دامەزرێنەری قوتابخانەی شیکردنەوەی دەروونی ویەکێک لە سامناکترین ئەو پزیشکانەی دیدێکی سایکۆلۆژی رووتی سەبارەت بەژیان و پەیوندیە کۆمەڵایەتیەکان بەرهەم هێناو سەرەنجام ئاڵۆزی و بەیەکداچوونی ناوەوەی ئیسنانی بەجۆرێک کەشفکرد کەدوای خۆیشی وەکو تارمایەک هەر مایەوە، بە میتۆدە سایکۆلۆژیەکەی سەلماندی لەکۆتایدا دیوە پەنهان و ویست و پنتە چەپێندراوەکان دەستنیشانی سروشت و شوناسی کۆمەڵایەتی ئیسنان ئەکەن، بەو پێیەی کاتێ لەدایک ئەبێ هەڵگری وزەیەکی بێئەندازی غەریزەییەو بە (لیبیدۆ) ناوی ئەبات، ئەو وەزەو هێزەی هەمیشە لە ململانێ و بەرکەوتنە لەگەڵ کۆمەڵگادا، پێشی وایە لە ئەنجامی ئەم بەریەک کەوتن و ملاملانێیە وێنەو شەقڵی کۆتایی ئیسنان بەرجەستە ئەبێ، فرۆید ئەو زانا بەناوبانگەی چارەسەری چەندەها نەخۆشی و دیاردەی دەروونی کرد، کەچی پارێزگاری خۆی پێ نەکراو سەرەنجام دەردەداری هەمان ئەو نەخۆشی و گرفتەدەروونیانە بوو کە ژیانی خۆی بۆ چارەسەریان تەرخان کردو لەکۆتایدا دکتۆرەکەی ناچارکرد لەئاوارەیی بە دەرزیەک کۆتای بەژیانی بهێنێت.

لێرە لە فرۆید نادوێم وەکو شیکەرەوەو داهێنەری قوتابخانەی شیکردنەوەی دەروونی بەقەد ئەوەی لەرێگەی خوێندنەوەی یەکێک لەکتێبە هەرە گرنگەکانیەوە( پاشەڕۆژی وەهم) کە لە قۆناغەکانی کۆتایی ژیانی خۆیدا نووسی هەوڵ بدەین بەشێک لەدنیابینی و تێڕوانینەکانی تێبگەین لەمەڕ جیهان، لەمەر پەیوەندی بەیەکداچووی دین و عەقڵ یان وردتر بڵێم دین و زانست، ئەو کتێبەی تیایدا نەک هەر روبەڕوی دین بەمانا هەرە فراوانە کەی ئەبێتەوە، بگرە لەکۆتایەکەیدا روبەڕوی خۆیشی ئەبێتەوە.

فرۆید لەو کـتێبەدا ئەو شادەمارە ئەدۆزێتەو کە چۆن پارێزگاری لەشارستانیەت بکەین لەبەرامبەر شەرخوازی ئینساندا، چۆن لە ئەنگێزەی وێرانکاری ئەو بوونەوەرە بیپارێزین. ئەو کتێبەی فرۆید کۆتایی و بەخۆشخەیاڵی و دەماری رۆمانسیانەی سەدەی نۆزدەیەم هێنا، چونکە بە هەندێک حوکم ئەکرا بەسەدەی گەشبینی و خۆشبەختی ناوبندرێ، بەهۆی داهێنانی ئامێرو تەکنەلۆژیا و شۆڕشی پیشەسازی، ئەو پێشکەوتن و وەرچەرخانە بونیادیە گریمانەی خۆشەبەختی ئینسانی کردبە گریمانەیەکی واقیعی و قابیلی جێبەجێ بوون، بەڵام کتێبەکەی فرۆید کۆتایی بەو خۆشبینیە هێنا، یان تارمایەکی خستە سەر ئەو دیدە پۆزەتیڤەی سەدەی نۆزدە پێشکەش بە مرۆڤی کرد.

