هەرێم نیوز
ئەم توێژینەوەیە ڕوانگە پێشکەوتووەکەی سەرۆک نێچیرڤان بارزانی سەرۆکی ھەرێمی کوردستان، سەبارەت بە پرسی کورد لە ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست تاوتوێ دەکات و شیکردنەوە بۆ دیدگا دیپلۆماسییەکەی دەکات کە جەخت لەسەر دیالۆگ دەکاتەوە لە بری بەرەنگاربوونەوە. توێژینەوەکە ئەوە دەخاتە ڕوو کە چۆن ئەم ڕوانگە بێ وێنەیە لە لایەن سەرۆک نێچیرڤان بارزانی، بانگەشە بۆ چارەسەرکردنی پرسی کورد دەکات لە چوارچێوەی دەوڵەتە ھەنووکەییەکاندا، نەک لە ڕێگەی توندوتیژی. لە ڕێگەی پێشکەشکردنی کورد وەک هاوبەش لە سەقامگیریی ناوچەکە نەک وەک نەیار، ئەم نزیکبوونەوەیە نوێنەرایەتی فەلسەفەیەکی سیاسی پێگەیشتوو دەکات کە کاریگەرییەکی گرینگی ھەیە بۆ ئاشتی بەردەوام لە ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاستدا.
پێشەکی
پرسی کورد یەکێکە لە ئاڵۆزترین و درێژخایەنترین ئالنگارییە جیۆپۆلیتیکییەکان لە ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاستدا. لە چوار وڵاتی عێراق، ئێران، تورکیا و سووریادا، دانیشتوانی کورد بە درێژایی مێژوو ڕووبەڕووی پەراوێزخستن، نکۆڵیکردن لە مافەکانیان و سەرکوتکردن بوونەتەوە.
وتاری نوێی سەرۆک نێچیرڤان بارزانی گۆڕانکارییەکی پارادایمی پێشکەش دەکات لە چۆنێتی نزیکبوونەوەی سەرکردە کوردەکان لەم ئالنگارییە درێژخایەنانە. ئەم توێژینەوەیە بنەما فەلسەفییەکان، کاریگەرییە ستراتیژییەکان، و ئەگەری دەرەنجامەکانی ئەم دیدگا دیپلۆماسییە تاوتوێ دەکات، کە پێشەنگی دەدات بە ھاوکاریی ئاشتیانە لە بری بەرەنگاربوونەوە. گرنگیی ئەم نزیکبوونەوەیە ناکرێت کەم بکرێتەوە، چونکە نوێنەرایەتی پێگەیشتنی بیری سیاسی کوردی دەکات و قاڵبێک پێشکەش دەکات بۆ چارەسەرکردنی ناکۆکی لە سەرانسەری ناوچەکەدا.
چوارچێوەی تیۆری: چارەسەری ئاشتیانە لە ڕێگەی چارەسەری دیاریکراو بۆ ھەر دۆخێک
بنەمای سەرەکی نزیکبوونەوەی سەرۆکی ھەرێمی کوردستان ئەوەیە کە پرسی کورد پێویستی بە چارەسەری تایبەت هەیە لە چوارچێوەی دەستووری و یاسایی تایبەت بە ھەر دەوڵەتێکدا. لە بری جێبەجێکردنی یەک فۆرمیولی نەگۆڕ بەسەر دۆخە نەتەوەییە جیاوازەکاندا، ئەم نزیکبوونەوەیە دان بە واقیعە مێژوویی، سیاسی و کۆمەڵایەتییە جیاوازەکان لە عێراق، ئێران، تورکیا و سووریادا دەنێت.
لایەنە سەرەکییەکانی ئەم چوارچێوە تیۆرییە بریتین لە:
١-چارەسەری دیاریکراو بۆ ھەر دۆخێک: پێویستە پرسی کورد بە شێوەیەکی جیاواز لە ھەر وڵاتێکدا چارەسەر بکرێت بەپێی دۆخی مێژوویی، دەستووری و دیمۆگرافی تایبەت بە خۆی.
٢-ڕێزگرتن لەسەر بنەمای ماف: پێویستە چارەسەرەکان لە چوارچێوەی سنووری دەوڵەتە ھەنووکەییەکان بخرێنەڕوو.
