زیاتر لە هەزار ساڵە ئاینی پیرۆزی ئیسلام لە چوارچێوەی مەزاهیبدا چالاکی کردووە و دەتوانین بە یەقینەوە بڵێین کە خەزانەی پر لە گەوهەری شارستانییەتی ئیسلامی بەرهەمی داری مەزاهیبی راستەقینەیە. مەزاهیبی ئیسلامی باشتر و ژیربێژانەتر لە مەزاهیبی سەرجەم ئاینەکانی جیهان لە ئاستی جوغرافیای خۆیدا مامەڵەی لە گەل پرسە پێوەندیدارەکاندا کردووە. تەقلید یەکێ لە نموونە دیارەکانی هاوکاری و هاوپێوەندی نێوخۆیی جیهانی ئیسلامە. لە ژێر سێبەری مەزاهیبدا تەریقەتە راستەقینەکان وەکوو دێبەرێکی بۆنخۆش کۆشکی ئاینیان رازاندۆتەوە و خزمەتیان بە گەشە و نەشەی ئەو ئاینە کردووە. سەرەڕای هەموو کۆسپ و ئاستەنگەکانی دەسەڵاتدارانی جوغرافیای ئیسلامی، دیسانەوە دەبینین کە کتێب و فەرموودەی هەموو پێشەوایان و سەرمەزهەب و زانایانی ئاینی وەک ئەمانەتێک بە نەشەمزاوی و نەگۆری گەیشتۆتە دەستی ئێمە و لە ئیستەشدا رێبازی مەزاهب هۆکار و جێبەجێکاری کاروباری زۆرینەی شاراوەی کۆمەڵگای ئیسلامییە .

شایانی باسە کە لە درێژەی ژیانی مەزهەبی ئیسلامدا بێجگە لە چوار مەزهەبی سەرەکی سونە، مەزهەبی تەشەیوع و دەیان تەریقەت و فیرقەی دیکە سەری هەڵداوە کە لە لایەن ئەهلی سونەتەوە بە چەواشەکار ،  رافزی، دەرچوو لە دین پێناسەی بۆ کراوە. چەندین تەریقەتی وەک قادری، نەقشی، سورەبەردی، چەشتی و،،،تاد لە لایەن چوار مەزهەبی ئەهلی سونەتەوە بە رەوا و بەرحەق ناسراوە بەڵام زۆربەی تەریقەتەکان لە چوارچێوەی شەریعەتدا دەرچوون و وەک رێبازێکی تاکەکەسی سەربەخۆ بۆخۆیان بریار ئەدەن. 

لە دوو سەدەی رابردوودا بە هۆی گەیشتنی تیشکی رینەسانس بۆ رۆژهەڵاتی ناوین و ئەنجامی ریفۆرماسیۆنی دینی لە ئوروپا، سەرئەنجام کەسانێک لە چەشنی محمد عەبدالوەهاب و سەید قوتب و،،،تاد بە پشت بەستن بە دەقەکانی "ابن تیمە" دەستیان کرد بە چاکسازی دینی.ئاکامی چاکسازی دینی لە ئوروپادا بەرتەسک کردنەوەی دەسەڵاتی کلیسا و دابرانی لە سیاسەتدا بوو بەڵام لە رۆژهەڵاتی ناوەراستدا بە پێچەوانەی ئوروپا پاش هندێک بەناو چاکسازی ئاینی، ئاینی ئیسلام بە شێوازی رادیکاڵتر وسیاسییانەتر لە جاران هاتە گۆرەپانی ململانییەکانەوە. بە سیاسی کردنی دینی ئیسلام بوو بە هۆی بەتاڵکردنی لایەنی مەعنەوی و بەهێز کردنی لایەنی مادی و سیاسی .
لێرەدا مەبەستی سەرەکی ورووژاندنی باسێکە

سەبارەت بە هۆکارە سیاسی، ئابووری، فەرهەنگی و ،،،تاد سیاسی بوونەوەی ئاینی ئیسلام. هاتنی ئوروپییەکان بۆ رۆژهەڵاتی ناوەراست، دەسپێکردنی سیستمی کۆلۆنیالیستی لێکەوتەوە. یەکەمین بەر پەرچدانەوەی ئەو سیستمە لە لایەن پیاوانی ئاینییەوە بوو کە لە باکووری ئەفریقاوە هەتا ئاسیای ناوەراست بەدی دەکرێت.زۆربەی پەرچەکردارەکان لە دژی داگیرکەران لە لایەن پێرەوانی مەزاهیبەوە بووە.جوڵانەوەی سەنووسی لە لیبی، جوڵانەوەی شاوەلی واللە و خەلافەت لە هیندووستان، جوڵانەوەی مەهدی سوودانی و تاد،،، نموونەی راستی ئەو بابەتەن.  ئیسلامی بیدعە بە هۆی نەبوونی جەماوەر و نەبوونی رێخستنەوە(بێجگە لە ئەفغانستان ) نەیتوانیوە بەرامبەر بە داگیرکەرانی بیانی راوەستێ.

