حەیدەر عەبدولرەحمان
راستە كە لەسەردەمی ئەمڕۆكەدا هەر تەنها تێكست بەتاقی تەنیا زمانی شانۆ نیەو گەلێك ئەلتەرناتیفی دیكەی كاریگەر هەن بۆ گەیاندنی گوتاری شانۆیی، لەوانەش جەستەی ئەكتەرو سینۆگرافیاو پێكهاتەكانی دیكەی شانۆ بەهەمان شێوە زمانێكی دیكەی نمایشن.
ئەوەتا هەتا رۆژی ئەمڕۆكەی لەگەڵ دابێ، شانۆی جیهانی، هەمیشە پەنا بۆ تێكست دەبات لەكارە شانۆییەكانیدا، لەوانەش شاكارە مەزنەكانی شكسپیر و بیكیت و چیخەف و مولیر و میلەرو زۆربەی بلیمییەتەكانی دیكەی شانۆ، بەردەوام لەسەر تەختەی شانۆ جیهانیەكاندا دەبیندرێن، بەڵام مەرج نیە ئەو تێكستانە دەقاو دەق وەك خۆیان پێشكەش بكرێن، بەڵكو هەر دەرهێنەرێك بەستایل و تێروانینی تایبەتی خۆیەوە رەفتاری هونەریی لەگەڵ ئەو تێكستانەدا دەكات، كە تێیدا مۆرك و تایبەتمەندی خۆیان وفەلسەفەو چێژی تایبەتی خۆیان بەبینەر بگەیەنن. بینەری ئێمە چونكە كەمتر ئەزموونی لەگەڵ شانۆی جیهانیی و ستایلە جیاجیاكانی شانۆدا هەبووە، پتر مەیلی لەو جۆرە ستایلانەدا هەیە كەستایلی تەقلیدی و باون، یا زمانی تێگەیشتنیان سوكترو ئاسانترە لەزمانەكانی دیكەی شانۆیی، لەوانەش شانۆی واقعی و شانۆی ئاهەنگسازی، كە تێكستییان بەرەگەزێكی بنچینەیی زانیووە لەكاری شانۆییدا.
كەچی لای هەندێ دەرهێنەری دیكەی شانۆیی تێكست نابێتە ئەو بنەما بنەڕەتیەی كە هەندێ لەشانۆكارەكان بۆی دەچن، یان ئەوانەی ئەلتەرناتیفی تێكستیان هەیە، وەك ئەلتەرناتیفی جەستەی ئەكتەر، سینۆگرافیا، بەڵكو بوون ونەبوونی تێكست وەك یەك دەبینن، لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا بۆً ئێمە مانان، بوونی تێكست بەمانای دەوڵەند بوونی شانۆیە، چونكە شانۆی پێگەیشتوو ئەو شانۆیەیە كە تەواوی رەگەزەكانی شانۆیی بگرێتە خۆی، یان شانۆیەك نەبێت كە پارچەیەك لەپارچەكانی جەستەی ئیفلیج بووبێ.
بینەری ئێمە بەگشتی، هەمیشە خوازیاری ئەوەیە كە شانۆ بەسپی كراوی ببینێ، كەمترمەیلی ئەوە دەكات كەلە جەستەی ئەكتەردا ئەو وشانە بخوێنێتەوە كە لە تێكستدا گوێ ی لێ دەبێت یا ئاستی تێگەیشتن و مەعریفی نەگەیشتۆتە ئەو ئاستەی توانای خوێندنەوەی جەستە یا كەرەستەكانی دیكەی شانۆیی هەبێت.
لەبەر ئەوە رەنگە توانای هەزم كردنی زێتر بێت لەشانۆگەرییەكی دیكەی ئەزموونگەری.
بەڵام درك بەوە دەكات كەهەندێ لەو نمایشانە لەو نمایشە هاوچاخە زیندووانەن كە سیحرێكیان تێدایە، بەڵام ئەو نابەڵەدە بەو هونەرە سیحراوییە .
شانۆ جیهانیەكان توانیوویانە سوودێكی زۆر لە كولتوورو كەلە پووری خۆیان ببینن و ئەو سەروەت وسامانە نەتەوییانەی خۆیان لە ئەفسانە و چیرۆك و حیكایەتی میللی بەشێەوەیەكی هاوچاخانە بۆ شانۆكانیان بەرجەستە بكەن، بەڵام ئێمە ئەگەرچی لەوانیش دەوڵەمەندتر بووبین، ئەگەر لاوك و حەیران و چیرۆك و ئەفسانەكانمان پڕیش بووبن لەدرامای كاریگەر، ئەوە لە دەرەنجامی قەیرانی تێكست نووس، نەمان توانیوە كەم و زۆر سوود لەو سامانە بەپێزەی خۆمان وەربگرین، بۆیە فاكتەری بنەڕەتی غیابی تێكستی هاوچاخانە، دەگەڕێتەوە بۆ لاوازی ئەزموونی نوێی شانۆییمان.