٣-دیالۆگی دامەزراوەیی: جەختکردنەوە لەسەر کەناڵە دیپلۆماسی و دامەزراوەییە باوەکان لەبری ڕێگا دەرەوەی یاسایی یان توندوتیژی.
٤-دانپێدانانی مێژوویی بەبێ قوربانیبوون: دانپێدانان بە ناعەدالەتییە مێژووییەکان بەبێ بەکارھێنانیان بۆ پاساوی تۆڵەسەندنەوە یان بەردەوامبوونی کێشەکان.
ئەم توێژینەوەیە شیکاری گوتار بەکاردێنێت بۆ وتارەکەی سەرۆک نێچیرڤان بارزانی، تاوتوێکردنی بابەتە سەرەکییەکان، ستراتیژییە ڕیتۆریکییەکان، و کاریگەرییە سیاسییەکان. شیکارییەکە بە دەستنیشانکردنی دۆخی مێژوویی بزووتنەوە کوردییەکان لە ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست و شیکاری بەراوردکاری لەگەڵ نزیکبوونەوەکانی پێشوو بۆ پرسی کورد تەواو دەکرێت.
شیکاری: پێکھاتە سەرەکییەکانی دیدگا دیپلۆماسییەکە
یەکەم: کورد وەک ھاوبەش لە سەقامگیریدا، نەک ھەڕەشە
بەردی بناغەی ئەم نزیکبوونەوەیە، داڕشتنەوەی دانیشتوانی کوردە نەک وەک ڕەگەزی ناسەقامگیرکەر یان ھەڕەشە بۆ سەر ھیچ دەوڵەتێک، بەڵکو وەک ھاوبەشی پێویست بۆ بەدیهێنانی سەقامگیری و گەشەکردنی ناوچەکە. ئەمە لادانێکی بەرچاوە لەو گێڕانەوانەی کە کورد وەک قوربانی یان داگیرکەر نیشان دەدەن.
سەرۆک نێچیرڤان بارزانی جەخت لەسەر ئەوە دەکات کە کورد، لە ھەر کوێیەک بن، فاکتەری سەقامگیرین نەک ناسەقامگیری. ئەوان بەدوای چارەسەری ئاشتیانە و پێشکەوتن لە چوارچێوەی دەوڵەتەکانیاندا دەگەڕێن، نەک لەسەر حیسابی ئەوان. ئەم ھەڵوێستە، کوردستان وەک ئەکتەرێکی ئەرێنی کە بەشداری لە ئاسایشی ناوچەیی و گەشەپێدان دەکات، پێشکەش دەکات.
دووەم: دیالۆگ و تێگەیشتن وەک تاکە ڕێگای گونجاو
وتارەکە بە توندی دیالۆگ، تێگەیشتنی هاوبەش، و ڕێککەوتنی ئاشتیانە لەگەڵ ھەر چوار دەوڵەتەکە وەک تاکە ڕێگای واقیعی و قبووڵکراو بۆ چارەسەرکردنی پرسە کوردییەکان دادەنێت. ئەم ڕەتکردنەوەیەی توندوتیژی و دەستێوەردانی دەرەکی، ڕەنگدانەوەی خواستێکی ڕوونە بۆ کۆتاییهێنان بە ملمالنێی درێژخایەن لە ڕێگەی کەناڵی دیپلۆماسی و دامەزراوەییەوە.
سێیەم: ڕێزگرتن لە سەروەریی دەوڵەت لەگەڵ داکۆکیکردن لە مافەکان
هاوسەنگییەکی پێشکەوتوو نێوان ڕێزگرتن لە یەکپارچەیی خاکی دەوڵەتە خانەخوێکان و داکۆکیکردن لە مافەکانی کورد دەکرێت. نزیکبوونەوەکە ڕوونی دەکاتەوە کە چارەسەرکردنی پرسە کورد نابێتە ھەڕەشە لەسەر جوگرافی ھەر چوار دەوڵەتەکە، چونکە چارەسەرەکان لە چوارچێوەی دەستووری و یاساییانەوە پێشنیار دەکرێن.
