عێراقی دوای ساڵی (٢٠٠٣) وەک دەوڵەتێک بە چەندین قەیرانی قووڵی سیاسی، ئابووری و کۆمەڵایەتیدا تێپەڕیوە. سەرەڕای بوونی دامەزراوەی فەرمی وەک حکومەت، پەرلەمان و سوپای فەرمیی بەڵام لە واقیدا چەمکی "سەروەریی دەوڵەت" ڕووبەڕووی لاوازی و پووکانەوەیەکی گەورە بووەتەوە. ئەم دۆخە لە چەندین ئاستدا خۆی دەبینێتەوە، لە هەژموونی بێ سنووری میلیشیاکانەوە بگرە تا دەگاتە کۆنترۆڵکردنی ئابووریی وڵات و پاشەکشەی ڕۆڵی لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی.

باڵا دەستیی گرووپە چەکدارەکان

یەکێک لە دیارترین کێشەکانی عێراق، باڵادەستی و هەژموونی گرووپە چەکدار و میلیشیاکانە کە زۆرجار لە سەرووی دەسەڵاتی حکومەتەوە کار دەکەن و بوونەتە "دەوڵەتێک لەناو دەوڵەتدا". ئەوان خاوەنی سەرچاوەی دارایی و ئەجێندای سیاسیی تایبەت بە خۆیانن کە هەمیشە لەگەڵ بەرژەوەندییە نیشتمانییەکانی عێراقدا یەکناگرێتەوە. ئەم دۆخە وایکردووە کە بڕیاری سیاسی و ئەمنی لە بەغدا زۆرجار بەبێ ڕەزامەندی یان هەماهەنگی لەگەڵ ئەم هێزانەدا جێبەجێ نەکرێت.

کاریگەریی ئەم میلیشیایانە تەنها لە بواری سیاسی و ئەمنیدا قەتیس نەماوە، بەڵکو بە شێوەیەکی سیستماتیک دەستیان بەسەر جومگە سەرەکییەکانی ئابووریی عێراقدا گرتووە. 
یەکێک لە ڕوونترین نموونەکان، کۆنترۆڵکردنی خاڵە سنوورییەکان و وەرگرتنی باج و سەرانەیە. بەپێی ڕاپۆرتەکان، بەشێکی زۆر کەمی داهاتی ئەم خاڵە سنوورییانە دەگەڕێتەوە بۆ خەزێنەی دەوڵەت و زۆرینەی لەلایەن گرووپە چەکدارەکانەوە دەستی بەسەردا دەگیرێت. 
جگە لەوەش، ئەم هێزانە لە ڕێگەی فشار و هەڕەشەوە دەست وەردەدەنە گرێبەستە حکومییەکان، بازرگانیی نایاسایی و پارە وەرگرتن لە کۆمپانیا و خاوەنکارەکان. ئەم کردەوانە نەک هەر بووەتە هۆی گەندەڵییەکی بەربڵاو، بەڵکو ئابووریی وڵاتی ئیفلیج کردووە و بووەتە ڕێگر لەبەردەم هەر هەوڵێکی چاکسازیی ئابووریدا.

لاوازیی ناوخۆیی عێراق ڕاستەوخۆ کاریگەریی لەسەر پێگەی لەسەر ئاستی ناوچەیی و نێودەوڵەتی داناوە. کاتێک دەوڵەت توانای کۆنترۆڵکردنی تەواوی خاک و گرووپە چەکدارەکانی نەبێت، ناتوانێت وەک ئەکتەرێکی سەربەخۆ و بەهێز لە گۆڕەپانی سیاسەتی دەرەوەدا مامەڵە بکات. بڕیارە سیاسییەکانی عێراق زۆرجار دەکەونە ژێر کاریگەریی دەستێوەردانی وڵاتانی ناوچەکە، بەتایبەت ئێران و تورکیا. 
بۆ نموونە، هێرشی گرووپە چەکدارەکان بۆ سەر ژێرخانی ئابووریی هەرێمی کوردستان، وەک کێڵگە نەوتی و گازییەکان، زیانێکی گەورەی بە ئابووری و سەقامگیریی وڵات گەیاندووە و حکومەتی فیدراڵیش نەیتوانیوە ڕێگرییان لێبکات. 
 ئەم پاشەکشەیە وایکردووە عێراق لەبری ئەوەی ببێتە خاڵی هاوسەنگی لە ناوچەکەدا، ببێتە گۆڕەپانێک بۆ یەکلاکردنەوەی ململانێی هێزە دەرەکییەکان.

