تیۆرەکان وەڕاست دەگەڕێن:
بەرەبەیانی ئەمڕۆ 22ی حوزەیران؛ فڕۆکە B-52ەکانی ئەمریکا بۆمبەکانیان بەسەر سێ دامەزراوەی ئەتۆمی ئێراندا باراند، ئەمە نەک تەنها دەبێتە خاڵی وەرچەرخان لە مێژووی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، بەڵکو نمونەیەکی زیندووی تاقیکردنەوە و وەڕاستگەڕانی تیۆرییەکانی زانستی سیاسیشە لە کتێبەکانەوە بۆ مەیدانی واقعی ژیۆپۆلەتیکی!
ئەو ڕووداوە مێژووییە وەک تاقیگەیەکی زیندوو دەتوانرێت تەماشا بکرێت کە تێیدا هەموو تیۆرییە سەرەکییەکانی سیاسەتی نێودەوڵەتی دەست لەناو دەست کار دەکەن بۆ نیشاندانی وێنەیەکی گەورەتری پشت رووداوەکان. لە ڕیالیزمی کلاسیکییەوە تا کۆنستراکتیڤیزمی نوێ، هەموو ئەو چوارچێوانەی کە زانایانی سیاسی بۆ تێگەیشتن لە جیهان دایاننانڕشتووە، لەم ڕووداوەدا دەتوانرێت ببینرێن و راستی و دروستیان تاقی بکرێتەوە.
تێکشکانی هاوسەنگی هێز:
یەکێک لە کۆنترین تیۆرییەکانی سیاسەتی نێودەوڵەتی، "هاوسەنگی هێز"ە. بەگوێرەی ئەم تیۆرییە، دەوڵەتان بە شێوەیەکی سروشتی هەوڵ دەدەن هاوسەنگی هێز دروست بکەن. ئەوەی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ڕوویدا، نیشانی دا، کاتێک ئەم هاوسەنگییە بە شێوەیەکی ترسناک دەشکێت، ئەنجامەکە دەتوانێت کارەساتبار بێت.
بۆ ماوەی زیاتر لە چل ساڵ، ئێران هەوڵی دا خۆی وەک "هێزێکی ناوچەیی" دامەزرێنێت و بتوانێت ڕووبەڕووی سەردەستی و هەژموونی ئەمریکا و ئیسرائیل بێتەوە. پرۆگرامی ئەتۆمی، تۆڕی بریکارەکان لە حیزبوڵلاوە تا حوسییەکان، و کۆگای موشەکی بالیستیک، هەموو ئەمانە ئامرازەکانی ئەم ستراتیژییە بوون. بەڵام ئەوەی ئێران وەک "بەرگریکردن لەخۆی" تەماشای دەکرد، ئیسرائیل و ئەمریکا وەک "هەڕەشەیەکی وجودی" بۆسەر خۆیان دەیانبینی. ئەمە نموونەیەکی کلاسیکی "دایلێمای ئاسایش"ە - کاتێک هەوڵەکانی یەک دەوڵەت بۆ زیادکردنی ئاسایشی خۆی، مەترسی بۆسەر دەوڵەتانی تر دروست دەکات.
جوگرافیا هێشتا چارەنوسسازە:
لە سەردەمی گلۆبالایزەیشن و ئینتەرنێتدا، زۆرینە پێیان وایە جوگرافیا گرنگی لەدەستداوە. بەڵام ڕووداوەکانی ئێستا بە ڕوونی نیشان دەدەن کە "ژیۆپۆلیتیک" هێشتا یەکێکە لە گرنگترین فاکتەرەکانی سیاسەتی نێودەوڵەتی.
ئێران دەکەوێتە یەکێک لە ستراتیژیترین ناوچەی جیهان. کۆنتڕۆڵی کەنداوی فارس، کە 40% لە نەوتی جیهان پێیدا تێپەڕ دەبێت، و گەرووی هۆرموز، کە یەکێکە لە گرنگترین "ڕیێرەوەکانی"بازرگانی جیهانی، ئێرانی کردووەتە ئاکتۆرێکی دیفاکتۆ لە نەخشەی جیهانی وزەدا.
ئەم پێگە جیۆستراتیژییە واتای ئەوەیە ئێران ناتوانێت وەک هەر دەوڵەتێکی ئاسایی تەماشا بکرێت. هەر هەڕەشەیەک لەم ناوچەیە، ڕاستەوخۆ کاریگەری لەسەر ئابووری جیهانی دەبێت. بۆیە ئەمریکا و هاوپەیمانەکانی ناتوانن ڕێگە بە ئێران بدەن کە ئەم پێگەیەی خۆی وەک ئامرازێک بۆ هەڕەشەکردن بەکار بهێنێت.
