خوا خۆی دەزانێت لەسەردەمێکداین، پوچ و داڕزاو، دوڕوویی و نیفاق. ڕیابازیی و عیصیان و عوریان و فسوق، جەهالەت و حەماقەتی مرۆڤ گەشتۆتە ئاستێکی خەتەرناک بەرامبەر ئاین و خالیق، خوایە خۆت بەندە باشەکان جیابکەرەوە لە بەندە مونافیق و ناچیزو موجریمەکان، موئمین لە مونافیقەکان، موستەقیم لە مونحەریف، موتتەقی لە موفتی ئەفەندی، باتین لە زاهیر.
چەندە ڕووقایمانە بازرگانی بە مەراسیم و مەناسیک و مزگەوت و قوببەو میحراب و ڕەمزو شەعیرە دینیەکانەوە دەکرێت و شێواندویانە، دوای زنجیرەیەک گەندەڵی، دێتە پێشی پێشەوەی سەفی مزگەوت و یەک تەن خورمات بۆدەکات بەخێرو دوایی حەجێکی ماڵی خوا دەکات تەنها بۆئەوەی وەک حاجی و کوڕی چاک دەربکەوێت لەناو ئاپۆرای خەڵک و بازاڕدا بۆ داپۆشینی فەزاحەت و گەندەڵیەکانی.
هەندێکی تر دوای فەریزەی حەج كە دێنەوە، دەچنەوە سەر عاداتی قەدیمی خۆیان و هەم گەندەڵی دەکەن و هەم وەبەرهێنانی ساختەو دروستکردنی تەلاری بێکوالیتی بۆ خەڵکی کەمدەست و هێنانی خواردنی بەسەرچوو خراپتر لەجاران، برسیترو تەماحبازتر خەریکی مۆنۆپۆڵی بازاڕو چەوسانەوەی خەڵک و ڕووتانەوەی گیرفانی هەژارانن، دەی خوابپەرستن و عاداتی بەدکارانەی قەدیمی تەرک بکەن، ئەوە دینداریی نییە کاسبیە، باخوای گەورە بە غەزەبی ئێوە ئوممەتێک نەسوتێنێ.
ئەگێڕنەوە ژنێکی شوانکارە، سێ شووی کردبوو، لەچوارەم شوویداو کاتی زەماوەند کە سواری ئەسپەکەی ئەکەن و ئەیبەن بۆ ژووری زاوا، هەر ئەگریەو مەکروناز دەکاو ژیرنابێتەوە، پێخەسوو پێی ئەڵێ خاتوون، خۆ تۆ کچی چواردە نیت و دوسێ شووی ترت کردوە گریانی بۆچەس، ئەویش لەوەڵامدا دەڵێ بەڵام ئەوە عادەتی قەدیمیەو تەرکی ناکەم ئەم تەجروبەیە ئەگینا چ حەوجەم بەگریانە.
بەڕاست ئەمانە بەپارەی حەرام و گوماناویی، فەریزەی حەج و زیارەتی حەرەم و ڕەوزەو مەناسیکەکان بەچی تێگەشتوون، نیەت و ئیحرام و میقات و خۆشۆردن و تەواف و ئاوی زەمزەم و سەفاومەڕواو میناو عەرەفەو موزدەلیفەو دیسان میناو ڕەجمی شەیتان و حەلقکردن و قوربانی کە ئەرک و نەریتەکانی حەجەو بۆ ڕازاندنەوە نیەو بۆ پەندو عیبرەتە بەچی تێگەشتوون؟ یانی نازانن حەج تەدریبی ڕۆحی و فەلسەفەی ئیسڵاحخوازی و خۆگۆڕین و تەوبەیە ئەی نەوەکانی ئیبن سەلول و ئیبنولمەلجەم و ئەبوجەهل.
کام مەلا فەتوای ئەم جۆرە حەجەی بۆداون و تەفرەی داون کە ئەبەخشرێن؟ لەکاتێکدا دوای ئەو هەموو ئەرک و نەریتە ئیمانی و شەرعیانە دەگەڕێنەوە بۆ کاری خراپ و رەفەث و فسوق و جیدال، وەڵڵاهی هەندێک بیچم و بۆدی قەبیح و فاسق و قۆڵبڕ ئەبێ دوای دوسێ حەج ئینجا تەوبەی نەسوح بکەن و دنیا تەڵاق بدەن ئەوەندە غەرقی تاوانی خۆیانن، میرزا غەفوری ڕەحمەتی وتەنی غەریقی مەوجی عوسیان بوون؛
غەریقی مەوجی عوسیانم، سیا ڕووی ڕۆژی دیوانم
بە ئومێدی عەتای ڕەحمم، خەجاڵەتمەندی قاپی تۆم.
