رەزا شـوان

گـرنگـتریـن رەگـەز لە رەگـەزەکانی چـیرۆکی منـداڵان کارەکـتەرەکانـن، بە تایبـەتیـش پاڵەوانەکانی چـیرۆکەکان، رۆڵـێکی سەرەکی و گـرنگ و چارەنووسساز دەگـێرێن، بۆ گەیاندنی رووداو یا رووداوەکانی چیرۆکەکان، بە ئاکامێکی دڵخوازی منداڵان. چیرۆک بەبێ پاڵـەوان نـابێـت. مەرجـیش نییە، پاڵەوانی چـیرۆکەکانی منـداڵان، تەنیا مـرۆڤـبن، منداڵبن (کچ یا کوڕ) بن. دەکرێـت ئاژەڵ و باڵندە و دار و درەخت و گوڵ و پەپـوولە و زینـدەوەری تربـن، یان شتی بێ گیان بـن. یان پاڵەوانی ئەنـدێـشەیی و ئەفـسانەیی بن، وەک: دێـو و چـەتـەوڵ و جـنـۆکە و سـیـمـرخ و ئـەژدیـهـای بـاڵـداری حـەوت سـەر و قەقـنەس و جادووگەربـن. وەک لە چـیرۆکە ئەفـسانەییەکاندا هـەن. پاڵەوانی چـیرۆک هـێمای هـێز و بوێـری و ئیرادە و متمانە و رەنگـدانەوەی بەهـا و بنەماکانی چـیرۆکە.

پاڵەوانی چیرۆک کارەکتەرێکە، خوێنەر لە رێگەیەوە دەچێتە ناو جیهانی چیرۆکەکەوە. رووبەڕووی کـێشە و ملمـلانی سەخـت و بەرهـەڵـستییەکان دەبێـتەوە. بە ئازایەتییەوە لەبەردەم هـێزێکی دژەبـەرەدا دەوەستێتەوە، بۆ گەیشتن بە ئامانج و بە خواستی خۆی.
کارەکتەری پاڵـەوان لە کـورتە چـیرۆکی منـداڵانـدا، کارەکـتەری سەرەکـییە، دینـەمـۆی چـیرۆکەکەیە و رووداوەکـان بە دەوریـدا دەسـووڕێنـەوە. بەرپـرسـیارێـتی سـەرەکی لە چـیرۆکەکەدا هەڵـدەگرێت. پاڵـەوان پەیـامێکی هـەیە دەیەوێت بە منـداڵانی خوێنەری یا گـوێگـری چـیرۆکەکە بـگەیـەنـێـت. رەنـگە پاڵـەوانـێکی راسـتەقـیـنە بـێـت، کـە کـاری قارەمانانە و سەرەکێشی و سەرچـڵی ئەنجـام بـدات. یان رەنگە کەسێکی ئاسایی بێـت. یان کەسایەتییەکی ئەفـسانـەیی بێـت، بتوانێـت کـاری لە تـوانابـەدەر ئەنجـام بـدات.

لە جیهـانی وێـژەی منـداڵانـدا، پاڵـەوان وەک کەسـایەتـیـیەکی بـەرز و ئـیـلهـابەخـش و ئاراسـتەکەری منـداڵانی خوێـنەرە. لە رێـگەی خەبـات و کـۆشـش و سەرکەوتـنـییەوە، نەک هەر سەرگەرمی و خۆشی بە منـداڵان دەبەخـشێت، بەڵکو پەیام و وانەی گرنگی ئازایەتی و میهـرەبانی و کۆڵنەدان و متمانەبەخۆبوون و سەرکەوتنیان پێـدەبەخـشێت. خوێنەرانی منداڵان بانگهـێشتی جیهانێکی پڕ لە هـیوا و گەشبینی دەکات، کە ئەستەمی تێـدا نییە. لە سایەی خەبات و تێکـۆشـان و خـۆراگـری و سـووربـوون و کـۆڵـنەدانـدا، سەردەکەون و هـیوا و خەونەکانیان دێنـنەدی. منـداڵان فـێری ئەوە دەکەن، بە بوێـر و متـمانە بەخۆبـوون و بە ئیـرادە و ورەیـەکی بەرزەوە رووبەڕووی تـرس و ئاستەنگی