زاڵبوونی شوناس بەسەر بەرژەوەندیدا:
یەکێک لە نوێترین تیۆرییەکانی زانستی سیاسی، "کۆنستراکتیڤیزم"ە، بەگوێرەی ئەم تیۆرییە، ململانێکان زۆرجار لەسەر "شوناس" سەرهەڵدەدەن، نەک تەنها بەرژەوەندی ماددی. ململانێی ئێران-ئیسرائیل نموونەیەکی بەرجەستەی ئەمەیە.
ئێران خۆی وەک "ڕابەری جیهانی شیعە" و "بەرەنگاری دژی ئیمپریالیزم" پێناسە دەکات. لە بەرامبەردا، ئیسرائیل خۆی وەک "دەوڵەتی جوو" و "دیموکراسی تاکانە لە ناوچەکە" دەبینێت. ئەم جیاوازییە لە ناسنامەدا، زۆرجار لە بەرژەوەندی ئابووری یان سیاسی گرنگترە. ئەمە وڵامی ئەو پرسیارەمان بۆ دەداتەوە؛ ئایا بۆچی هەموو هەوڵە دیپلۆماسییەکان بۆ چارەسەری ئەم کێشەیە شکستیان هێناوە؟ ململانێ لەسەر شوناس، یان ناسنامەی ئایدۆلۆژی، زۆر ئاڵۆزترە لە ململانێ لەسەر بەرژەوەندی ماددی!
شکستی دامەزراوە نێودەوڵەتییەکان:
تیۆری "لیبرالیزمی دامەزراوەیی" باوەڕی وایە ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان و ڕێککەوتنەکان دەتوانن ململانێکان ڕابگرن و ئاشتی بهێننەکایەوە. بەڵام ڕووداوەکانی ئێستا شکستی ئەم تیۆرییە نیشان دەدەن!
ڕێککەوتنی ئەتۆمی 2015 (JCPOA) نموونەیەکی باش بوو لە "دامەزراوەسازیی نێودەوڵەتی". بەڵام کاتێک ئەمریکا لە 2018 لێی دەرچوو، ئەم رێککەوتنە بەتەواوەتی ڕووخا. ئەمە نیشانیدا دامەزراوە نێودەوڵەتییەکان تەنها ئەوکاتانە بەهێزن کە هەموو لایەنەکان خواستیان لەسەر پێکەوە کارکردن هەبێت!
هەروەها، ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکان، ناتۆ، و تەنانەت یەکێتی ئەوروپا، هیچکامیان نەیانتوانی ڕۆڵێکی کاریگەر بگێڕن لە ڕێگریکردن لەم ململانێیە. ئەمە پرسیارێکی گەورە دەخاتە ڕوو سەبارەت بە کارایی دامەزراوە نێودەوڵەتییەکان لە سەردەمی ئێستادا!
گواستنەوەی هێز و مەترسی شەڕ:
تیۆری "گواستنەوەی هێز" یەکێکە لە ترسناکترین تیۆرییەکانی زانستی سیاسی. ئەم تیۆرییە دەڵێت کاتێک هێزێکی گەشەکردوو نزیک دەبێتەوە لەوەی ببێت بە هێزی سەردەست، ئەگەری روودانی شەڕی گەورە زۆر زیاد دەبێت.
ئەوەی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ڕوویدا، نموونەیەکی کلاسیکی ئەم تیۆرییەیە. ئێران بۆ ماوەی چل ساڵ زیاتر هەوڵی دا خۆی وەک "هێزێکی گەشەسەندووی ناوچەیی" دامەزرێنێت. بەڵام کاتێک نزیک بووەوە لە دەستگەیشتن بە چەکی ئەتۆمی، هێزی سەردەست (ئەمریکا-ئیسرائیل) بڕیاریاندا پێش ئەوەی کارلەکار بترازێت، گورزی سەربازی قورسی لێبدەن. ئەمە ئەوەیە کە تیۆرسێنانی سیاسی پێی دەڵێن "ململانێی گواستنەوەی هێز" - کاتێک هێزی سەردەست هەوڵ دەدات هێزی دەرکەوتوو، یان تازە پێگەیشتوو، ڕابگرێت پێش ئەوەی زۆر بەهێزتر بێت.
