بێرنارد لویس
شوان ئەحمەد كردوویەتی بەكوردی
خواستی جیابوونەوە و دابەشكاری، بە هۆی هەستی ئەتنیكی و مەزهەبیەوە لە زیاد بووندا دەبێت. لە ئێستاشدا مافی چارەی خۆنوسین، زۆرێك لە كەمینە ئەتنیكییەكان هاندەدات هەلومەرجی خۆیان بگۆڕن و بە دۆخی جارانیان ڕازی نەبن.
گرنگترین ئەو كەمینانە بێچەندوچوون كوردەكانن كە ژمارەیان چەند ملیۆنێكە و بە یەك زمان قسە دەكەن، یاخود بە چەند شێوەزارێكی یەكگرتوو دەدوێن و لەگەڵ زمانی فارسیدا دەچنەوە سەر هەمان زمانی دایك كە زمانی هیندۆ ـ ئەوروپیە.
كوردەكان گەلێكی زۆر دێرینن، بەڵام هیچكات خاوەنی دەوڵەتی سەربەخۆی خۆیان نەبوون. نیشتمانەكەیان لە نێوان توركیا و ئێران و عێراقدا دابەشبووە و لەو وڵاتانەشدا، كورد ڕۆلێكی گرنگی گێڕاوە. شایەنی باسە لە سووریا و ناوچەی قەوقازیش، بە ڕێژەیەكی كەم كوردی لێیە.
لەناو ئەو وڵاتانەدا كە كوردی تێدایە، تەنها توركیا خاوەنی كۆمەڵگەیەكی كراوە و دەستوورێكی دیموكراسیە. هەر لەبەر ئەم هۆیەشە بە تایبەتی كە توركیا هەڕەشەی زیاتری لە سەرە، ئەویش لە پای گەشە و زیادبوونی هەستی نەتەوایەتیی كوردەكان.
كێشەی كورد لە توركیا سەخت و بێئامانبوو. یاخیبوونێكی چەكداری لەلایەك و سەركوتكردنێكی دڵڕەقانەش لەلایەكی دیكەوە. بەڵام هەندێ ئاماژە هەن، بەڵگەن بۆ ئەوەی بارودۆخەكە بەرەو باشتر دەچێت.
لە بەردەم پێشكەوتن و بەرەوپێشچوونی كوردەكان لە توركیادا، هیچ كۆسپ و تەگەرەیەك نەبووە و توانیویانە بگەنە پۆستە باڵاكانی دەوڵەت، بەڵام مەرجی سەرەكی ئەوە بووە، دەبێت دەستەبەرداری هەموو شوناسێكی كوردبوونی خۆیانبن و بە تەواوەتیش شوناسی تورك بوونیان قبووڵ بێت.
تەنانەت بەكارهێنانی زمانی كوردیش یاساغ بوو. بەڵام بارودۆخەكە گۆڕاوە و ئەوەتا ئێستا، بە ئازادانە زمانی كوردی بەكاردەهێنرێت و بە شێوەیەكی بەرفراوانیش لە كتێبخانەكاندا كتێبی كوردی دەفرۆشرێت، تەنانەت لەو كتێبخانانەشی كە لە ئەنقەرە و ئەستەمبوڵ دان.
ئەڵبەتە گۆڕانكاریش لەلایەن كوردەكانەوە ڕوویداوە. كوردەكان لەبەرئەوەی لە نیوان توركیا و ئێران و عێراقدا تەوقدراون، هەندێكیان بە قووڵی هەست بەوە دەكەن كە دەست گەیشتنیان بە دنیای دەرەوە، تەنها لەڕێی یەكێك لەو وڵاتانەوە دەبێت.
لە نێوان ئەو سێ وڵاتەشدا توركیا بە دیموكراسیەتەكەی و شێوازە خۆرئاواییەكەیەوە، زۆر لە پێش ئەوانی دیكەوەیە بۆ ئەوەی ئەو ڕۆڵە بگێڕێت. مرۆڤ دەشێت گەشبین بێت بەوەی كە لە چەند ساڵی داهاتوودا، سەرەتای لێكتێگەیشتنی توركەكان و كوردەكان دەست پێبكات و كێشەكانی نێوانیان چارەسەر بكەن.
ئەڵبەتە چارەسەری كێشەكانیان دروستبوونی دەوڵەتی كوردی تێدا نابێت، لەبەرئەوەی هەر سێ دەوڵەت زۆر بەتوندی دژی ئەوەن، بەڵام ڕەنگە وەها ڕێك بكەون كە بڕێكی باش لە مافە كولتووریەكانیان بدەنێ و هەندێ خودموختاری لۆكاڵیشیان هەبیت.
ئەمەش ڕێگە بە كوردەكان دەدات برەو بە شوناسی كولتووریی خۆیان بدەن، لە پاڵ ئەوەشدا وەك هاوڵاتی دڵسۆز و بەكەڵك لە ناو كۆماری توركیا بمێننەوە.