و بەرهەڵستییەکانیان ببـنەوە. فـێری بەهـای بـەرز و هـاوسۆزی و دڵسـۆزییان دەکەن. فـێریان دەکەن پشت بە خۆیان ببەستن و هەوڵبدەن خۆیان کێشەکانیان چارەسەربکەن. منـداڵان لە رێـگەی پاڵـەوانانی چـیرۆکەکـانەوە، فـێری بەهـا بـەرزەکـان و پـرەنـسیـپە مـرۆڤـایەتیـیەکان و چـەمکەکـان دەبـن، وەک: راسـتگـۆیی و دڵسـۆزی و هـاوکاری و قـوربانیـدان و فـریـادڕەسی و خـۆشـەویـستی و سـۆزداری و رێـزداری و… هـتد.

منـداڵ بە سـروشتی، بە دوای پاڵـەوانە دڵخـوازەکەیـدا دەگەڕێـت، کە وەک نمـوونەی خـۆیەتی. سـەرسـامی کەسـایەتی و رەفـتارەکـانیـیەتی. لاسـایی کارەکـانی و شـێوازی جـووڵـە و قـسەکـانـیـشی دەکـاتـەوە. تەنـانـەت ئـەگـەر چـیرۆکـەکـان لـە جـیهـانـێکی ئەندێشەیی و فانتازیشدا رووبـدەن. پاڵەوانی چـیرۆک، وەک هـێزێکی پاڵنەری پشـت چـیرۆکەوە کاردەکـات. زۆر جـار منـداڵ پەیـوەنـدیی سـۆزداری، لەگەڵ پاڵـەوانەکـەدا دروسـت دەکـات. پـاڵـەوان لـە چـیـرۆکـێکـەوە بـۆ چـیـرۆکـێکی دیـکە، بـەپـێی ئـەو کۆنتێکست و مانا و مەبەستەی کە چیرۆکەکە هەڵیدەگرێت، رەنگە جیاوازی هەبێت.

مەبەستیـش لە پاڵـەوانی چـیرۆکەکانی منـداڵان، تەنهـا لە رووی جەسـتەییـەوە نییە. بەڵکـو لە رووی دەروونی و زیـرەکی و زانـایی و دانـایـشەوەیە. دەشـێـت پاڵـەوانێ چیرۆک، منـداڵێکی وێنەکـێشی بە توانا بێـت. یان لە سایەی بلیمەتییدا پاڵەوان بێت.
کارەکـتـەری پـاڵـەوان لە چـیـرۆکی منـداڵانـدا، بـە زۆری بە چـەنـد تـایـبەتـمـەنـدی و جیاوازییەک دەناسـرێتەوە. دیاریتـرینی ئەو تایبەتـمەنـدیـیانە، بە کورتی بـریتیـن لە:

1ـ ئازایـەتی: پێویستە پاڵەوانی چیرۆک بوێـر و دلـێر و ئازایەتییەکی گەورەی هەبێت. نابێت ترسنۆک و لاواز و بێ دەسەڵات بێت. متمانەی بە توانای خۆی هـەبێت و بەبێ تـرس، رووبـەڕووی ئەو مەتـرسی و بەرهـەڵستییانە بـبـێتەوە کـە دێـنە رێی. ناشبێت زیادەڕۆیی لە کەسێتی پاڵەوان بکرێت، کە منداڵان باوەڕیان بە توانا و رۆڵەکی نەبێت.

2ـ ئیـرادە: پاڵەوان بەوە ناسراوە، کە هـێزێکی نـاوەوە و ئیرادەیەکی تۆکـمەی هـەیە. خۆڕاگر و کۆڵنەدەرە و توانـای زاڵـبوون و سەرکەوتنی بەسەر سەخـتییەکانـدا هـەیە، سـوورە لەسەر سەرکەوتن و گەیـشتـن بە هـیوا و بە ئامـانجـەکەی.

3ـ بـاوەڕ: پاڵەوان باوەڕێکی پتەو و نەگۆڕی بە بەها رەوشتییەکان و بە پرانسیپەکانی مرۆڤـایەتی هەیە. باوەڕیشی بە ئەستەم نییە و لەو باوەڕەدایە، کە لە سایەی خەبات و تێکـۆشـان و کـۆڵـنەدانـدا، هـەمـوو هـیوا و ئامـانجـێک دێـتـەدی.

