پرۆسەی سەرژمێری ڕێگاو وشێوازێکی سیستماتیکە بۆ کۆکردنەوە و داکردن و تۆمارکردن و شیکردنەوەی داتاکان وزانیارییەکان لەبارەی دانیشتوان، لە وردەکاری دابەشبوونی دیمۆگرافیی وجوگرافی دانیشتوان، بارودۆخی کۆمەڵایەتی و ئابووری وفەرهەنگی و تەندرۆستی ،هەروەها تێگەیشتن لەدۆخی نیشتەجێبوونیان، بەشێک لە شارەزایانی ئەو بوراەش پێیان وایە سەرژمێری روپێوێکی گشتی دانیشتوانە بۆ دەست کەوتن زانیاری و داتا و کۆکردنەوەو داکردنیان بەمەبەستی ئەنجامدانی توێژینەوەو شیکاری کە ئەمەش یارمەتی حکومەت دەدات بۆ بەرنامە پلان دانانی کورت خایەن و درێژ خایەن. 

لە دەوڵەتانی ئاسایی پرۆسەی سەرژمێری یەکێکە لە کارە گرنگ ولەپێشینەکانی دەوڵەت ، وە بەبێ سەرژمێری ووردو باوەڕ پێکراو کارو پلانەکانی هەردەوڵەتێک ناکەونە چوارچێوەی پلانی گەشەپێدانی ستراتیجی، گەر بگەڕینەوە بۆ مێژووی ئەو سەرژمێریانەی لە عێراق دا ئەنجامدراوان لەیەکەم سەرژمێری ساڵی 1927 بۆ دوا سەرژمێری ساڵی 1997 هەموویان زیاتر بۆ مەرامی سیاسی و باڵادەست کردنی پێکهاتەیەک ئەنجام دراون،  سەرەڕای هەمووناکۆکیەکانی  نێوان پێکهاتەکانی عێراق هەمووان هاوڕان کە سەرژمێری ساڵی 1957 پاک و بێگەردترین سەرژمێریە لە مێژووی عێراق دا ئەنجام درابێت ،بۆیە لایەنەکان کۆکن لەسەر ئەو سەرژمێریە بکرێتە بنەما بۆ یەکلایی کردنەوە پرسە ناکۆکەکان لەبواری ژمارەی دانیشتوان بەتایبەتی لەناوجە کێشە لەسەرەکاندا.

دوای پەسەندکردنی دەستوری هەمیشەیی لەساڵی 2005، بەپێی بڕگەی ( 9 ) ی ماددەی ( 110) ی دەستور ئەنجامدانی سەرژمێری خرایە ژێر دەسەڵاتی تایبەتمەندی حکەمەتی فیدراڵ کە تیایدا هاتوە (ئەم دەسەڵاتانەى خوارەوە تایبەتن بە حكومەتى فیدرالیەوە:

بڕگەی نۆهەم: ئامارو سەرژمێرى گشتیى دانیشتوان.

