دادگای باڵای فیدراڵیی عێراق، وەک
بەرزترین دەسەڵاتی دادوەری و پارێزەری دەستوور (ماددەی ٩٢/یەکەم)، کۆڵەکەی سەرەکیی
هاوسەنگی و سەقامگیریی سیستەمی فیدراڵییە لە وڵاتدا. هەر بۆیە، فەرزکردنی
سیناریۆیەکی وەک دەستلەکارکێشانەوەی بەکۆمەڵی زۆرینەی ئەندامەکانی (بۆ نموونە ٦
دادوەر)، تەنیا گۆڕانکارییەکی کارگێڕی نییە، بەڵکوو ڕووداوێکە کە دەتوانێت
قەیرانێکی دەستووریی ئاڵۆز و بۆشاییەکی یاسایی مەترسیدار بخوڵقێنێت. لەم
خوێندنەوەیەدا، دەرهاویشتە یاسایی و سیاسییەکانی ئەم سیناریۆیە بە شێوەیەکی
ئەکادیمی دەخەینە ڕوو.
یەکەم: پەککەوتنی دەستبەجێی دادگا و
لەدەستدانی کارایی یاسایی
سەرەکیترین و خێراترین کاریگەری، بریتی
دەبێت لە ئیفلیجبوونی تەواوەتیی دادگاکە لە ڕووی یاساییەوە، کە لە چەند ئاستێکدا
خۆی دەبینێتەوە:
١. لەدەستدانی نیسابی یاسایی (Quorum): بەپێی یاسای ژمارە (٢٥)ی ساڵی ٢٠٢١ی
هەموارکردنی یاسای دادگای باڵای فیدراڵی، دادگاکە لە سەرۆکێک و هەشت ئەندام پێکدێت
(کۆی گشتی ٩ دادوەر)، و بۆ هەر دانیشتنێک و دەرکردنی بڕیارێک پێویستی بە
ئامادەبوونی تەواوی ئەندامانە. دەستلەکارکێشانەوەی ٦ دادوەر، دادگاکە بەتەواوی لە
نیساب دەخات و هیچ دانیشتن و بڕیارێک شەرعییەتی یاسایی نامێنێت.
٢. سڕبوونی ئەرکە بنەڕەتییەکان (ماددەی ٩٣ی دەستوور): ئەم
پەککەوتنە دەبێتە هۆی ڕاوەستانی هەموو ئەو دەسەڵات و ئەرکە بنەڕەتییانەی کە
دەستوور بە دادگای فیدراڵیی سپاردووە، لەوانە:
* ڕاوەستانی چاودێریی دەستووریبوونی یاساکان: هیچ لایەنێک
نامێنێت بۆ تانەدان لەو یاسایانەی کە لە پەڕڵەمانەوە دەردەچن نادەستوورین. ئەمەش
دەرگا بۆ دەرکردنی یاسای ناکۆک لەگەڵ دەستوور دەکاتەوە.
* هەڵپەساردنی ئەرکی لێکدانەوەی دەقە دەستوورییەکان: لە
حاڵەتی بوونی ناکۆکی لەسەر لێکدانەوەی ماددەیەکی دەستووری، هیچ مەرجەعێکی باڵا
نامێنێت بۆ یەکلاییکردنەوەی.
* پەککەوتنی میکانیزمی یەکلاکردنەوەی ناکۆکییەکان: کێشە
ستراتیژییەکانی نێوان حکومەتی فیدراڵی و حکومەتی هەرێمی کوردستان (وەک دۆسیەی نەوت
و گاز، بودجە، ماددەی ١٤٠)، یان لەنێوان پارێزگاکاندا، بێ چارەسەرێکی یاسایی
یەکلاکەرەوە دەمێننەوە.
* نەبوونی دەسەڵاتی پەسەندکردنی ئەنجامی کۆتایی هەڵبژاردنە
گشتییەکان (ماددەی ٩٣/حەوتەم): ئەمەش دەتوانێت پڕۆسەی سیاسیی وڵات بخاتە بۆشاییەکی
کوشندەوە ئەگەر هەڵبژاردن ئەنجام بدرێت.