دەشێت ئەو شێوە پێكەوە ژیانەی نێوان ئینگلیز و سكۆتلەندی و ویلزییەكان لە چوارچێوەی شانشینی یەكگرتوودا، چارەسەرێكی گونجاو بێت بۆیان. لە ساتەوەختی ئێستادا كوردەكانی ئێران و عێراق، ئومێدێکی وه‌هایان له داهاتودا نییه، چونکه ئومێدێكی لەو جۆرە دەرگیری گۆڕان و بەرەوپێشچوونی ڕووداوەكانە، لە داهاتوویەكی نزیكی ئەو دو وڵاتەدا.
لە عێراق و ئێراندا دوو ڕژێمی ستەمكار و خۆسەپێن حوكمڕانن، بەڵام هەریەكەیان لەبەردەم هەڕەشە و مەترسیی ئەتنیكی و ئایینی و مەزهەبیدان.
لە ئێراندا كە زۆرینەی زۆری دانیشتوانەكەی فارسن، ئەوانی دیكە سەر بە ئەتنیكی دیكەن و بە زمانی تر قسە دەكەن. یەكێك لەو هۆكارانەی شوێن مەترسیە ئەوەیە، زۆرێك لە كەمینەكانی ناو ئێران نزیك لەو ناوچە سنووریانەدا دەژین كە نزیكن لەو وڵاتانەی دانیشتوانەكەی زمان و شوناسی هاوبەشی لەگەڵیاندا هەیە.
بۆ نموونە لە باكووری خۆرئاواوە هەرێمی ئازەربایجانی ئێران، بە تەنیشت یەكێك لە كۆمارەكانی یەكێتیی سۆڤیەتی جارانەوەیە كە هەمان ناوی هەیە. لە باشوری خۆرئاواش دانیشتوانی ناوچەی خووزستان، خەڵكانێكن بە عەرەبی قسە دەكەن و لە زۆر ڕووەوە لە دانیشتوانی عێراق دەچن. لە باشوری خۆرهەڵاتیش هاووڵاتییانی بەلووجستانی ئێران، هاوشوناسن لەگەڵ بەلوجەكانی ئەفغان و پاكستاندا.
لە ناوچە سنورییەكانی خۆرهەڵات و باكووری خۆرهەڵاتیشدا ئەوانەی توركی زمان و فارسی زمانن بە شێوازی جۆراوجۆر، لەگەڵ دراوسێكانیان لە وڵاتانی ئەفغانستان و ئاسیای ناوەڕاست پەیوەندیی كولتووری و بگرە پەیوەندی لەوە ترسناكتریش لە نێوانیاندا هەیە كە پەیوەستە بە شوناسی ئایینی سونە مەزهەبەوە.
لە كاتێكدا گەر حكومەتی ناوندی لە تاران لاواز بێت، یان زیاد لە پێویست و بۆ خاتری ملكەچ پێكردنی ناوچە سنووریەكان سەركوتكار و توندوتیژ بێت، ئەوا لەوانەیە ئێرانیش بە دەردەكەێ لوبنان بچێت.
ئەو هەڕەشە و مەترسییانەی ڕووبەڕووی ئێران دەبنەوە، بە ئاستی ئەو مەترسیانە نییە كە لەسەر عێراق و سوریا و عەرەبستانی سعودیەیە، چونكە بە پێچەوانەی ئەو وڵاتانەوە، ئێران دەوڵەتێكی تازە نییە و دەوڵەتێك نییە دروستكراوی وڵاتانی خۆرئاوا بێتلک.
نەخێر ئێران دەوڵەتێكی دێرینە و چەندین سەدەیه خاوەنی سەروەری خۆیەتی و هەستێكی بەهێزیشی بە شوناسی كولتووری خۆی هەیە. هەر ئەمەش وایكردووە لە ڕابردوودا بتوانێت، ئەو ناوچە سنووریانە لە چوارچێوەی ئێراندا بهێڵێتەوە و ڕێ لە جیابونەوەیان بگرێت.
ساڵی 1926 و كاتێك خەریكبوو خواستی جوداخوازی سەرهەڵبدات، ئەفسەرێكی گەنج توانی یەكیەتی وڵات بپارێزێ. ئه‌و ئه‌فسه‌ره لاوه بە خواست و ویستێكی زۆرەوە دێتە سەر كورسیی دەسەڵات و بنەماڵەیەكی نوێ ئەركی بەڕێوەبردنی ئێران دەگرێتە دەست.
ئەمەش كاتێك ڕوویدا كە وڵات لە سایەی پاشایەكی لاواز و بێدەسەڵاتدا خەریكبوو، تووشی دابەشبوون دەهات. رەنگە ئەو حاڵەتە لە داهاتووشدا دووبارە بێتەوە.