4 لە 9
 متمانە بەبڕشتو تواناکانی خۆ جا من یان تو بێت، لەخۆیەوە نەهاتووە. ئەمە ئازادی ناوەوەیە، ئەوە ئەو هێزە دەروونی و ئەخلاقییەیە کە ڕێگە بە تاکێک دەدات بڵێت "من توانای ئەم شتەم هەیە"، تەنانەت کاتێک هەموان بەرەنگاری دەبنەوە لەبیریان دەکات.  بەم مانایە متمانە پێچەوانەی گومان نییە بەڵکو هاوڕێیەتی.  متمانە بەخۆبوون، دوورخستنەوەی نادڵنیایی نییە، بەڵکو ئەوەیە کە تێیدا بجوڵێیت بێ ئەوەی هەستی خود لەدەست بدەیت.
 یۆنانییە کۆنەکان لەم بابەتە تێگەیشتن.  لە ئەخلاقی نیکۆماکیی ئەرستۆدا (بەرهەمی ئەرستۆیە لەسەر ئەخلاق)
 متمانە (تارسۆس) پەیوەندی بە فەزیلەت (بەها بەرزەکان) ەوە هەیە، بەڵام دەبێت بە عەقڵ ڕێکبخرێت.  متمانەی ڕاستەقینە لە خۆناسین و ئاکارە باشەکانەوە سەرهەڵدەدات، ئەوەی ناوی دەنێت aretē.  پیاوی متمانە بەخۆبوو دەنگ بەرزترین کەس نییە لە گۆڕەپانەکەدا، بەڵکو ئەو کەسەیە کە خۆی دەناسێت و بەو پێیە مامەڵە دەکات. لەم ڕوانگەیەوە متمانە بەخۆبوون خۆبەزلزانین نییە.  ڕوونی ئەخلاقییە کە لەگەڵ حیکمەتی پراکتیکی (فرۆنیزی) تێکەڵ کراوە.
میشێل دی مۆنتاین(Michel de Montaigne 1533-1592)، وتارنووسی گەورەی فەرەنسی، نوسیوییەتی “گەورەترین شت لە جیهاندا ئەوەیە کە بزانێت چۆن سەر بە خۆی بێت”. ئەوە ڕەتکردنەوەیەکی بێدەنگ بوو بۆ ژیان بەپێی چاوەڕوانییەکانی ئەوانی دیکە.  مۆنتاین لە وتارەکانیدا بەدوای ئەوەدا عەوداڵە کە چۆن پشتبەستن بەخۆ جۆرێکە لە بوێری فەلسەفی.  لە سەردەمی شەڕی ناوخۆ و ململانێی ئایینیدا دەینوسی، لەگەڵ ئەوەشدا لەگەڵ خۆی و ناوەوەی خۆیدا ئارام دەمایەوە، تەنانەت لە کاتێکدا جیهانی دەرەکیش دەڕووخێت و ئەو بە پێوەیە.
متمانە بەخۆبوون بۆ تەندروستی دەروونی زۆر گرنگە، بەتایبەتی لە جیهانێکدا کە پێدەچێت بۆ خۆڕێکخستن سازابێت. لە ڕوانگەی دەروونییەوە متمانە بەخۆبوون بە نزیکییەوە بەستراوەتەوە بە خۆکاراییەوە، کە چەمکێکە لەلایەن ئەلبێرت باندورا(Albert Bandura1925-2012)
زیاتر دەوڵەمەند کرا. خۆکارایی ئەوە نییە کە باوەڕت بەوە هەبێت کە دەتوانیت هەموو شتێک بکەیت  ئەوە پەیوەندی بەوەوە هەیە کە باوەڕت بەوە هەبێت کە دەتوانیت ئەو کارە تایبەتە بکەیت کە ڕووبەڕووت دەبێتەوە.  ئەم باوەڕە دیاری دەکات کە ئایا هەوڵی تێپەڕاندنی گرفت دەدەیت یان لێی پاشەکشە دەکەیت.  جیاوازی نێوان بەزین و کۆڵنەدانیش هەر ئەمەیە.
ڕاستییەکەی ئەوەیە کە متمانە بە یەکسانی دابەش ناکرێت.  بۆ ئەوانەی تووشی زەلیلبوون، پەراوێزخستن، یان نادادپەروەری سیستماتیک بوون، متمانە مافێکی زگماکی نییە، بەڵکو  ململانێیەکی ڕۆژانەیە.