ئەم ھەڵوێستە نیازپاکی و ڕاستگۆیی پیشان دەدات، و بە تەواوی لەگەڵ یاسای نێودەوڵەتی و بنەماکانی ڕێزگرتن لە سەروەریی نیشتمانی دەگونجێت. بناغەیەک بۆ بنیاتنانی متمانە دروست دەکات کە بۆ ھەر ئاشتییەکی بەردەوام پێویستە.
چوارەم: بەکارھێنانی بەرھەمداری یادەوەری مێژوویی
لەگەڵ دانپێدانان بە ئازاری کورد لە ماوەی چەندین دەیەی ڕابردوودا لە ڕێگەی پەراوێزخستن، نکۆڵی و سەرکوتکردنەوە، نزیکبوونەوەکە ئەم یادەوەرییە مێژووییە بەکاردێنێت نەک بۆ زیادکردنی ڕق، بەڵکو بۆ بانگەشەکردن بۆ ئاشتەوایی مێژوویی. ئەم بەکارھێنانە ئەخلاقییەی مێژوو، باوەڕپێکراویی نزیکبوونەوەکە بەھێز دەکات و ڕەھەندێکی مرۆیی قووڵی پێدەبەخشێت.
پێنجەم: یەکگرتوویی کورد وەک پێشمەرجی دیالۆگی دەرەکی
وتارەکە گرنگی یەکگرتوویی کورد دەخاتە ڕوو، بەتایبەتی لە سووریا، و ھێزە کوردییەکان ھان دەدات بۆ ڕێککەوتن لەسەر دیدگایەکی یەکگرتوو و داواکاری ھاوبەش. ئەمە ھۆشیاری سیاسی پیشان دەدات کە پێویستە یەکگرتوویی ناوخۆیی پێش دیالۆگی کاریگەر لەگەڵ لایەنەکانی دیکە هەبێت.
شەشەم: تەواوکاری
سەرۆک بارزانی جەخت لەسەر ئەوە دەکاتەوە کە گەشەسەندنی ھەرێمی کوردستان پەیوەستە بە سەقامگیری عێراقەوە، و بەھێزی کوردستان پشتگیری عێراق دەکات نەک بارگرانی. ئەم چەمکە بناغەیەک بۆ دیدگایەکی تەواوکاری دادەمەزرێنێت کە چەمکی ھاوبەشیی ناوخۆیی لەسەر بنەمای ئاشتی عێراق بەھێز دەکات و گومان و بێمتمانەیی لەناودەبات.
کاریگەرییەکان بۆ ئاشتی ناوچەیی
دروستکردنی چوارچێوەیەک بۆ ھاوکاری ناوچەیی
دیدگاکە بناغەیەک بۆ پڕۆژەیەکی سیاسی فراوانتر دادەمەزرێنێت کە ئەگەر پشتگیری ناوخۆیی و دەرەکی هەبێت، دەتوانێت ببێتە دەستپێشخەرییەکی سیاسی کوردی یەکگرتوو کە بانگەشە بۆ دیالۆگی فراوان دەکات لە نێوان کورد و ئەو دەوڵەتانەی تێیاندا دەژین. دەکرێت ئەمە وەک ڕێنماییەک بۆ چارەسەرکردنی ناکۆکییە ئیتنی و ئایینییەکانی دیکە لە ناوچەکەدا بەکار بێت.
گۆڕین لە بیرکردنەوەی سفر-کۆ بۆ پۆزەتیڤ-کۆ
لە ڕێگەی جەختکردنەوە لەسەر ئەوەی کە ئاشتی ڕاستەقینە ناتوانرێت لە ڕێگەی سەرکەوتنی لایەنێک بەسەر لایەنێکی دیکەدا بەدەست بێت، بەڵکو تەنھا کاتێک ھەموو ھەست بکەن هاوبەشن لە چارەنووس و داھاتوودا، نزیکبوونەوەکە گوتارەکە لە کێبەرکێیەوە بۆ ھاوکاری دەگۆڕێت. ئەمە نوێنەرایەتی تێگەیشتنێکی پێشکەوتوو لە میکانیزمەکانی پەرەپێدانی جیھانی دەکات.