پێشێلی دەستوور

دەستووری عێراق کە دەبوو بەرزترین یاسا و پارێزەری سیستمی دیموکراتی و فیدراڵی بێت، کاریگەریی خۆی لەدەستداوە. 
زۆرێک لە ماددە سەرەکییەکانی دەستوور، وەک ماددەی ١٤٠ تایبەت بە ناوچە کێشەلەسەرەکان، یان ئەو ماددانەی کە پەیوەستن بە دابەشکردنی دەسەڵات و سامان، تا ئێستا جێبەجێ نەکراون. 

کێشە سەرەکییەکانی دەوڵەتداری لە عێراقدا:

1. نەبوونی سەروەریی ڕەها: دەوڵەتی عێراق «مۆنۆپۆلی» بەکارهێنانی هێزی لەدەستداوە و میلیشیاکان وەک هێزێکی سەربازیی هاوتەریب کار دەکەن کە گوێڕایەڵی فەرمانەکانی حکومەت نین.
2. هەژموونی میلیشیاکان: ئەم گرووپانە نەک هەر کاریگەریی ئەمنییان هەیە، بەڵکو دەستوەردانی ڕاستەوخۆ لە بڕیاری سیاسی، دامەزراندنی بەرپرسان و بەڕێوەبردنی وەزارەتەکاندا دەکەن، کە ئەمەش پایەکانی دەوڵەتی لاواز کردووە.
3. کۆنترۆڵکردنی ئابووری: میلیشیاکان لە ڕێگەی دەستبەسەراگرتنی خاڵە سنوورییەکان، وەرگرتنی سەرانە، و دەستکەوتنی گرێبەستی گەورەی حکومییەوە، ئابووریی وڵاتیان خستووەتە ژێر ڕکێفی خۆیانەوە. 
4. پاشەکشەی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان: بەهۆی لاوازیی ناوخۆیی و دەستێوەردانی دەرەکییەوە، عێراق نەیتوانیوە سیاسەتێکی دەرەکیی هاوسەنگ و سەربەخۆ پەیڕەو بکات و پێگەی لە ناوچەکە و جیهاندا بەرەو دابەزین چووە. 
5. بێتوانایی دەسەڵاتداران: ڕۆڵی لاوازی سەرۆکوەزیران و بەرپرسانی سیاسی و سەربازی عێراق و دامەزراوە گشتییەکان، وایکردووە هەردەم دوا بڕیار لە ئەجێندای سیاسی و فکری سەرکردەی گرووپە میلیشیاکانەوە دەربچێت.

عێراق، ئێستا لەبەردەم ئالنگارییەکی گەورەدایە، هێز و هەژموونی میلیشیاکان، وڵاتەکەی کردووەتە ژێر کاریگەریی سزا بەردەوامەکانی ئەمریکا بەتایبەت لە سەپاندنی سزا ئابورییەکان، جیا لە هۆشدارییە بەردەوامەکانی ئیدارەی ترەمپ بۆ حکوومەتی عێراق کە لە ئەگەری کەمنەکردنەوەی کاریگەرییەکانی گرووپە میلیشیاکان، عێراق بەرەو دۆخێکی ناهەموار و ناسەقامگیر هەنگاو دەنێت، کە ئەمەش ژیانی هاووڵاتیان و ڕەوشی سیاسی و ئابوری دەباتە قۆناغێکی دژوار و دەرهاوێشتەکانی نەرێنی دەبن.