لەساڵی 2005ەوە تا ئێستا بە هۆی ئاڵۆزیی سیاسی و بارودۆخی ئەمنی و شەڕ و پێکدادان و ناکۆیەکانی نێوان پێکهاتەکان  پرۆسەی سەرژمێری بۆ شەش جار دواخراوە ، لەئێستادا وادەکە وایە کە لە 20 و 21 تشرینی دووەمی ئەم ساڵ (2024) سەرژمێری گشتیی دانیشتووان لە سەرانسەری عیراق ئەنجام بدرێت. لەسەرتای ئامادەکاریەکان بەتایبەتی لەگەڵ دەست بەکاربوونی سودانی یەکی لە بەڵینەکانی ئەنجامدانی راپرسی بوو ، لایەنی کوردی بەحساب لەگەل حکومەتی فیدراڵ رێکەوتوون کە سەرژمێریەکە بۆ پرسی یەکلایی کردنەوەی ماددەی (140) بەکار نایەت چونکە ژمارەیەکی زۆر عەرب هێنراونە پارێزگای کەرکوک و دیالە و موسل، مەترسیەکانی کورد لە ئێستا زۆرترە چونکە ئەو رێکەوتنەی کە لەسەر پرسی سەرژمێری کراوە نەخراوەتە بواری سیاسی و یاسایی ، بۆیە ئێستا باس لەوە دەکرێت کە حکومەتی فیدراڵی رەزامەندی دەربریوە لەسەر داواکاریەکانی کورد و سەرژمێری ساڵی 1957 بکرێتە بنەما لە پارێزگا کێشە لەسەرەکان،  بەڕای بەندە جێگای خۆیەتی رەخنە لە حزبەکان و فراکسیۆنەکانیان وتەوای کاربەدستانی کورد بگرین لە بەغدا، دوای چەندین جار لە دوا خستنی ئەم پرۆسەیە بۆ رێگەیاندا رێکارەکانی ئەنجام دانی بخرێنە بواری جێبەجێکردنەوە گەر مەترسی لەسەر ئایندەی ناوچە کێشە لەسەرکان بەدی دەکەن، چونکە پرۆسەی سەرژمێری بەبێ هەرێمی کوردستان و ناوچە کێشە لەسەرکان هێچ بنەمایەکی نابێت، هەروەها دەرهێنانی خانەی نەتەوەو و ئاین لە فۆرمی سەرژمێریدا پرسیارێکی ترە .

بەڵام ئەگەر بەدەر لە مەترسیەکانی ناوچە کێشە لەسەرکان باسی گرنگی سەرژمێری بکەین بۆ عێراق و هەرێمی کوردستان ناکرێت ئەو خاڵانە نادیدە بکەین : 

یەکەم :پرۆسەی پلان دانان ، ئەم سەرژمێرییە دەبێتە بنەما بۆ ئەنجامدانی دایان و سەدان توێژینەوە لە بوارە جیاجیاکانی ستراتیجی لەتەوای بوارەکانی تەرخان کردنی بودجە و بۆ پەرەپێدانی کەرتی کشتوکاڵ و ئابوری وبازرگانی وپیشەشازی و پەروەردەو تەوای کایەکانی تر، کە حکومەت لەبەر رۆشنایان پلان و بەرنامەی کورت خایەن و ناوندی ودرێژ خایەن  دابنێت و ئامادەکاری بۆ هەموو ئەگەرەکان دەکات .

دووەم: پرسی بودجە، دوای پرۆسەی سەرژمێری ژمارەی ڕاستەقینەی دانیشتوانی پارێزگاکان دەردەکەوێت، بەمەش هەر پاریزگایەک بەشی داهات و بودجە و خەرجی وەبەرهێنانی  خۆی دەست دەکەوێت لەسەر بنەمایەکی دادپەروەرانە بۆ یاسای بودجەی گشتی،داتاکانی سەرژمێری یارمەتی حکومەتدەدات کە چۆن بڕیار بدات بۆ تەرخان کردنی بودجە بۆ قوتابخانە، نەخۆشخانە، گواستنەوەی گشتی و خزمەتگوزارییە و تەوای کایەکایە سەرەکییەکانی دیکە.

سێیەم: هەڵبژاردن و نوێنەرایەتی لە دامەزراوە هەڵبژێردراوەکان، زانیارییەکانی سەرژمێری زۆر گرنگ بۆ دیاریکردنی ژمارەی کورسییەکان لە ئەنجومەنی نوێنەران وەک لە بڕگەی (1) ماددەی (49) دەستور ژمارەی ئەندامانی لە ئەنجومەنی نوێنەراندا دیاریکردوە بە(یەكەم: ئەنجومەنى نوێنەران لە ژمارەیەك ئەندام پێكدێت بە ڕێژەى یەك كورسى بۆ سەدهەزار كەس لە دانیشتوانى عێراق، نوێنەرایەتى گەلى عێراقى دەكەن بە گشتى. هەڵبژاردنیشیان بە ڕێگەى دەنگدانى ڕاستەوخۆو نهێنى دەبێت، ڕەچاوى نوێنەرایەتیكردنى سەرجەم پێكهاتەكانى گەلى عێراقیش دەكرێت) ،بەڵام لەیاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران ژمارە (9ی ساڵی 2020 و یاسای هەمواری سێیەمی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران ژامارە (4)ی ساڵی 2023ژمارەی ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەرانی بە (329) ئەنادام دیاریکردوە تا ئەنجامدانی پرۆسەی راپرسی ، بەمەش بەشێوەیەک لە شێوەکان پێشەلی دەقی بڕگەی (1)ی ماددەی 49 دەستورەیان کرد، بە ئەنجامدانی سەرژمیری ئەم نادادیە نامینێت هەروەها بەهەمان شێوە بۆ ئەنجومەنی پارێزگاکان و قەزاو ناحیەکانێش گرنگە و ژمارەی ڕاستەقینەی نوێنەرانیان بۆ دەستە بەردەکا .

