خەلیل عەبدوڵڵا

لیۆناردۆ داڤینشی،ئەستێرەیەكی پرشنگداری ئاسمانی ئیتاڵیا‌و هەموو جیهانە،ئەگەرچی زیاتر لەپێنج سەدەیە كۆچی دوایی كردووە، بەڵام بەهۆی خزمەت‌و بەرهەمە هونەری‌و زانستییە نایابەكانییەوە، بە نەمری ماوەتەوە‌و لە درەوشانەوە نەكەوتووە.

داڤینشی مرۆڤێكی مەزن‌و بلیمەتی خاوەن چەندین بەهرە بووە‌و وەك (نیگاركێش،پەیكەرساز، موزیسیان، ئەدیب، بیرمەند، ماتماتیكزان، گەردوونناس، جیۆلۆجی، توێكاری مرۆڤ‌و ئاژەڵ، ئەندازیاری تەلارسازی‌و ڕووەكناس)، لە هەموو ئەو بوارانەدا خزمەتی كردووە‌و شوێن پەنجەی ڕەنگینی دیارە.

لیۆناردۆ داڤینشی، ڕۆژی 15ی نیسانی 1452 لەگوندی (ڤینشی)ی سەر بە هەرێمی تووسكانی شاری فلۆرەنسا لەدایك بووە.

پێنج ساڵی سەرەتای تەمەنی لە گوندی ئانچانۆ ژیاوە، دواتر لەگەڵ خانەوادەكەی چۆتە شاری (وێنیز).

داڤینشی هەر لە منداڵییەوە خولیای هونەری نیگاركێشانی بووە، لە تەمەنی 14 ساڵیدا دەچێتە لای هونەرمەند (ئاندرا دی كیۆن) لە فلۆرەنسا، لەسەر دەستی ئەو هونەرمەندەدا زیاتر بە هونەرەكانی نیگاركێشان‌و پەیكەرسازی ئاشنا بوو.

داڤینشی وێڵی بەدەستهێنانی زانیاری‌و ئەزموونی زیاتر بوو لەسەر هونەر ، هەر بۆیەش ڕووی كردە شاری میلان‌و ساڵانی (1482-1499) بەكاری هونەری‌و تەلارسازی لەو شارە سەرقاڵ بووە.

ساڵی 1500 بۆ فلۆرەنسا گەڕایەوە‌و پاش شەش ساڵ جارێكی تر سەفەر كرد بۆ شاری میلان‌و ساڵێك لەوێ‌ ماوەتەوە‌و دواتر بۆ شاری فلۆرەنسا گەڕاوەتەوە.
ساڵانی (1513-1516) لە ڤاتیكان گیرساوەتەوە، لە هەموو ئەو شار‌و ناوچانەی سەفەری بۆ كردووە، كاری هونەری‌و ئەندازەیی‌و زانستی ئەنجام داوە.

ساڵی 1516 لەسەر بانگهێشتی فرانسیسی یەكەمی پاشای فەرەنسا، چۆتە فەرەنسا‌و تا دوا ڕۆژەكانی ژیانی لەو وڵاتە ماوەتەوە‌و هەر لەوێش كۆچی دوایی كردووە‌و لەوێ‌ نێژراوە.

سەرباری ئەوەی داڤینشی لە چەند بوار‌و ڕشتەیەكی جیاوازدا شارەزایی هەبووە‌و داهێنەر بووە، بەڵام زیاتر وەك نیگاركێش ناسراوە، نزیكەی 20 تابلۆی لە دوا بەجێماوە‌و وەك یادگاری ئەو ماونەتەوە، لەوانە تابلۆكانی (مۆنالیزا، دوا خوانی ئێوارە، بەردە بێگەردەكان، لە ئاوهەڵكێشانی مەسیح،سەری لیدا، عەشقی مەجووس، قەشە یۆحەننا،پیاوی ڤیترۆڤی، مادۆنا لیتا‌و پۆترێتی داڤینشی خۆی).