هەر چەندە ئەو دیدە پڕ لەنائومێدی و رەشبینیە سەبارەت بەشارستانیەت و گەشەکردنی تەکەنەلۆژیاو شۆڕشی پیشەسازی پێشینەکەی زۆر لەفرۆید کۆنترە، رۆسۆ زۆر بەڕوونی لەناوەڕاستی سەدەی هەژدەم ئەلێ پێشکەوتنی تەکنەلۆژیا شتێکی ئەوتۆ ناخاتە سەر خۆشبیەختی راستەقینەی ئێمە، کانت لەوە زیاتر ئەلێ ئێمە بەئەندازەیەک بە شارستانی بووین سەرەنجام کەلەبچەی کردین، بەڵام فرۆید لەو کتێبە قەبارە بچووکەدا بەگەورەیی لەو لەخەیاڵ و کەڵکەڵەی ئینسان ئەدوێ بۆ کۆنترۆڵ کردنی سروشت و دەستەبەرکردنی شارستانیەت و لەهەمان کاتیش ئەو بارقورسەی خودی شارستانیەت ئەیخاتە ئەستۆی مرۆڤ. فرۆید یەکێکە لەوانەی لەهەموو کتێبەکانی باس لەو سەختی و بارگرانیە دەروونیانە ئەکات کە مرۆڤ روبەڕویان ئەبێتەوە، کە خۆشبەختی و بگرە خۆشبەختی دەرونیشیان لەناو ئەبات، مرۆڤ لەنێوان زەبری سروشت و پابەندبوون بەرێنمایی و رێسا شارستانیەکان، هەمیشە لە ململانێدایە و بەدوای ئەو داوە لەهاوسەنگی ئەگەڕێ وابکات ژیان لەلایەک پەناگەیەکی ئارام و بێ مەترسی سروشت بێ، لەلایەکی دیکەش غەریزەو خۆشیەکانیشی بێ کۆت و بەند بن، چونکە نەهامەتی ئینسان ئەوەیە شارستانیەت سەرەڕای پارێزگاری لە مەترسیەکانی سروشت، رستێک لە رێنمایی و پابەندبوونیشی بەسەردا ئەسەپێنێ و سەرنجام غەریزەو ویستە بێکۆتایەکانی رووبەڕوی چەپاندن ئەکاتەوە، واتا بۆ ئەوەی شارستانیەت هەبێ هەمیشە ئەبێ چەپاندن و کپکردنی ویست و غەریزەکانیش هەبێ لێرەوە فرۆید پێی وایە دین رۆڵێکی گرنگی بینیوە لە راگرتن و کپکردنی غەریزەکانی ئیسنان سەرەنحام لە دایک بوونی شارستانیەت. فرۆید لەو کتێبەدا پرسیارێکی یەکجار سەخت ئەخاتەڕو: ئینسان چۆن ئەتوانێ خۆشبەخت بژی و غەریزەکانیشی نەچەپەێنێ، بۆ ئەو مەبەستە چی بکات؟ شارستانیەت جارێکی تر لەناو ببات؟ پێوایە گرنگترین پاڵنەری دەرەکی بۆ راگرتنی ئەو غەریزانە بریتیە لەدین، لەو کتێبەدا گەیشتە ئەو بڕوایەی پێویس

تە ئەو پاڵنەرە دەرەکیە بۆ راگرتنی غەریزە کە دینە، بگۆڕین بەپاڵنەری ناوەکی ئینسان خۆی کە بریتیە لە عەقڵ، یان راستر بڵێین گۆڕینی دین بە زانست.