دووەم: دەرهاویشتە سیاسییەکان و
قوڵبوونەوەی بۆشایی دەستووری
دەرهاویشتەکان تەنیا لە چوارچێوەی
یاساییدا نامێننەوە، بەڵکوو ڕاستەوخۆ دەگوازرێنەوە بۆ گۆڕەپانی سیاسی و قەیرانەکان
قوڵتر دەکەنەوە:
١. لەناوچوونی ناوبژیوانی سیاسی-یاسایی: دادگای فیدراڵی
ڕۆڵی "ناوبژیوانی کۆتایی" دەگێڕێت لە ململانێ سیاسییەکاندا. لە غیابی
ئەم دادگایەدا، لایەنە سیاسییەکان پەنا بۆ هەژموونی سیاسی، فشاری جەماوەری، و
ڕەنگە هێزی چەکداریش ببەن بۆ یەکلاییکردنەوەی کێشەکان، کە ئەمەش هەڕەشەیەکی
ڕاستەوخۆیە بۆ سەر ئاشتیی کۆمەڵایەتی.
٢. هەڵکشانی پێشێلکارییە دەستوورییەکان: نەبوونی دەسەڵاتێکی
دادوەریی باڵا بۆ لێپرسینەوە و چاودێری، دەرفەت بۆ دەسەڵاتەکانی یاسادانان و
جێبەجێکردن دەڕەخسێنێت کە سنوورە دەستوورییەکانی خۆیان ببەزێنن، و ئەمەش سیستەمی
دیموکراسی و بنەمای جیاکردنەوەی دەسەڵاتەکان دەخاتە مەترسییەوە.
٣. داڕمانی شەرعییەت و متمانەی نێودەوڵەتی:
دەستلەکارکێشانەوەی بەکۆمەڵی دادوەران، ئاماژەیەکی ڕوون دەبێت بۆ بوونی فشارێکی
سیاسیی توند و دەستوەردان لە کاروباری دادگا. ئەمەش نەک تەنیا متمانەی هاووڵاتییان
بە سیستەمەکە ناهێڵێت، بەڵکوو وێنەی عێراق وەک دەوڵەتێکی خاوەن سەروەریی یاسا لە
ئاستی نێودەوڵەتیدا بەتەواوی دەشێوێنێت.
سێیەم: ئاڵۆزیی پڕۆسەی پڕکردنەوەی
پۆستەکان
چارەسەرکردنی ئەم بۆشاییە، ئاڵنگارییەکی
گەورەترە لە خودی قەیرانەکە، لەبەر ئەم هۆکارانە:
١. ئاڵۆزیی میکانیزمی دانان: بەپێی یاسای دادگاکە،
دیاریکردنی دادوەران پێویستی بە کۆدەنگیی سیاسیی فراوان هەیە، چونکە پڕۆسەکە لە
ئەنجوومەنی باڵای دادوەرییەوە دەست پێدەکات و بە مەرسومێکی کۆماری کۆتایی دێت.
دانانی ٦ دادوەری نوێ لە یەک کاتدا، پڕۆسەکە دەکاتە گۆڕەپانێکی کراوەی ململانێی
توندی نێوان کوتلە سیاسییەکان.
٢. سیاسیکردنی پۆستە دادوەرییەکان (Politicization): هەر لایەنێکی سیاسی هەوڵ دەدات دادوەری
نزیک لە ئایدۆلۆژیا و بەرژەوەندییەکانی خۆی بهێنێتە پێشەوە. ئەمەش پڕۆسەی
هەڵبژاردنی دادوەر لەسەر بنەمای لێهاتوویی و بێلایەنی دەگۆڕێت بۆ
"موساوەمەیەکی سیاسی"
(political bargaining)، کە ڕەنگە
بۆ ماوەیەکی درێژخایەن نەگاتە هیچ ئەنجامێک.
لە کۆتاییدا، دەستلەکارکێشانەوەی بەکۆمەڵی
دادوەرانی دادگای باڵای فیدراڵی، تەنیا کێشەیەکی کارگێڕی یان یاسایی نییە، بەڵکوو
زەنگی مەترسییە بۆ داڕمانی بنەڕەتیترین کۆڵەکەکانی سیستەمی فیدراڵی لە عێراقدا.
ئەم ڕووداوە وڵات بەرەو "فەوزایەکی دەستووری"
(Constitutional Chaos) دەبات، کە تێیدا یاسا باڵادەست نییە و
ململانێ سیاسییەکان بێ هیچ میکانیزمێکی کۆنترۆڵکەر دەمێننەوە. سەقامگیریی ئەم
دادگایە وەک "زمانەی ئەمان"
(Safety Valve)ی سیستەمەکە، پێشمەرجی سەرەکییە بۆ
مانەوەی دەوڵەتی یاسا و پاراستنی ماف و ئازادییەکان و یەکپارچەیی سیستەمی سیاسیی
عێراق.