بێداری ئیسلامی لە نێو ئەهلی تەشەیوعدا دەگەرێتەوە بۆ تێپەراندنی قۆناخی ئەخباری بۆ ئوسوڵی. گەرانەوە بۆ ئوسوڵ کاریگەری بیدعەی ئەهلی سونەت و رینسانسی پێوە دیارە. لە ئوسووڵدا ئیجتیهاد و مەرجەع تەقلید هاتە ناو دەزگا و دەسەڵاتی شێعەگەرییەوە. لە راستییدا ئوسوڵی بوونەوەی تەشەیوع، سیاسی بوونەوە و هەڵوێست گرتنی سیاسی لە هەمبەر شاکانی قەجەر و داگیرکاری و دەستدرێژی رووسەکاندا لێکەوتەوە کە بە رێکەوتنامەکانی گوڵستان و تورکمانچای و مافی کاپیتۆلاسیۆن هیژموونی خۆیان لە باکووری ئێراندا سەپاندبوو. 

لە ئاستی ناوخۆدا بزووتنەوەکانی بابیە و بەهایە  و دواتر هەڵوێستەکانی سەیدجەمالەدین ئەسەدئابادی( یەکێتی جیهانی ئیسلام)  و مەلەک و شوعەرای بەهار و ،،، دەکرێ وەک نموونەی ریفۆرماسیۆن و خوێندنەوەی نوێ لە رەوتی شێعەگەری لە قەڵەم بدەین. 

لە مەشروتە بە دواوە هەتا شۆرشی گەلانی ئێران لە ساڵی 1979دا بزاوی شێعەگەری وەک ئەپوزسیۆنێک لە دژی ئەحمەد شای قاجار، پاڵەیی یەکەم و دووهەم راوەستاوە و هەتا ئەوەیکە سەرئەنجام وتەکەی ئەحمەد کەسرەویی دێتە دی کە وتبووی خەڵکی ئێران سیستم و دەسەڵاتێکی شێعە قەرزارن. هاتنە سەر کاری کۆماری ئیسلامی گەورەترین و گرنگترین وەرچەرخان لە مێژووی رۆژهەڵاتی ناوەراستدا بوو.

ئیسلامی سیاسی شێعە لە جوغرافیاییەکی بەربڵاودا و بە سەرمایە و ئیمکاناتێکی ماڵی و مرۆیی  زۆرەوە جیهانی سونە مەزهەب و تەنانەت گشت ناوچەکەی رووبەرووی ئاستەنگ و مەترسییەکی گەورە کردەوە. جیهانی شێعە بە رێبەرایەتی ئێران توانی رێخستن بۆ گشت شێعەکانیتر لە وڵاتانی دەرەوەی ئێراندا بکات و تەنانەت زۆرێک لە ئەحزاب و رەوتە سونەکانی ناوچەکەی هێنایە ژێر رکێف و بەرێوەبەرێتی خۆیەوە. جیهانی سونە مەزهەب بە پێچەوانە، خاوەن هیچ تایبەتمەندییەکی جیهانی تەشەیۆع نیە. رادیکاڵیزم و بونیادگەرایی چەند ناوەندی لە ناو سونەکاندا درووستکردووە.عەرەبستان، میسر و تورکیا هەریەک بۆ خۆی داوای رێبەرایەتی سونەکانی جیهان دەکات، بێجگە لەوەی هاودەنگی لە نێوانیاندا نیە تەنانەت زۆرجار دژایەتی و ناکۆکییان پێکەوە هەیە. دوو روداو لە مێژووی جیهانی سونەدا گرنگ بوو کە هەردووکی بە دژی خۆی شکایەوە. یەکەم رووداوی یازدەی سیپتەمبەر و دووهەم هێرشی حەماس بۆ سەر ئیسرایل بوو کە هەر دوو بابەتەکە بیانووی گەورە بوو بۆ هاتن و دەستێوەردانی وڵاتانی  رۆژهەڵات و رۆژئاوا لە کاروباری رۆژهەڵاتی ناویندا. لە پرسی غەزەدا شکۆ و کەرامەتی سونەکان لە پێش چاوی بیرورای گشتی بەتایبەت شێعەکاندا شکێندرا، لە حاڵێکدا کۆماری ئیسلامی بە شەرێکی بەرتەسک و دیپلۆماتیک مانۆرێکی سەربازی و سیاسی لە ناوچەکەدا دا.