گەشەپێدانی بەردەوام لە ڕێگەی حوکمڕانی گشتگیرەوە
وتارەکە پەیوەندی لە نێوان پێکەوەژیانی ئاشتیانە، سەقامگیری، و گەشەپێدان دروست دەکات و دان بەوەدا دەنێت کە پەراوێزخستن گەشەپێدانی بەردەوام لاواز دەکات. ئەمە لەگەڵ تێگەیشتنی ھاوچەرخ کە حوکمڕانی گشتگیر پێشمەرجێکە بۆ گەشەپێدانی ئابووری و کۆمەڵایەتی درێژخایەن، دەگونجێت.
دەرەنجام: لە دیدگاوە بۆ جێبەجێکردن
وتارەکەی سەرۆک نێچیرڤان بارزانی زیاترە لە وتارێک؛ ڕاگەیاندنێکی پێشکەوتووی ئاراستەیەکی سیاسی میانڕەو و بەرپرسیارانەیە کە چارەسەری ئاشتیانە و دادپەروەرانە بۆ پرسی کورد پێشکەش دەکات. پەنجەرەیەکی نوێ بەرەو داھاتوویەکی ھاوسەنگتر و ھاوبەشتر دەکاتەوە.
نزیکبوونەوەکە کورد وەک بانگەشەکاری ئاشتییەکی گشتگیر دادەنێت کە سوود بە ھەموو لایەنەکان دەگەیەنێت، نەک تەنھا بەدوای مافەکانی خۆیاندا بگەڕێن. پێکەوەژیان لە نێوان گەلان و نەتەوەکاندا نەک تەنھا وەک پێویستییەکی مرۆیی، بەڵکو وەک بەرژەوەندییەکی سیاسی و گەشەپێدان پێشکەش دەکات. گرنگتر لە ھەمووی، پێکەوەژیان نەک وەک ڕێککەوتنێکی کاتی، بەڵکو وەک بناغەیەکی ھەمیشەیی بۆ سەقامگیری و پێشکەوتن لە ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاستدا دەبینێت.
ئەم توێژینەوەیە دەگاتە ئەو دەرەنجامەی کە دیدگا دیپلۆماسییەکەی سەرۆک بارزانی دەرفەتێکی گرنگ پێشکەش دەکات بۆ گۆڕینی پرسی کورد بۆ کاتالیزۆری ھاوکاری ناوچەیی. بەڵام، جێبەجێکردنی سەرکەوتوو پێویستی بە:
١. پەیامی بەردەوام لە سەرانسەری کیانە سیاسییە کوردییەکاندا
٢. پێشوازی لە لایەن حکومەتەکانی دەوڵەتە خانەخوێکانەوە
٣. پشتگیری دیپلۆماسی نێودەوڵەتی
٤. ھەنگاوی بەرجەستەی بنیاتنانی متمانە
٥. چوارچێوەی دامەزراوەیی بۆ دیالۆگی بەردەوام
لە ناوچەیەکدا کە زۆر جار بە ھەڵوێستی زۆرینە و بیرکردنەوەی سفر-کۆ ناسراوە، ئەم نزیکبوونەوە میانڕەو و لەسەر بنەمای دیالۆگە، نوێنەرایەتی پەرەسەندنێکی گۆڕانکار دەکات لە جیۆپۆلیتیکی ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاستدا. وەک سەرۆک نێچیرڤان بارزانی بە ڕەوانبێژی باسی دەکات، "ئاشتی ھێزە، و ئاشتیخوازی ڕێبازی کەسانی خاوەن باوەڕ و بەھێزە."
سەرچاوەکان
-وتاری سەرۆک نێچیرڤان بارزانی سەرۆکی ھەرێمی کوردستان، لە زانکۆی ئەمریکی-سلێمانی.
-ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاستدا. سەرۆکایەتی ھەرێمی کوردستان.
-بەنگیۆ، ئۆ. (٢٠٢٢). بەخەبەرهاتنی کورد.
-گونتەر، م. م. (٢٠٢١). کوردەکان: مێژوویەکی مۆدێرن.
ڤان برووینسن، م. (٢٠١٦). ناسنامە کوردییەکان.