چوارەم : تەندروستی گشتی و پلاندانانی فریاگوزاری: داتای وردی سەرژمێری یارمەتی حکومەت و وەزارەتی تەندروستی  دەدات بۆ ئامادەکاری و وەڵامدانەوەی کێشە تەندروستییەکان، پەتاکان و کارەساتی سروشتی. یارمەتیدەرە لە پلاندانان بۆ خزمەتگوزارییە تەندروستییە پێویستەکان، بەرنامەکانی کوتان، و وەڵامدانەوەی فریاگوزاری لە ناوچە لاوازەکاندا، هەروەها دەتوانێت ئەو ناوچانەمان بۆ دەست نیشان بکات کە ڕێژەیەکی بەرزی منداڵی لێیەو، زۆرینەی دانیشتوانی بەساڵاچوون، یان کەسانی خاوەن پێداویستی تایبەتیانی زۆر تێدایە، ئەمەش یارمەتیدەر دەبێت  بۆ داڕشتنی بەرنامە لەبواری چاودێری تەندروستی، چاودێری منداڵان، خزمەتگوزارییەکانی بەساڵاچووان.

پێنجەم : توێژینەوە و شیکاری پلانی ستراتیجی: داتاکانی سەرژمێری زانیاری پێویست بۆ توێژەران دەستە بەردەکەن بۆ ئەوەی کە لە بورا جیاجیاکان بکۆڵنەوە ،ئەم توێژینەوانە یارمەتی حکومەت و لایەنە پەیوەندیدارەکان دەدەن بۆ دارشتنی پلان و سیاسەتی گشتی ، ئەوە سەرەرای ئەوەی ئەم پرۆسەیە بە بەکارهێنانی تەکنۆلۆژیا دەکرێت کە داتا بەیسەکەی یارمەتی دەرە بۆ ئەنجامدانی توێژینەوە و شیکاری زانیاریەکان بە پیی ئەو داخوازیانەی لە سۆفتوێری سەرەکی جێگیر کراون و هەروەها دەکرێت لەگەل داتاکانی کارتی نیشتیمانی جۆین بکرێن بۆ سوود لێوەرگرتنیان و هەروەها یەکخستنی داتاکانی دەزگاکانی ئامار لە عێراق و هەرێمی کوردستان. 

پرسی سەرژمێری و هەرێمی کوردستان:

دەستووری هەمیشەیی وەک گرێ بەستێکی کۆمەلایەتی لەنێوان هاولاتیان و دەوڵەت و وەک گرێبەستیکی سیاسی و یاسایی لەنێوان گەلی کورد و عەرەب و پێکهاتەکانی تردا بۆ شێوازی حوکمرانی دوای پرۆسەی ئازادی، پرسی ژمارەی دانیشتوانی پێکهاتەکان بۆ کۆمەڵێ ماف کراوەتە بنەما، گەر لێرەدا ئاماژە بە هەموو ئەو بڕگەو مادانە بدین کە تایبەتن بە مافی دانیشتوانی هەرێمی کوردستان، ئەوا دەبێت لەدوای پرۆسەی سەرژمێری نوێنەرانی کورد لەبەغدا و حکومەتی هەرێم پێداچونەوەو هەڵسنگاندن و بەداوداچون بۆ ئەو مافانە بکەن و بڕیاری دروست و دەستە جەمعی بدەن، لەبەر رۆشنایی دەستور ڕاستیەکانی دەرنجامی  سەرژمێریدا، چونکە هەرێمی کوردستان لەناو دەوڵەتی عێراقدا هەرێمیکی دانپێدانراوە لە رووی دەستورییەوە  وەک لەماددەی ( 117، 121) دا هاتوە:

ماددەی 117: یەكەم: ئەم دەستوورە لە بەروارى پیادەكردنیەوە دان بە هەرێمى كوردستان و ئەو دەسەڵاتەى ئێستایدا دەهێنێت وەك هەرێمێكى فیدرال`ى.

هەروەها لە مادەى  (141) دا هاتوە، كاركردن بەو یاسایانەى كە لە هەرێمى كوردستان لە ساڵى 1992 ەوە دەركراوە بەردەوام دەبێت، بەهەمان شێوە ئەو بڕیارانەش كارپێكراون كە لە حكومەتى هەرێمى كوردستان دراون – لەوانەش بڕیارەكانى دادگا و گرێبەستەكان –ئەگەر هەموار نەكرابن یان هەڵنەوەشابنەوە بە پێى بڕیارەكانى هەرێمى كوردستان لەلایەنى پەیوەندیدارەوە، بە مەرجێك پێچەوانەى دەستوور نەبێت.

بۆیە جێگای خۆیەتی ئاماژە بەتەوای ئەو برگە و ماددانە بکەین کە پەیوەندیدارن و ئەنجامی راستەقینەی داتاکانی سەرژمێری لێکەوتەی خۆی دەبێت:

یەکەم : نوێنەرایەتی لەناو دامەزراوە سەربازیەکانی عێراق :

لەماددەی (9) دەستوور زەمانەتی رێژەی پێکهاتەکانی گەلی عێراقی کردوە لە جەیشی عێراقی بۆ ئەمەش پشتی بە رێژەی دانیشتوان بەستوە وەک لەبڕگەی یەکەمی ماددەکەدا هاتوە :

یەكەم:

أ – هێزە چەكدارەكانى عێراق و دەزگاكانى ئاسایش لە پێكهاتەكانى گەلى عێراق پێكدێت بە ڕەچاوكردنى هاوسەنگى و ڕێژەى نوێنەرایەتیكردنیان بەبێ جیاوازى یا دوورخستنەوەى هیچ لایەك و لە ژێر ركێفى دەسەڵاتى مەدەنیدا دەبێت و بەرگرى لە عێراق دەكات و نابێتە دەزگایەك بۆ داپڵۆسینى گەلى عێراق و دەست وەرناداتە كاروبارى سیاسیەوەو ڕۆڵى نابێت لە ئاڵوگۆڕى دەسەڵاتدا.

دووم: دەستە بەرکردنی مافی پێکاهاتەکان لەماددەی (105) دەستوردا: هاتوە (دەستەیەكى گشتى پێكدەهێنرێت بەمەبەستى پاراستنى مافى هەرێمەكان و ئەو پارێزگایانەى ناكەونە سنوورى هیچ هەرێمێكەوە بۆ بەشداریكردنیان بە شێوەیەكى داپەروەرانە لە بەڕێوەبردنى دامودەزگا جۆراوجۆرەكانى حكومەتى فیدرالى و نێردەكان و زەمالەكانى خوێندن و شاندەكان و كۆنگرە هەرێمى و نێودەوڵەتیەكان. ئەم دەستەیەش پێكدێت لە نوێنەرانى حكومەتى فیدرالى و هەرێمەكان و ئەو پارێزگایانەى سەر بەهیچ هەرێمێك نین و ئەوەش بەیاسا ڕێكدەخرێت) لیرەدا مەبەست و هۆکاری دامەزراندین دەستە بۆ دەستە بەرکردنی مافی پارێزگاو هەرێمەکانە بەپێی ژمارەی دانیشتوان