بۆیە هەوڵە كانی بەهاوچاخ بوونی شانۆ لای ئێمە ئەگەر هەبووبێت كەوتۆتە نێوان دوو بازنە : یەكەمیان زۆرینەی نمایشە نوێكانمان پتر پشتیان بەتێكستی بیانی بەستووە.
دووهەمیان: كۆمەڵێكی تر لەوان پشتیان بەخۆیان بەستووە، بۆ پێك هێنانی (تێكستی كۆكتێڵی) كە لە لێكبەستنەوەی چەند كورتە قەسیدەیەك پێك هاتووە، وەك هەندێ لە شانۆگەرییەكانی سدیق حوسێن و مەهدی حەسەن دا دەردەكەوێت.
ئەمەیان حاڵە تێكی چەسپاونیە، بەڵام رەنگ و خەسڵەتی تایبەتی خۆیان هەیە و لاوەكان پتر روو لەم شێوازە دەكەن بۆدەربڕین، ئەگەرچی نابنە چارەسەر بۆ بونیاتنانی تێكستی نوێ، چونكە لەو حاڵەتانەدا، دەرهێنەر پشت بەتێكست نابەستێت، بەڵكو هەموو پارسەنگی خۆی دەخاتە سەر وێنەی شانۆیی وكەرەستە درامیەكانی دیكەی شانۆ، وەك جەستەی ئەكتەر و رووناكی و موزیك و رەنگ.
دەرهێنەر دەیەوێت بەزمانی سینۆگرافیا كاریگەری سایكۆلۆژی و دارماتیكی خۆی لەسەر دەروون و رۆحی بینەردا بەجێ بێڵێ نەك بەدیالۆگ، كە بەلای ئەوانەوە دیالۆگ پتر بەلای هزردا دەشكێتەوە، ئەو كاریگەرییە دەروونیە سیحراویە لای بینەر دروست ناكەن، كە دەرهێنەر خوازیاریەتی.
قەیرانی تێكستی شانۆیی ئەمڕۆ نیە لەشانۆی كوردیدا سەرهەڵدەدا، چونكە لەوەتەی شانۆ لای ئێمە سەری هەڵداوە بەدەگمەن نووسەری تایبەتمەند بەنووسینی تێكستمان هەبووە، راستە جارەو بار لەملاو لەولا هەندێ هەوڵی سەرەتایی هەبوونی بۆ نووسینی تێكست، بە تایبەت لای ئەحمەد سالارو تەڵعەت سامان، بەڵام بەگشتی كاریگەرییەكی بنەڕەتیان بەسەر رەوشی شانۆی كوردی دا نەبووە، بەو جۆرەی كە بتوانن پارچەیەك لەو بۆشاییە بەرفراوانەی گۆرەپانی شانۆییمان پڕ كەنەوە.
لەهەمان كاتدا ئەوانەی دەستیان لەكاری نووسین وەرداوە بۆ ئارەزوو بووە، نەك وەك پێشەیەكی سەرەكی و پسپۆر بەنووسینی شانۆیی، بەڵگەشمان بۆئەو راستیە ئەوەیە ئەوەتا ئەو نووسەرانە بەردەوام نەبوونەو ئێستاكە زۆرینەیان لەگۆڕەپانەكەدا بزر بوونە.
بەشێكی تر لەوانەی مومارەسەی كاری نووسینی تێكستیان كردووە ، دەرهێنەرەكان خۆیان بوونە، كەتوانای نووسینیان هەبووە، بۆیە لەدەرەنجامی ئەو قەیرانەی هەبووە،پشتیان بە خۆیان بەستووە بۆ شانۆگەرییەكانیان.
بۆیە ئەگەر تێكست لەرابووردوودا لەئاستەنگیكدا بووبێت، ئێستا قەوارەی ئەو ئاستەنگە زۆر لەجاران پتر هەڵایساوە و بۆتە پارچەیەكی گەورەی نەخۆشیەكانی ئەمڕۆی شانۆ.
فاكتەری سەرهەڵدانی ئەو دیاردەیەش هەمدیسان دەگەڕێتەوە بۆ ئەو هەلوو مەرجە تەنگەتاوەی ئەمڕۆكە شانۆ بەگشتی پییدا تێدەپەرێت، لەهەمان كاتدا ئەو فاكتەرە ئەرێنیانەی كەدەبنە هاندەر بۆ رووتێكردنە تێكست.
ئەوەتا نەوەی نوێ لەدەرەنجامی غیابی ئەو هاندانە بەهیچ شێوەیەك توخنی ئەو ئاقارەی نووسینی تێكست نەكەوتوون.