لەپرسی ژێردەستەیدا، ئاوارەیی، هەرەس و زیانی ئابوری، کەسەکان بەردەوام خۆیان دادەڕێژنەوە.  لە فیلمی پێستی ڕەشی فرانتز فانۆن(Frantz Fanon1925-1961)،  دەمامکی سپیدا، متمانە بەخۆبوون جۆرێکە لە بەرگری.  ئەوە ڕەتکردنەوەی ئەو ناسنامەیە کە ستەمکارەکە سیناریۆی بۆ ئاماودە کردووە. لە ئەدەبدا پترجاران  ململانێی متمانە بەخۆبوون وەک گەشتێکی وجودی قووڵتر دەردەکەوێت.  لە نامەکانی ڕەینەر ماریا ڕیلکە(Rainer MariaRilke1875-1926) بۆ شاعیرێکی گەنج، ئەو ئامۆژگارییانەی کە دەیخاتە ڕوو، سەبارەت بە دەستکەوت نییە، بەڵکو سەبارەت بە تەنیایی و سەبر و متمانەیە بە پێگەیشتنی لەسەرەخۆیی خود.  متمانە پرسێکی ڕۆحییە: “سەبر بگرە بەرامبەر بە هەموو ئەو شتانەی لە دڵتدا چارەسەر نەکراون.” بەم مانایە بێت، دەنگێکی  بەرز نییە.  بێدەنگییەکی بەهادارە.
 لە ڕووی ئایینی و عیرفانییەوە زۆرجار متمانە بە ئیمانەوە گرێدراوە، نەک بە کەسانی دیکەوە، بەڵکو بە ئامانج و بەهای بوونی مرۆڤ خۆیەوە پەیوەستە.  لە هزری ئیسلامیدا یاقین دڵنیایی قووڵ و نەگۆڕی ناو دڵ و دەروونە، جیاوازە لە لووتبەرزی.  متمانەیەکە کە لەسەر ڕێکخستنی ئیلاهی دامەزراوە.  بە هەمان شێوە لە سۆفیگەریدا، ڕۆحی متمانە بەخۆبوو شانازی ناکات، هێندەی تەسلیمی حەقیقەت بووە و بەو هۆیەوە لاوازیش نییە.
 بەڵام دەبێت متمانە بپارێزرێت. بەتایبەتی  لە کۆمەڵگایەکدا کە وەسوەسەی شتە ڕووکەشەکان دایپۆشیوە، کە بەراوردکارییە بێ ماناکان زاڵن، کە سەرکەوتن بە تەماشاکردن پێناسە دەکرێت،  بۆیە کە وریا نەبین دەشێت ڕووناکی ناوەوەی متمانە بەخۆ بوون تاریک بکرێت.  سۆشیال میدیا و کولتوری نمایشکردن و شەرمەزارکردنی گشتی بناغەکانی ناوەوە دەشێوێنن.  وەک سۆرن کیرکێگارد(Søren Kierkegaard1813-1855)ئاگادارمان دەکاتەوە، ژیانی مۆدێرن(ئەوسا) وەسوەسەمان بۆ دروست دەکات کە لە بوونی خۆماندا ببینە بینەر،  نەک لە قەناعەتەوە، بەڵکو لە ترسی حوکمدان مامەڵە بکەین.  متمانە بەخۆبوون بەڕاستی ڕەتکردنەوەی ئەم شانۆگەرییەیە.
بۆیە هەرگیز چاوەڕوانم لێ مەکەن بۆ هیچ شتێک هەڵوێستی ئەکادێمی شرۆڤەیی خۆم لاواز بکەم. بەڵام دەبێت ڕوون بین: متمانە بێهێزی نییە. لەکاتێک دا ڕێگە بە ترس و خەم و شکستیش دەدات، جیاوازییەکە ئەوەیە تەسلیمیان نابێت.  لە فیلمی Sula ی تۆنی مۆریسۆن(Toni Morrison1931-2019)
دا، کارەکتەری سەرەکی  متمانەدارانە دەردەکەوێت کە چاکەو خەراپەش دەکات.  ڕەتیدەکاتەوە ئەو ڕۆڵە چاوەڕوانکراوە بگێڕێت، کە دەیانەوێت پێی قوڕمیش بکەن، بۆیە بوونی خۆی دەبێتە کردەوەیەکی سیاسی سەربەخۆ.  متمانە مورتاحی نییە،  گۆڕانکارییە. لە ئەزمونی کوردیدا کە نەوەکان لە ژێر داگیرکاری و سڕینەوە و خیانەتدا گەورە بوون، ئەوا دەبێت متمانە لە ناوەوە بۆ دەرەوە بنیات بنرێت.  دونیا گوێی لە کورد نەگرتووە، هەوڵی سەرکوتکردنی داوە.  بۆیە متمانە دەبێتە کردەوەیەکی شۆڕشگێڕانە.  باوەڕکردن بە خۆت لە کاتێکدا جیهان پێداگری دەکات کە تۆ نیت ئەوە قارەمانێتی بێ مەدالیایە.