هەردوو تابلۆی ( مۆنالیزا‌و دوا خوانی ئێوارە) لە بەناوبانگترین‌و بەنرخترین تابلۆكانی داڤینشین.

تابلۆی مۆنالیزا بە باشترین‌و بەناوبانگترین تابلۆی داڤینشی هونەرمەندی نیگاركێش دادەنرێت، داڤینشی ماوەی چوار ساڵ خەریكی دروستكردنی ئەم تابلۆیە بووە، ساڵی 1503 دەستی پێكردووە‌و ساڵی 1507 تەواوی كردووە. داڤینشی ئەم تابلۆیەی زۆر خۆشویستووە، هەر بۆیەش سەفەری بۆ هەر شوێنێك كردبێت، ئەو تابلۆیەی لەگەڵ خۆیدا بردووە‌و دڵی نەهاتووە لە هیچ شوێنێك بەجێی بهێڵێت، لە ساڵەكانی كۆتایی تەمەنیدا كە سەفەری بۆ فەرەنسا كرد، ئەو تابلۆیەی لەگەڵ خۆیدا برد‌و هەر لەوێش مرد‌و نێژرا، تابلۆكەش وەك یادگاری ئەو لە مۆزەخانەی لۆڤەر لە پاریس دانرا‌و تا ئێستا لەو مۆزەخانەیە‌و جێگەی سەرنج‌و تێڕامانی هەر گەشتیارێكە كە سەردانی مۆزەخانەی لۆڤەر دەكات.

تابلۆی دوا خوانی ئێوارە تابلۆیەكی دیكەی نازدار‌و بەناوبانگی داڤینشییە، داڤینشی ئەم تابلۆیەی لەساڵی 1498 بۆ كەنیسەی سانتا ماریا دروستكردووە.

داڤینشی ئەدیبیش بووە،سەرجەم بەرهەمە ئەدەبییەكانی لەتوێی كتێبێدا بەناوی (كارە ئەدەبییەكان) بەزمانی ئیتاڵی چاپكراوە،ئەمارجی شاعیر ‌و وەرگێڕی سووری، ئەو كتێبەی بۆ سەر زمانی عەرەبی وەرگێراوە‌و ساڵی 2013 خانەی بڵاوكردنەوەی تەكوین چاپی كردووە.

ئەم كتێبە 250 لاپەڕەیە‌و لە 19 فەسڵدا بابەتەكانی خراونەتەڕوو، لە كۆتایی كتێبەكەدا ژمارەیەك تابلۆ‌و دەستنووس‌و بەڵگەنامە‌و وێنەی داهێنانەكانی داڤینشی دانراوە.
داڤینشی لە بابەتەكانی ئەم كتێبەدا زمانی شیعر ‌و فیكری ئاوێزان كردووە، بەوەش بەهایەكی بەرزی بە دەربڕینەكانی داوە‌و خوێنەر كێش دەكات بۆ ئەوەی بەتاسەوە بابەتەكان بخوێنێتەوە.

بێ‌ لە ئەدەب‌و هونەرە جوانەكان، لیۆناردۆ داڤینشی بایەخی بەچەند بوارێكی دیكەی زانستی داوە، لەوانە (تەلارسازی، گەردوونناسی، ڕووەكناسی، توێكاری مرۆڤ‌و ئاژەڵ، جیۆلۆجی، جوگرافیا‌و ماتماتیك).

لەبەر ڕۆشنایی ئەو هەموو زانستانەدا داهێنانی گەورەی كردووە، یەكەم كەس بووە كە نەخشەی فڕۆكەی كێشاوە، 500 ساڵ پێش ئەوەی فڕۆكە دروست بكرێ‌، ئەو نەخشەی كێشاوە.

هەروەها داڤینشی یەكەم كەس نەخشەی پاسكیلی كێشاوە.

چەند سەدەیەك پێش شۆڕشی پیشەسازی، داڤینشی نەخشەی مەكینە‌و گالیسكە‌و هێزی ئاوو شلەمەنی كێشاوە.