4ـ زیـرەکی: پاڵەوان لە چارەسەرکردنی کێشەکاندا زیرەک و داهـێنەرە، بە بەکارهێنانی ئەقـڵ و جەسـتە و هـێز، بـۆ بەرەنـگاری و رووبـەڕووبـوونـەوەی بەرهـەڵـستـیـیەکـان.

5ـ خـۆبەخـشین: پاڵـەوان بە خـۆبەخـتکـردن و گیانبەخـشـین، لە پێـناوی ئـەوانی تـردا، تایبەتمەنـدە و بەرژەوەندیی هەمووان دەخاتە پێش بەرژەوەندییە تایبەتیەکانی خۆیەوە.

6ـ دادپـەروەری: پاڵـەوان هـەڵگـری بەهـاکـانی دادپـەروەری و دەسـتـپاکـییە، هـەوڵی چـاکەکـردن و بەرەنگاربـوونـەوەی سـتەم و زۆرداری و نادادپـەروەری دەدات.

7ـ مـرۆڤـایەتی: پاڵەوانی چـیرۆک، تایبەتـمەنـدیی مـرۆڤـایەتی تێـدایە، وەک: بەزەیی، هـاوسۆزی، لـێبووردن، مـیهـرەبـانی، خـێرخـوازی، هـاوکاری و فـریادڕەسی،… هـتد.

8ـ گەشـبـیـنی: پاڵـەوان تایـپەتـمـەنـدیی گەشـبـیـنی و هـیواخـوازی و ئەرێـنی هـەیە. رۆخـۆش و لـێو بەخەنـدەیە. شادی دەخـاتە دڵی کەسـانی دیـکەوە. پاڵەوانی چـیرۆک کەسێکی کـنجکاوی نوێخوازە و حەز بە داهـێنان و بە دۆزینەوە و بە ئافراندن دەکات.

9ـ هـاوڕێـتی: پاڵەوان رێـز لە هـاوڕێتی و دەگرێت و پەیـوەنـدی ئەرێـنی دروستدەکات.

10ـ ئیلهامبەخشین: پاڵەوان ئیلهام و متمانە بە منداڵانی خوێنەر دەبەخشێت. کە توانای هـێنانەدیی هـیوا و ئامانج و خەونەکانیان هـەبێت. دەسـتیش لە مافـەکانیان هـەڵـنەگرن.

11ـ راستگـۆیی: پاڵەوان راستگـۆیە و فـرت و فـێـڵ و درۆ لەگەڵ کەسانی تـردا ناکات.

12ـ دڵـسـۆزی: پاڵـەوان هـەمیـشە بە ئەمـەکە و دڵسۆزی هـاوڕێکانـێتی، لە تەنگانەدا دەبـێـت بە فـریـادرەسـیان. بـۆ یـارمەتیـدانیان ئامـادەیە هـەمـوو شـتـێک بـکات.

13ـ خـاکی: پێـویـسـتە پاڵـەوان کەسـایەتیـیەکی خـاکی و سـادە بێـت. پـۆز لـێـنەدات و خـۆی بە ئەنجامـدانەکانیـیەوە هـەڵـنەکـێشـێـت و سـووکایەتی بە هـیچ کەسێک نەکات.

14ـ سەرکردەیی: پێویسـتە پاڵـەوان توانـای رابەری و سەرکردەیی هـەبێت و بتوانێت بە سەرکەوتـوویی، سەرکـردایـەتی کەسانی تـر بـکات، بـەرەو ئامـانـجـێکی هـاوبەش.

15ـ ئەندێشە فـراوانی: پاڵەوان ئەنـدێشەیەکی فـراوانی هـەیە، بە قووڵی بیردەکاتەوە، بـۆ چـارەسەرکـردنی ئـەو کـێـشە و ئاستەگـیـیانەی کە رووبـەڕوویـان دەبـێـتـەوە.

16ـ ئاستی پاڵـەوان: پێویستە پاڵەوانەکانی چـیرۆکەکانی منداڵان، لە ئاستی گونجاوی ئەو قـۆنـاغـە تەمەنە منـداڵـییە دابـن، کە چـیرۆکنووس چـیرۆکەکانی بۆیـان نووسیوە.

(*) تا رادەیەک سـوودم لە چەنـد سایـتـێکی ئینگـلیـزی و عـەرەبی وەرگـرتـووە.