فرۆید پێی وایە هەزاران ساڵە ئینسان بە پاڵنەرە دەرەکیەکان کە دینە رووبەڕوی غەریزەکانی ئەبێتەوە، بەڵام تائێستا لەبری دین عەقڵی بۆ ئەو جەنگە بەکارنەهێناوە، واتا پێی وایە لەم جەنگە دوورو درێژەدا پێویستە مرۆڤ جارێک عەقڵیش تاقی بکاتەوە. چونکە فرۆید بەروونی دان بەرۆڵی گەورەی دین دا ئەنێ لە ژیانی ئیسنان و بونیادنانی شارستانیەتدا، بەڵام پێی وایە دین ئەو وەزیفەیەی بەتەواوی جێبەجێ نەکردوە، بەڵکو عەقڵ باشتر ئەتوانێ ئەو رۆڵە پیادە بکات. چونکە پێی وایە گەر ئەو کۆت و بەندانەی شارستانیەت لەسەر ئینسان دروستی کردون بشکێنن ئەوا ئەو کات تەنها یەک کەس، ستەمکارێک، یان دیکتاتۆرێک ئەتوانێ خۆشبەخت و خاوەنی هەموو شت بێت، چونکە تەنیا خۆی خاوەنی ئامرازەکانی زەبروزەنگ و بەرەنگاربوونەوە ئەبێ. گەر ئەمە روویدا و شارستانیەت رەتکرایەوە، ئەوا ئینسان ئەگەڕێتەوە حاڵەتی سروشتی، ئەوەی هۆبز ناوی ناوە (شەڕی هەموان دژی هەموان) ئەو کات ژیانی سروشتی هیچ رێگریەک لە غەریزەکانی ئینسان ناکات و بە رەهایی ئازاد ئەبن، بەڵام لەلایەکی دیکە تۆڵەی ئەوەمان لێ ئەکاتەوە، بۆیە فرۆید ئەڵێ: مەرجی سەرەکی و بەهانەی یەکەمی شارستانیەت ئەوەیە کە لە هەڕەشەی ژیانی سروشتی یان خۆرسکی ئەمان پارێزێت.
فرۆید پێی وایە سێ لە غەریزە هەرە مەترسیدارەکان پێویستە بە بنەبڕی کپ بکرێن کەبریتین لە خواردنی گۆشتی ئینسان، حب المحارم و کوشتن، چونکە فرۆید بڕوای بەگۆڕانکاری یان پێشکەوتنی ئەخلاق هەیە، بۆیە پێی وایە بەشێک لەو غەریزانەی ئێستا تابۆ و رێگە پێدراو نین، ئەکرێ لە داهاتوودا رێگە پێدراو بن. فرۆید لە پاشەڕۆژی وەهم دەستەواژەیەکی سەیر بەکار ئەبات کە بریتیە لە ئینسانی کردنی سروشت، بۆ ئەوەی بەجۆرێکی تر خۆت لە هەڕەشەکانی سروشت بپارێزیت، لەم رەوەوە بە پەیوەندی باوک و کور یان خێزان بەراوردی ئەکات، کە هەمیشە مناڵ لەباوک ئەترسێ، بەڵام هەر باوکیشە لەهەرەشەکان ئەیپارێزێت، ئەمە وا ئەکات کە ئینسان هەمان سیفاتی باوک بدات بە سروشت یان لەوە نزیک ببێتەوە کە سروشت بپەرستێ لەکۆتایدا فرۆید پرسیارێکی بکوژ ئاراستەی پڕۆژەکەی خۆی ئەکات، بەوەی ئەو رەخنە لەدین ئەگرێ کە جۆرێکە لەوەهم، ئەوەی خۆیشی تەرحی ئەکات بەهەمان شێوە جۆرێکی تر نییە لەوەهم؟ فرۆید هەر لەو کتێبەدا بەتۆخی هێڵێک لەنێوان وەهم هەڵە ئەکێشێت و پێ وایە مەرج نییە وەهم یەکسانبێ بەهەڵە لەم رووەوە ئەڵێ: وەهم و هەڵە یەک شت نین، مەرج نییە وەهم هەڵە یان قابلی بەدیهاتن نەبێ یان دژی واقیع بێت.
پرسیار ئەکات ئایا بەگشتی زانست یان فراوانتر رۆشنبیری جۆرێکی تری وەهم نییە ، گەر وابێ بۆ ئەوە نەسقە لە بیروباوەڕ کە هەزاران ساڵە پێی راهاتووە بۆ شتێکی نادیارو خاڵی لەیەقین وێرانی بکەین.