وێڕای هەموو ئەمانەش هونەریی نووسینی تێكست، هونەرێكی تایبەتەو لەو هونەرە باڵایانەیە كە كەم كەس دەسەڵاتی ئەوەی هەیە خۆی لە قەرەبدات، لەبەركەم ئەزموونی لەم بوارەدا، چونكە ئەوانەی دەیانەوێت بنووسین دەبێ لەدووسەردا شارەزاییان هەبێت، لەبواری هونەریی و لە بواری ئەدەبیدا، رەچاوی رەگەزە هونەرییەكانی شانۆ بكەن لەبواری دروست كردنی گری َو كاراكتەروو دابەش كردنی دیمەنی و دیالوگ و زۆر رەگەزی تر. كە رەنگە نووسەرێكی گەورەی بواری ئەدەبی ئەگەر شارەزایی لەبواری نووسینی تێكسدا نەبێت دەسەڵاتی پێ نەشكێ. هەر بۆ یەش رەنگە چیرۆك نووسێك یان رۆمان نووسێكی بەتوانا دەسەڵاتی نوسینی تێكستێكی شانۆیی نەبێت، لەدەرەنجامی ئەو تایبەتمەندیەی كەشانۆ هەیەتی و ئەو مەودا فرەوانەی لەنێوان هەردووكیاندا هەیە .
تێكستیش وەك هەر هونەرێكی دیكە، خۆ بەبڕیار دروست نابێت، ئەگەر ئەو هونەرە زەمینەی بۆ خۆش نەكرێت و ئەو كەشووهەوایەی بۆ نەڕەخسێندرێت كە یاریدەری نەشوونووما بوون و دروست بوونی دەدەن.
مەرج نیە شانۆ پابەند بێت بەتەنها فۆرم وشێوازێكی دیاری كراوو لەبازنەی ئەو شێوازەدا نەچێتە دەرەوە، ئەمە كۆتوو پێوەندێكە دەكرێتە ملی شانۆ و لەمەودای داهێنانی و پەلووپۆ هاوێشتنی شانۆ كەم دەكاتەوە، بەرەو ئاقارەكانی داهێنان و سەر هەڵدان، كاتێ شانۆ دەبێتە شانۆیەكی دەوڵەمەند كە رەنگاو ڕەنگیەتی تێدابێت لەرێباز و ستایل وفۆرمە جیا جیاكانییەوە، رەنگە لێك جودایی لەرێبازو ستایلدا، هەم جۆرێك لەپێشبڕكێ دروست بكات لەنێوان شانۆكاران ، كەلە دەرەنجامدا بەقازانجی شانۆ هەڵدەكەوێتەوە، هەم دەبێتە مایەی دەوڵەمەندبوونی شانۆ و بەدی هێنانی خواستە جۆراو جۆرەكانی شانۆ.
چونكە بمانەوێت و نەمانەوێت هەر رێبازو ستایلێكی شانۆیی بینەری تایبەتی خۆی هەیە، ناكرێت حەزی هەندێ لەبینەران بەدی بێت و حەزی هەندێكی دیكە فەرامۆش بكرێت. نەوەی نوێ پتر لەنەوەی كۆن پەنا بۆشانۆی وەرگیراو دەبەن لەبەر ئەو هۆیانە: یەكەم: نەبوونی تێكستی هاوچەرخ كە لەگەڵ سەردەم بگونجێت و ببێتە بنەمایەك بۆ پێشكەش كردنی شانۆی نوێ و فاكتەرێكی لەبار بێت بۆ گەیاندنی گەلێ پەیام و تێڕوانینی هونەری،كە رەنگە ئەو خواستانە كەمتر لە تێكستێكی خۆمانەدا دەست كەوێت
دووەم : هەڵبژاردنی هەندێ تێكستی جیهانی كە لێك نزیك بوونەوەیەكی ئێجگار نزیكیان هەیە لەگەڵ پرس و روداوەكان و واقعی نەتەوەیی ئێمە . سێیەم : سوود وەرگرتن و بەسەر كردنەوەی شانۆی جیهانی یاریدەی دەوڵەمەند بوونی باری شانۆییمان دەدات ، بەڵام لەهەمان كاتدا ئەمەش ئەوە ناگەیەنێت ئێمە روو لە تێكستی كوردی وەرگێڕین و دیاردەی وەرگێڕان بەسەر روخساری شانۆییماندا زاڵ بێت ، بەشێوەك هاوسەنگییەكە لەدەست بدەین و جۆرێك لە لەنگی لەم بوارەدا دركی پێ بكرێت ، بگرە دەبێت لاوەكان بڕوا بەوە بهێنن كە داهێنان گوزارشت كردن و هێما و هەموو خواستەكانی دیكەیان دەكرێ لەتێكستی خۆماڵیشدا دروست بێت ئەگەر ئەوان هەوڵی بۆ بدەن.
هەر بۆ نموونە (شەمال عومەر) وەك هونەرمەندێكی نوێ خواز و ئەزموون گەری شانۆیی جوانترین داهێنانی لە شانۆگەری (خەج و سیامەند) دا دروست كردووە
(گەزیزە)ی هونەرمەند زۆرینەی تێكستەكانی لە نووسینی خۆیەتی من پێم وایە ئێمە دەبێت هەوڵی دەوڵەمەندبوونی ئەو رەوتە لە شانۆدا بدەین و تێكستی خۆمان فەرامۆش نەكەین چونكە ئەگەر وا نەبێت كەمتر دەتوانین گوزارشت لەكێشەی نەتەوەیی و كۆمەڵایەتی و مرۆییەكانی بینەری كورد بكەین ، شانۆ وەك پێویست بۆ پرسە تایبەتییەكانی خۆمان بەرجەستە بكەین.