سێیەم : دابەشکردنی داهاتی فیدراڵی بەیەکسانی :

لە مادەی (106) دا هاتوە  (بەیاسا دەستەیەكى گشتى بۆ چاودێریكردن و تەرخانكردنى داهاتى فیدرالى دادەمەزرێنرێت. دەستەكە لە پسپۆڕانى حكومەتى فیدرالى و هەرێمەكان و نوێنەرانیان پێكدێت و ئەم لێپرسراویتیانەى هەیە:

یەكەم: دڵنیابوون لە دابەشكردنى دادگەرانەى باربوو و یارمەتى و قەرزە نێودەوڵەتیەكان بەگوێرەى پشكى هەریەكە لە هەرێمەكان و ئەو پارێزگایانەى ناكەونە سنوورى هیچ هەرێمێكەوە.

دووەم: دڵنیابوون لە بەكاربردن و دابەشكردنى داهاتى دارایى فیدرالى بەباشترین شێوە.

سێیەم: دڵنیابوون لە هەبوونى شەفافیەت و دادپەروەرى لەتەرخانكردنى پارەوپول بۆ حكومەتە هەرێمیەكان و ئەو پارێزگایان كە ناكەونە سنورى هەرێمەكانەوە بەپێى ئەو ڕێژانەى بڕیارى لەسەر دراوە.

چوارەم : مۆڵکایەتی نەوت و گاز :

لەماددەی (111، 112 ) هاتوە :مادەى(111) نەوت و غازى موڵكى سەرجەم خەڵكى عێراقن لە هەموو هەرێم و پارێزگاكاندا. هەروەها لە ماددەی (112) دا هاتوە :

یەكەم: حكومەتى فیدرالى لەگەڵ هەرێم و پارێزگا بەرهەمهێنەرەكان نەوت و غازى بەرهەمهێنراوى كێڵگەكانى ئێستا بەڕێوەدەبات بەمەرجێك داهاتەكانیان بەشێوەیەكى دادپەروەرى و بەگوێرەى دابەشبوونى دانیشتوان لەسەرجەم پارچەكانى وڵاتدا دابەش بكرێت لەگەڵ دیاریكردنى پشك بۆ ماوەیەك بۆ ئەو هەرێمە زیانلێكەوتوانەى ڕژێمى پێشوو بێبەشى كردبوون و ئەوانەش كەپاشتر زیانیان لێكەوت بەجۆرێك گەشەسەندنێكى هاوتەریب بۆ ناوچە جیاوازەكانى وڵات مسۆگەر بكات و ئەمەش بە یاسا ڕێكدەخرێت.

پێنجەم : لە دەسەلاتە هاوبەشەکانی هەرێمەکانیش لە گەڵ حکومەتی فیدراڵی دا هاتوە : لە بڕگەی (4 ،5 ، 6 ،7 )ی ماددەی (114) هاتوە 

چوارەم: ڕەنگڕێژكردنى سیاسەتەكانى گەشەپێدان و پلاندانانى گشتى.

پێنجەم: ڕەنگڕێژكردنى سیاسەتى تەندروستیى گشتى بەهاوكارى لەگەڵ هەرێمەكان و و ئەو پارێزگایانەى ناكەونە سنوورى هیچ هەرێمێكەوە.

شەشەم: ڕەنگڕێژكردنى سیاسەتى فێركردن و پەروەردەى گشتى بەڕاوێژ لەگەڵ هەرێمەكان و و ئەو پارێزگایانەى ناكەونە سنوورى هیچ هەرێمێكەوە.

حەوتەم: ڕەنگڕێژكردنى سیاسەتى سامانە ئاویەكان و ڕێكخستنیان بە جۆرێك كە دادپەروەرى بهێنێتەدى و ئەوەش بەیاسا ڕێكدەخرێت.