یەکێک لە فەلسەفەکانی حەج خۆڕاهێنانە لەسەر بەردەوامی چاکەخوازیی و سلوکی جوان و پاکبوونەوەی دوای ئیحرام، وأنتم حرم، ئیتر لەوە بەدواوە نابێ زیانت هەبێت بۆ خەڵک و سروشت و گیاندار، بەڵام سیاسی و بازرگان و وەبەرهێن و پەڕلەمانتارو وەزیرەکان و داعی ئەفەندی و مەللاک و ملوکەکانی دینارو دۆلار ئەمەشیان شێواندو ئێستا حەج دەکڕن و دەفرۆشن و کاسبی پێوەدەکەن و سەرە بۆ ئەم و ئەو دادەنێن و وێری خەڵکی پێدەکەن بۆ پۆزو پۆڕ.
مەناسیک و فەریزەو ئەرکانەکانی ئیسلام لەساڵێکدا یەک جارو یەک وەرزە بۆ موسوڵمانان، عیبرەتێکی تێدایە ئەم یەک جارەو دەبێ بەئەمانەت و تەقواوە ئەنجامی بدەیت، ئیتر تۆ وەک ڕێگای کانیت لێکردوەو پارەی کۆکراوەی ناشەرعیت زۆرەو دەچیتە حەج و دواتریش حەجی زیادە دەکڕیت بۆ باب و ژن و خوشک و ئەولادت. ئینجا گەشتە قەدیمیەکانت تەرک ناکەیت بۆ عەیش و نۆش و شەوانی سوری پایتەختە شۆخ و شیکەکانی ئەوروپا، ئەوە پێی ناوترێ حەج برای مونحەریف ئەوە حەزە.
هێزو بەرەکەتی ئەم مەناسیکی حەجە ئەوەندە گەورەیە، بۆ تەواوی عومری ئادەمیەک، تەنها یەک جارە، ڕوکنێکی ڕەکیزەیی و ئیمانیە بۆ مرۆڤێکی ژیرو عاقڵ و خاوەن لەشێکی ساغ و بەتوانا لەڕووی داراییەوە، وَلِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا، نەک بە زەخت و فشارو بۆ تیجارەت و خۆسپیکردنەوە بیکەیتە نەریتی ساڵانەت.
ئەم کردەی یەک جارە، ڕەهەندی عەقیدەیی و حیکمەتی ئاینی قوڵی خۆی هەیە، تا ئادەمی بزانێت لەو ژیانەدا بەجێهێنانی حەج هەلێکی ئاڵتونی و دەرویەکی خێرە بۆ بەندەی سەرکەش و گوناهبار، بەرەو تەوبەو گەڕانەوە بۆ قاپی پەروەردگارو وازهێنان لەو فیعل و فەسادەت و ڕەزالەت و قەباحەتانەی کردویەتی، لەکردەی کوشتن و قەتل و زیناو دزی و گەندەڵی و لاری و چەوتی و تاوان و فسق و فجورو قۆڵبڕینەکانی، کەواتە دوای بەجێهێنانی مەناسیکی حەج، تۆی حاجی موزەوەر، بەحسابی بەردەوامی سیتی و گەندەخۆریەکەت و وەرگرتنی ئەرزە بەلاشەکانت، ڕەشوەو بەرتیل و سوخۆریەکانت، دەتەوێ خوا وەک حاجیەکی ساغ سەیری دڵ و دەرونت بکا، کە بەقەرزو قۆڵەو لە شارەزورەوە تا مەککە بە ڕێگای وشکانی و پارەی حەڵاڵ، ڕۆحی دەرچوەو حەجی کردوە؟
ئینجا دوای حەجیش بگەڕێیتەوە بۆ بەزمی قەتل و زیناو دزی و گەندەڵی و لاری و چەوتی و تاوان و فسق و فجورو ئازاردان و قۆڵبڕینەکان، دواتر بە ڕەتڵ بتەوێت حەجیتر بکەیتەوە بۆ ڕیابازیی و نمایش و وەک حاجیەکی بەئیمان و خاوەن تەقواش دەربکەوی، دەی مەحاڵە خوای گەورە ئەو هەلەی یەکەمجارت بۆ دروست بکاتەوەو قاپی ڕەحمەت و پاکبوونەوەت بۆ بخاتە سەرپشت و نسیبت و سیمایەکی نورانیت بداتێ.
بۆیە عادەتی قەدیمی تەرک بکە، با سەروەت و سامانی زۆریشت هەبێ دادی نیە، مَنْ حَجَّ فَلَمْ يَرْفُثْ وَلَمْ يَفْسُقْ رَجَعَ كَمَا وَلَدَتْهُ أُمُّهُ. ئەو بەڵێنەی خوای گەورە گەلێک شیرینە ڕەنگە تۆ شایەنی ئەو شیرینی و چێژە ئیمانیە نەبیت، پاکبوونەوە وەک کاتی لەدایک بوون لەدوای حەج، چەند بەرزو دڵنەوازە بۆ تۆ نیە، خۆت هیلاک مەکە.