هەرێمی کوردستان بە نمونە
بەشی یەکەم
یەکەم: هەرێم و دەستور دەستوری هەرێمەکان (Subnational constitution) کۆمەڵە بنەمایەکە (ڕەسمی و ناڕەسمی) کە هەم پارێزگاری لە یەکە فیدراڵیەکە دەکات، هەم دەسەڵاتەکانیشی بۆ مومارەسەکردنیان دیاری دەکات، پلەیەک لە سەربەخۆیی ڕێکخستنی هەیە، بە سوود وەرگرتن لەو ڕووبەری تایبەتکاریەی پێیاندراوە. سەرەڕای ئەوەی داڕشتن و دانانی دەستور، یەکێکە لە خەسڵەتە سەرەکیەکانی یەکە پێکهێنەرەکانی سیستەمی فیدراڵی، بەڵام مەرج نیە هەموو یەکەیەکی فیدراڵی خاوەن دەستور بێت. هەڵوێستی دەستورە بەراوردکاریەکانیش لەو بارەیەوە بۆ سێ جۆر پۆلین دەکرێت:
1-ئەو دەستورانەی داوا لە یەکە فیدرالیەکان دەکەن، دەستوری تایبەت دەربکەن.
2-ئەو دەستورانەی ڕێگە بە یەکە فیدرالیەکان دەدەن، دەستوری تایبەت دەربکەن.
3-ئەو دەستورانەی ڕێگەنادەن یەکە فیدرالیەکان، دەستور دەربکەن.
ماددە (120)ی دەستوری عێراقی ساڵی 2005، بە جۆری دووەمی وەرگرتووە، بەڵام یاسادانەری دەستوری، شێواز و لایەنی تایبەتمەند بە دانانی دەستوری دیاری نەکردووە، جگە لە سەپاندنی کۆت و بەندێکی گشتی نەبێت، ئەویش ئەوەیە کە "ناکۆک نەبێت لەگەڵ دەستوری ئیتحادی"، کە ئەمەش ئەنجامێکە لە ئەنجامەکانی پرەنسیپی باڵایی دەستوری ئیتحادی.
بەڵام یاسادانەر لە یاسای "ڕێ و شوێنی جێبەجێکردنی تایبەت بە پێکهێنانی هەرێمەکان" ژمارە (13)ی ساڵی 2008، شێوازی دانان و لایەنی تایبەتمەند بە ئامادەکردنی پڕۆژەی دەستور و، ئەو ڕێوشوێنانەی کە پێویستە بگیرێتەبەر دیاری کردووە، بەڵام ئەو یاسایە لە هەرێمی کوردستان جێبەجێناکرێت.
بەمەش هەرێمی کوردستان، ئازادیەکەی فراوانترە، لە ڕووی دانانی دەستور بە بەراورد بەو هەرێمانەی تر، ئەگەر لەدواڕۆژ لە عێراق دروست بوون!
دووەم:دەرفەتە لەدەست چووەکان!
لەدوای ڕاپەڕینی ساڵی 1991 دەکرا هەرێمی کوردستان، دەستورێکی تایبەت بەخۆی دەربکات، لەبەر هەستیاری دۆخی ئەوساش، دەتوانرا ئەو بەڵگەنامەیە لەژێر تایتڵی "دەستور" نەبێت، بەڵکو لەژێر ناونیشانی تر بێت، بە نمونە لەژێر ناونیشانی"یاسای بنەڕەتی" بێت.
قۆستنەوەی ئەو دەرفەتە، پانتایی یا ڕووبەری دەسەڵاتەکانی هەرێمی فراوانتر دەکرد، هەر بۆ نمونە دەستوری ئەڵمانیای ئیتحادی لە ساڵی 1949 دەرچوو،
بەڵام هەریەکە لە هەرێمەکانی: هیس (1946)، بافاریا (1946، سارلاند (1947)، راینلاند (1947) بریمن (1947)، بەر لە دەستوری ئیتحادی، یەک بەدوای یەک دەستوری خۆیان دەرکرد.
لە ئەمریکاش کە لە ساڵی 1787 دەستوری ئیتحادی دەرکرد، بەڵام ویلایەتی هامبشایر (1776)، ماساتشوستس (1778)، فیرمونترس (1777) بەر لە دەستوری ئیتحادی، خاوەن دەستوری خۆیان بوون.
بەهەمان شێوە هەندێک لە ولایەتەکانی ئەرژەنتینیش بەر لە دەستوری ئیتحادی خاوەن دەستوری خۆیان بوون.
بۆیە توانیان بە باشترین شێوە و زۆرترین دەسەڵاتەوە، پەیکەری سیستەمەکانیان ڕێکبخەن. ئەگەر هەرێمی کوردستان، بەر لە دەستوری ئیتحادی (2005) دەستوری خۆی دەرکردبووایە، ئەوە ئەگەری زۆر بوو، هاوشێوەی یاسا و بڕیارەکان دەستوری ئیتحادی دانی پیابنابووایە، بەتایبەتیش ئەوسا دەسەڵاتی ناوەند لە دۆخی لاوازیدابوو.
سێیەم: ژینگەی دانانی دەستور
لەپێناو دانانی دەستورێکی تۆکمەی مەدەنی، پێویستە ڕەچاوی ئەم خاڵانەی خوارەوە بکرێت:
1-ڕێزگرتن لە ماف و ئازادیەکان: پێویستە دانانی دەستور لە ژینگەیەک بێت، کە ماف و ئازادیەکانی تیادا دەستەبەربکرێت، بەتایبەتیش: مافی بەشداری سیاسی، ئازادی ڕادەربڕین، گردبوونەوەو کۆبونەوە، ....هتد و مومارسەکردنیان دوور لەهەموو دەستێوەردان و فشارێکی سیاسی.
2-کۆدەنگی نیشتمانی: کۆدەنگی بە واتای ئەوەی نا کە "هەموو تاکەکانی کۆمەڵگا" ڕەزامەندی لەسەربدەن، بەڵکو بەشی هەرە زۆری کۆمەڵگا، بەو پێیەی دەستور گرێبەستێکی کۆمەڵایەتیە و کاریگەری لەسەر پڕۆسەی سیاسی و، کۆمەڵایەتی و ئابوری و تەنانەت ئاشتەوایی کۆمەڵایەتی هەیە، بۆیە گرنگە لە پێناو شەرعەیتدان بە پڕۆسەکە، کار بۆ هێنانەدی کۆدەنگیەکی نیشتمانی بکرێت. بەتایبەتیش ئەو پڕۆسەیە کشتگیرە و پێویستی بە پاڵپشتی و بەشداری هەموو چین و توێژەکان هەیە.
3-ژینگەی تەندروست: دەبێت ژینگەیەکی تەندروست فەراهەم بکرێت، دووربێت لە دەستدرێژی هێزەکانی ئاسایش و پۆلیس، بەتایبەتیش ئەگەر لەڕێگەی ڕیفراندۆمی دەستوریەوە دەربچێت.
4-پابەند بوون بە بنەما و ڕێوشوێنە ڕەسمیەکان.