هەشتەم : کورد و ماددەی (140) شاراوە نییە کە کورد مەترسی زۆری هەیە لەسەر پرسی ماددەی 140 کە ئەو سەرژمێرییە بەکاربهێنرێت ، بەڵام بڕگەو ماددەکانی روون راشکاون هیچ حوکمیکی دیفاکتۆ ناتوانرێت بکرێتە ئەڵتەرناتیڤ بۆ حوکمەکانی ماددەی 140 کە تیایدا هاتوە :

یەكەم: دەسەڵاتـى ڕاپەڕاندن هەنگاوى پێویست دەنێت بۆ تەواوكردنى جێبەجێكردنى پێداویسیتەكانى مادەى (58) لە یاساى بەڕێوەبردنى دەوڵەت بۆ قۆناغى گواستنەوە بە هەموو بڕگەكانیەوە.

دووەم: ئەو بەرپرسیاریەتیەى لەسەر شانى دەسەڵاتى ڕاپەڕاندنە لە حكومەتى ئینتیقالیدا كە لە مادەى (58) لە یاساى بەڕێوەبردنى دەوڵەت بۆ قۆناغى گواستنەوەدا ئاماژەى پێكراوە، بەردەوام دەبێت و دەكەوێتە ئەستۆى دەسەڵاتى ڕاپەڕاندنى هەڵبژێردراو  بەگوێرەى ئەم دەستوورە بۆ ئەوەى بە تەواوى جێبەجێ بكرێت ( ئاساییكردنەوە، سەرژمێرى، لە كۆتاییدا ئەنجامدانى ڕاپرسى لە كەركوك و ناوچەكانى تر كە ناكۆكیان لەسەرە بۆ دیاریكردنى ویستى هاوڵاتیان) لە ماوەیەكى دیاریكراودا كە لە مانگی 12ی 2017تێپەڕ نەكات.

بەگەرانەوە بۆ خاڵی (ب ) برگەی (3) ماددەی 23ی دەستور هەر گۆرنکاریەک بکرێت بۆ گۆرینی دیمۆگرافی  بە پوجەڵ ئەژمار دەکرێن کە لە دەقی ماددەکەدا هاتوە :سێیەم:

عێراقی مافى خاوەندارێتى هەیە لە هەموو شوێنێك لە عێراقداو نابێت كەسى دیكە ببێتە خاوەنى ماڵى نەگوێزراوە مەگەر كەسێك بە یاسا ئەو مافەى پێبدرێت ،

خاوەندارێتیكردن بە مەبەستى گۆڕینى پێكهاتەى دانیشتوان قەدەغەیە .

لەکۆتاییدا دەتوانین بلێن گرنگی سەرژمێری بۆ هەرێمی کوردستان هیچی لە گرنگی سەرژمێری بۆ عێراق کەمتر نییە، بودجە و نوێنەرایەتی لە دامەزراوە سەربازیەکان ، نوینەرایەتی لە ئەنجومەنی نوێنەران، بەشی هەرێم لە داهاتی نەوت غازدا ، بەشی هەرێم لە قەرز و شاند و زەمالەو نوینەرایەتی لە تەوای دامەزراوە فیدرالەکانیش پەیوەستە بە ژمارەی دانیشتوان، لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستانێش داتاکان گرنگن بۆ تویژینەوە ودانانی پلان و بەرنامە بۆ دەستەبەرکردنی خزمەتگوزاری و دانانی پلانی ستراتیجی و دەستەبەرکردنی دادپەروەری لەنیوان پارێزگا و قەزاو ئیدارە سەربەخۆکان بۆ پرسی بوجە و پلانی گەشە پێدان و نوێنەرایەتی لە پەرلەمان و ئەنجومەنی پاریزگاو قەزاو ناحیەکان ، ئەوە سەرەرای ئەوەی دەکرێت لەرێگای ئەو تەکنولۆژیا و سۆفتویرەی بەکار دەهێنرێت ، لەسەرجەم کایەکان بەرجاو روونی لێوە دەستەبەر بکرێت لە رێگای شیکاری کردنی داتا و زانیاریەکان، بۆ پرۆسەسازی بڕیاردانی تەندروەست لەسەربنەمای زانیاری و داتای تەندروست.