هەروەها نەخشەی تانك‌و تۆپ‌و پەرەشووت‌و غەواسە‌و بەندا‌و‌و كەناڵی ئاودێری كێشاوە.

داڤینشی بایەخیشی بە توێكاری جەستەی مرۆڤ‌و ئاژەڵ داوە‌و زانیاریی نەبیستراوی سەبارەت بە ئەندامەكانی لەشی مرۆڤ‌و ئاژەڵ خستۆتە ڕوو.

لە دروستكردنی نەخشەی تەلار ‌و شارەكان‌و شوێنە سەربازییەكان دەستڕەنگین بووە، چەندین نەخشەی كێشاوە‌و خراونەتە بواری جێبەجێكردنەوە.

لیۆناردۆ داڤینشی،كەسایەتییەكی مەزنی فرە بەهرە بووە، مەحاڵە كەسێكی دیكەی هاوشێوەی ئەو لەسەردەمەدا بدۆزیتەوە كە هێندەی ئەو زانا‌و بلیمەت‌و هەمە كارە بووبێت.
نرخی تابلۆ‌و دەستنووسەكانی، نرخی خەیاڵین، بۆ نموونە ساڵی 2017 خانەی كریستیز لە نیویۆرك، لە زیادكردنێكی ئاشكرادا، تابلۆی ( مەسیحی دڵسۆز- سلڤاتۆر موندی)ی لیۆناردۆ داڤینشی بە 450 ملیۆن دۆلار فرۆشت.

ساڵی 1994 بیل گیتس خاوەنی كۆمپانیای (مایكرۆسۆفت)، دەفتەرێكی دەستنووسی تێبینیەكانی (لیۆناردۆ داڤینشی)،لە زیادكردنێكی ئاشكرای خانەی (كریستی)، بە 38 ملیۆن‌و 800هەزار دۆلار كڕی.

ئەو دەفتەرە لەساڵی 1719ەوە تا ساڵی 1980 لە ئەرشیفی بنەماڵەی (ئیرل لیستر)دا بووە،ساڵی 1980 نەوەی ئەو بنەماڵەیە دەستنووسەكەیان بە (ئەرماند هامەر)ی ملیاردێردی بواری بازرگانی نەوت فرۆشتووە، ئەویش دوای 14 ساڵ دەستنووسەكەی بە خانەی كریستی فرۆشتبوو.

ئەو دەفتەرە 72 لاپەڕەیە، وێنە‌و هێلكاری‌و بیرۆكەی داڤینشیی تایبەت بە گەردوون‌و تایبەتمەندی ڕەگەزە سرووشتییەكانی ئاوو هەوا‌و بەرد‌و ڕووناكیی ئاسمانی لەخۆگرتووە.
ئەو دەفتەرە 360 وێنە‌و هێلكاری ڕوونكردنەوە‌و توێژینەوەیەكی بەنرخی سەبارەت بە سامانی ئاو تێدایە.

دوای خزمەتێكی زۆری هونەری‌و ئەدەبی‌و زانستی، ڕۆژی 2ی ئایاری 1519،لیۆناردۆ داڤینشی هونەرمەندی مەزن‌و زانای فرە بەهرە، لە تەمەنی 67 ساڵیدا بەنەخۆشی جەڵتەی مێشك كۆچی دوایی كرد‌و لە كەنیسەی قەڵای ئەمبوازی پاشایەتی لە پاریس بەخاك سپێردرا.

ئەگەرچی لیۆناردۆ داڤینشی، بەجەستە ڕۆیشت‌و ژیانئاوایی كرد، ئەو كۆچەی زیاتر لە 500 ساڵی بەسەردا تێپەڕێوە، بەڵام بەهۆی بەرهەمە هونەری‌و ئەدەبی‌و زانستییەكانیەوە، هەر بەنەمری ماوەتەوە‌و لە ئیتالیا‌و لە سەر ئاستی گۆی زەوی یادی دەكرێتەوە‌و گفتوگۆ سەبارەت بە بەرهەمە هونەری‌و زانستییەكانی دەكرێت.