جەلیل ئازادیخواز

باوەڕ یا دین دەرکەوتەی سەردەمانێکە لە ژیانی مرۆڤایەتی دا، کە سەردەمی ئوستوورە کۆتایی هاتووە، یا لەکۆتایەکانی خۆی نیزیک دەبێتەوە. بە فۆرمێک قۆناخێکی نوێ لە شارستانی و یەکجاشینی مرۆڤ رەوایەت دەکات. سەرەڕای ئەمەش نیازی بە زانیاری و ئەدەبیات و ڕەوش و جیهانی خۆی هەیە. لێرەوە کۆمەڵێک زانستی دینی لەدایک دەبن نە بابەتی ئەم کورتە نووسینەیەو، نە منیش دەخوازم بچمە سەرئەو بابەتانە و نەش کاری منن.

ئەوەی بۆمن لێرەدا مەبەستە ئەمەیە، کە زوان و زەین و جیهان بینی و شارستانیەت دەبێ لەئاستێکدا بێت، کە بتوانی دەزگای مەعریفی تایبەت بەخۆی بۆ ئەم دینە داڕێژێت. جیهانی وەستاو لەسنووری بوونی خۆیدا زمانی گەشە دەکات و توانی موتربەو پۆلێنینی کەمە و سنوور بەندە، بۆیە هەندێک لەو گەلانەی کە دینی سەردەمەکەی خۆشیان هەڵدەگرن توانای زوانی دارشتنی ئەم دەزگاو مەعریفە دینیەیان نییە. زۆرن ئەو گەلانەی کە [زەروانیزم، میترایی و زەردەشتیەت و ئیسلام و ...هتد] یان وەک دین و باوەر سەلماندوە، بەڵام هیچ زانستێکی وێژەیی و دینی سەر بەو دین و جیهان بینیە لە ناویاندا بەهۆی ئاستی گەشە و کۆڵی زمانەوە، نەخوڵقاوە. یا ئەگەر خوڵقاوە زۆر بەرچاو و فراوان نییە.

خاڵێکی دیکە ئەوەیە کە ئەم دینە نەیتوانیوە نیشانەکانی شارستانیەتی نەتەوە یا گەلی باوەڕدار وانوێنە و بەرجەستەکاتەوە، ببێتە هۆی جۆرێ لە گەشەی ئاستەکانی زمان لە وێژەو لۆژیکی دین و ڕامانەکانیدا. هەندێک زمان هێندە بەتوانا و لە ئاستێکی بەرزدابوون کە زۆرجار دینەکە باری فەرهەنگی زمان و نەتەوەکەی بەلاوە قورس بووە. لەم زمانەدا بوون و ئافراندن و جیهانێکی دیکەی لەخۆی نواندوە، بەهۆی توانایی و ئاستی زوانەکەوە. زوانی کوردیی هەر لە دێر زەمانەوە خاوەنی ئاوەها هێز تواناییەکی زمانی و هێزی ئافرێنەر بووە. باوا سەرهەنگی دەوان، یا وەک باوە دەودان، کە لە نێوان ساڵەکانی ٩٣٥تا ١٠٠٧ زایینی ژیاوە لە هۆنراوەیەکدا دەڵێ: سەرهەنگ دەودان سەرهەنگ دەودان ئەز کە ناممەن سەرهەنگ دەودان چەنی[ئیرمانان ] مەگێڵیم هەردان مەکۆشیم پەرێی ئاین کوردان لەم هۆنراوەیەدا باوا سەرهەنگ ئاماژە بە دوو چەمکی گرنگ دەکات.

یەک ئاین . دوو، کوردان. واتە ئەو ئایینەی کە ئەوان هەڵوەدای گەشەکردن و پەرە ئەستاندن و مانەوەین، ئاینێکی کوردیە. لەزمانی کوردی و فەرهەنگی کوردیی و جیهانی مەعریفەی کوردیدا خوڵقاوە و پەرە دەستێنێ. واتە ئاستی زمانەکە ئاستێکی گەشەکردوە. ئاستێکە کە دەزگا و زاراوەسازیی و ئەدەب و وێژەی تایبەتی بەم دین و جیهان بینیە خوڵقاندووە. هێندە ئاینەکە گرنگە. زمانەکە خۆی فۆرم و نێوەرۆکی فەرهەنگی کوردیە گرنگە یا دەتوانین بڵێن: گرنگترە لای باوا و یارەکانی. یارەکانی باوا کەسانێک نین کە بە رێکەوت بەیەک گەشتبن و مەبەستێکی مەزن لە دەوری یەکی کۆ نەکردبنەوە. زاراوەی ئێرمانان، کە وەک دیارە ده‌بێ ئیریامەن، بێت. لەم شیعرەدا کلیل و رەمزی ناسینی ئەم یارانەو بەرپرسیارێتیەکەیانە. ئێریامەن بەواتی کۆکەسێکی دیندار هاتووە .[ دیاکۆنۆف، م، ماد.لاپەرەی،٢٣٤. ئوسولیان فازیل مێژووی زوانی کوردی .بە٢، لا،١٩٣.
من وای دەبینم ئەم وشە تەنیا مانای کەسانێکی دیندار نادات، بەڵکو مانای کەسانێکی هاودین دەدات، نەک تەنیا هاودین بگرە هاوفەرهەنگیش دەدات. ڕەنگە هاو دۆخ و هاوچینیش بگرێتەوە. هەرئێستا لە کوردیدا زاراوەی ێێمەمانا هەیە، هەرچەند بە ئێمەمانانیش بێژەدەکرێت. ئەم وشەی '' ئێمەمانا'' یەکجار لە'' ئێرمامەن'' نزیکەوە دەکرێت هەرخۆی بێت و بەهۆی سوان و شکانەوە بوەتە ئێمەمانا. هەنوکە بۆ کۆکەسێک بەکاردێت کە هاوشێوەی ژیان و ئاستی چین و فەرهەنگ و هزریش بن. هەم لە مانادا و هەم لە فۆرم و بێژەدا ئەم وشانە هەریەکن لەراستی دا.