شۆڕشی سەربازی و شەڕی نوێ:
ڕووداوەکانی ئێستا نیشانی دەدەن کە چۆن "شۆڕشی سەربازی" شێوەی شەڕی گۆڕیوە. ئێران، بەهۆی لاوازی لە شەڕی کلاسیکدا، ستراتیژیی "ئاسیمەتریک" ی بەکارهێناوە - واتە بەکارهێنانی ئامرازەکانی وەک تۆڕی بریکارەکان، موشەکی بالیستیک، و سایبەر.
لە بەرامبەردا، ئیسرائیل و ئەمریکا تەکنەلۆژیای پێشکەوتوویان بەکارهێناوە - فڕۆکەی Stealth، سیستەمی بەرگری ئاسمانی، و زانیاری هەوڵگریی پێشکەوتوو. ئەم پێکدادانە نیشانی دەدات کە چۆن شەڕی سەدەی 21 جیاوازە لە شەڕەکانی پێشوو.
شکستی ستراتیژی دێتێرانس:
بۆ ماوەی چل ساڵ، ئێران پشتی بە ستراتیژی "دیتێرەنس- رەدع" بەستبوو - واتە ڕاگرتنی دوژمنەکان لە ڕێگەی هەڕەشەکردن. تۆڕی بریکارەکان، موشەکەکان، و هەڕەشەی ئەتۆمی، هەموو ئەمانە بەشێک بوون لەم ستراتیژییە. بەڵام ئەوەی ڕوویدا نیشانی دا "دیتێرەنس" تەنها ئەوکاتە کار دەکات کە بەرامبەر باوەڕی وابێت هەڕەشەکە ڕاستە و ئامادەیت جێبەجێی بکەیت. ئیسرائیل و ئەمریکا بڕیاریان دا ئەم هەڕەشانە قبوڵ نەکەن و دەستپێشخەری بکەن.
ڕۆڵی گۆڕانکاری لە رژێم:
ئەوەی ئەم ڕووداوە جیا دەکاتەوە لە ململانێکانی پێشوو، ئەوەیە کە ئامانجەکە تەنها ڕاگرتنی پرۆگرامی ئەتۆمی نییە، بەڵکو گۆڕینی ڕژێمی ئێرانە. ئەمە نموونەیەکی تیۆری "ڕیجیم چەینج"ە، کە دەڵێت یەکێک لە باشترین ڕێگەکان بۆ چارەسەری کێشەکان، گۆڕینی ڕژێمەکانە.
بەڵام ئەزموونی عێراق و ئەفغانستان نیشانی داوە کە "ڕیجیم چەینج" زۆرجار ئاڵۆزتر و خەرجبارتر دەبێت لەوەی چاوەڕوان دەکرێت. پرسیارەکە ئەوەیە کە ئایا ئەمریکا و هاوپەیمانەکانی ئامادەن بۆ ئەو قۆناغە درێژخایەنەی "Nation Building" کە دوای ڕوخانی ڕژێمی ئێران دەستپێدەکات؟
ئەنجام:
ئەوەی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا ڕوودەدات، زیاترە لە تەنها ململانێیەکی ناوچەیی. زۆربەی ئەو تیۆرییانەی لە کتێبەکاندا دەیخوێنینەوە - لە ڕیالیزمەوە تا کۆنستراکتیڤیزم، لە ژیۆپۆلیتیکەوە تا گواستنەوەی هێز - هەموویان بە یەکجاری لەم ڕووداوەنەدا دەبینرێن!
ناوچەکە بووە بە تاقیگەیەکی گرنگ بۆ نیشاندانی ئەوەی تیۆرییەکانی سیاسەت تەنها بیرۆکە و گریمانەی ئەکادیمی نین، بەڵکو ئامرازی گرنگن بۆ تێگەیشتن لە جیهان و رووداو و جەنگەکان. کاتێک ئەم تیۆرییانە دەهێنینە پاڵ یەکتری، دەتوانین ڕووداوەکان وەک ئەوەی ئێستا پێشبینی بکەین و لە وێنە گەورەکان تێبگەین. لەگەڵ ئەوەشدا دەبێ بزانین جیهانی ئەمڕۆمان ئاڵۆز و پێشبینینەکراوە، تێیدا تەنانەت باشترین تیۆرییەکانیش ناتوانن هەموو شتێک ڕوون بکەنەوە! بەڵام دەتوانین لەوە دڵنیابینەوە؛ رووداوەکانی ئێستا کاریگەریی درێژخایەنیان دەبێ نەک تەنها بۆ سەر رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەڵکو بۆ تەواوی سیستەمی سیاسی نێودەوڵەتی.