رۆژهەڵاتی ناوەراست وەکوو قازانگێک بەردەوام لە گەرم  بووندایە. ئیخوانیزم کە رەوتێکی نەرم و نیانتر لە سەلەفیەت بوو ئیستە رادیکاڵتر لە جاران لە گۆرەپانی چالاکی دایە تەنانەت لە شەری بریکارییدا بەرامبەر بە رەوتی شێعە راوەستاوە.

ئیسلامی سیاسی رۆژبەرۆژ سیاسیتر و توندئاژۆتر دەبێتەوە. هیچ لایەنێک لە شەری داهاتووی رۆژهەڵاتی ناوەراستدا پارێزراو نابێت. هۆکارەکانی رادیکاڵتربوونەوەی ئیسلام زۆرە کە بە کورتی بریتیین لە

ــ دەستێوەردانی دەرەکی
ــ گروپ و میلیشیای ئیسلامی کە هەریەک خوێندنەوەی خۆی لە سیاسەت هەیە
ــ سەرمایە و وزەی لە رادەبەدەر
ــ ستەم و نابەرابەری نەتەوەیی، سیاسی، ئابووری، کۆمەڵایەتی و ،،،
ــ سیستم و دەزگای گەندەڵی حکوومەتی کە هەریەک  ملکەچ و ژێردەستەی لایەنێکە
ــ پرسی قودس و ئیسرایل 

ئێران چەقی رووداو و ئاڵوگۆرەکانە چوونکا جیهانی ئیسلام ئیستە لە دوو بەرەی نەگۆر و دژ بە یەکی شێعە و سونە دایە. ئەگەر جاران ئیسلامی مەزاهیب پێناسەی پێکەوە ژیان و ئاشتەوایی بوو ئەوا ئیستە ئیسلامی سیاسی تینووی دەسەڵات و نەوتە. هەتا فتوا و خوێندنەوەی نوێ لە دین زیاتر بێت سیاسی بوونەوەشی زیاترە. ئیسلامی سیاسی ئایدۆلۆژیایەکی تاکرەهەندە کە شرۆڤە و لێکدانەوەی توندوتیژانە لە دین ئەکات و ئامانجی سەرەکی درووستکردنی ئۆمەتی واحیدەی سیاسییە. 

سەرئەنجام: بە گشتی مێژووی ئیسلامی سیاسی مێژووییەکی ئاڵۆز و مەترسیدارە و بە پێی سیاسی بوونەوە توندوتیژیەکەشی لە هەڵکشان دایە. گەلی کورد وەک نەتەوەیەکی بێ دەوڵەت هەم پشکی سونە و هەم شێعەی بەرکەوتووە بەڵام ئەحزابی سیکۆلار و نوێخواز پێشەنگی خەباتن . لە هەموو بابەتێک گرنگتر ئەوەیە کە هەڵکەوتی جوغرافیای کوردستان گرێدراوی سیاسی و ئابووری وڵاتانی ئێران، تورکیا، عێراق و سوریایە.

ئەقیانووسی رادیکاڵیزمی ئیسلامی لە خرۆشان و شەپۆلان دایە گەر  رەوتەکان بەو شێوازە ناتەندرووستە بچنە پێشەوە بێگوومان ئاگری شەرێکی درێژمەودا و ماڵوێرانکەر هەڵدەگرسێ کە هەموو لایەک دەگرێتەوە. بزاو و رەوتی کوردی پێویستە بە ناسینی بارودۆخ و وردەکاری رووداوەکان خۆی لە ئاگر و قوڵایی شەر و کێشمەکێشەکان دوور بخاتەوە و بە پەیداکردنی دۆست و هاوپەیمانی ناوچەیی رەوتێکی نوێ و جیاواز لەو دوو باڵە پێکبێنێ.