حاجی قادری کۆیی وادەزانم حاجی پێویستی بە ناساندن نییە و لانیکەم بۆ زۆرینەی هەرەزۆری ئێمە ناسراوە. حاجی کە لەنێوان ساڵەکانی ١٨١٧ تا ١٨٩٧ ژیاوە. خۆی یەکێکە لەمینبەرە هەرە دیارەکانی ناسیونالیزمی کورد، لە گازەیەک دا کە زۆر درێژەو من نامەوێ کۆی دەقەکەی بۆ ئەم باسە بگوێزمەوە. تەنیا دەخوازم ئاماژە بە بەیتێ لەو دەقە بکەم و ئاوڕێ لە تێگەو تێڕامانی حاجی لەم بوارەوە بدەمەوە یا بە واتایه‌کی تر په‌یوەستەیی ئەو روانینە فەرهەنگ چەق و زێدخوازیی و نەتەوە ویستیەی بابا، چۆن سەرەرای دابڕان و لێکترازان و جیابوونەوەو داگیرکاریی و بیربردنەوەیەکی مڕژوویی گەشتۆتە حاجی؟ ئەوەی ڕوونە دەتوانین کە بە ڕاشکاوی بانگەشەی ئەوە بکەین کە حاجی نە باوا سەرهەنگی ناسیووە و نە بەجیهانی ئەندێشەو هزریی باوا ئاشنا بووە. پرسیار ئەوەیە کە ئەی چۆن سەرەڕای نەبوونی ئەزموونی تاکەکەسی گەشتۆتە ئەم ڕوانین و بۆ چوونە. 

ئاوەز لەم بەستێنەدا تەنیا دەتوانێ ئاوڕ لە ئەزموونی بەکۆی حاجی و نەتەوەیمان بداتەوە، کە حاجی وەک تاکێکی کونجکۆڵ و بەرپرسی ئەم کۆی، لەهەناوی ژیانی فەرهەنگی و پەیوەندی کۆمەڵایەتی وجیهان بینی گشتی ئەم نەتەوەوە بەم ئەزموونە کۆییەی نەتەوەگەشتوو. تێڕوانینێ بۆ دین و فەرهەنگه بنەماو هەناوی ڕەنگرێژە بە ڕەگەزی ئاوەزی کوردیی و جیهانێکە کە دیزانیکراوی جیهان زەینی کوردییە کەمە یاهەر نییە. بەم جۆرە ئاوڕ لە دین دانەوە وخوێندنەوەی. حاجی دەڵێ: مەعلوومە بۆچی حاجی مەدحت دەکا بەکوردی تاکەس نەڵێ بەکوردی نەکراوە مەدحی باری. ئەگەر بابەتەکە، تەنیا باوەرمەندی بە دینە .

ڕوونە حاجی باوەڕدارێکی سەردەمەکەی خۆیەتی. ئەگەر بابەت زمانی دینە ڕوونە زمانی دینی سەردەمەکەی حاجی عەرەبیەو ئەم زمان لە خەلق و گەشەی ئەم دینەدا ڕۆڵی گرنگی هه‌یەو بووە، هەوەها زمانه‌کە خۆشی هەر بەبۆنەی ئەم دینەوە یەکجار خزمەتکراوە لەلایەن فەرهەنگ و توورەی نەتەوەکانی دیکەی باوەرمەند بەم دینە. کەوابێ دەبێ حاجی هەر مەبەستەکەی باوای بێت و بە ئاشکرا دەڵێ زمانی کوردیی، زمانێکی وا بەهێزو پاراوە کە لە سەردەمەکەی خۆیدا دەسەڵاتی ئافراندنی جیهانێکی زەینی و زوانی تەواو کوردیی یا کوردانەی هەبێ و لە چەمکە مەعریفی و فکریەکاندا هیچ کەمی لەزمانەکانی دیکە نیە. بەڵگەی ئەمەش سەرەڕای فەرهەنگ و جیهانی کوردیی باسی دین و زانستەکانییەتی بەم زوانە. لەراستیدا ئەم تێڕامانە لای خانای قوبادی و نالی و خانی مەزن و زۆری دیکەش لە نووسەران و هزرڤانانی کورد هەن، کە هیوامە کەم کەم بپەرژێمە سەریان