جەلیل ئازادیخواز

لەوە ناهۆشیارانە تر و كرچ و كاڵتر نییە باسی نیشتمان و مرۆڤ بكەیت و هەوڵی سڕینەوەی مۆرۆڤی مۆدێرن و سەروەریی و ئازادیەكانی بدەیت، خوازیارێ سازدانی دیاری كۆیلەی یەك ڕەنگ بیت. خاک لە دەوڵەتی مۆدێرن دا چمکێکی جیانەبووەی نیشتمانییە و بێ مرۆڤەكان، مررۆڤی وشیاری خاوەن ماڤ و ئەڕك نە بوونی هەیە و نە مانا بەخشە .نێشتمان وسەروەریی لە نەبوونی مرۆڤی وشیاردا نەگوونجاوە، ئەوە مرۆڤی وشیارە ئەرک و ماف دەناسێ و دەناسێنێ، بۆیە سەرینەوەی ئەم مرۆڤە کارەساتە.  

لە هیچ كوێی ئەم جیهانە بەرینەدا و هیچ بزاوتێكی نەتەوەیی و نیشتمانی خاكی لە بەرامبەر مرۆڤ دا قوت نەكردۆتەوە، هیچکات  وەك دوانەیەكی نا هاوساز پێناسەی نەكردوون. ئەم قسەیە وەك قووتدانی شمشێرە لە پێش جاوی کوێران. ڕێک وەک  ڕاستكردنە قووتکردنەوە و جیاكردنەوەی شوێنە لە زەمەن دا ،جیهانی بوون جیهانی ئەم دوانەیە و نەبوونی هەریەك لەمانە، نەبوونی ئەویی ترە.

لێرەوە ئەم ڕۆنانە ژیربێژیی و فەلسەفیی و ئەقڵانیە بەرجەستە دەبێتەوە، كە مرۆڤ و خاك یا مرۆڤ و نیشتمان دوانەیەكی هاوسازی نا هاودژن، كە هەوڵ بۆسڕینەوەی هەركامیان هەوڵە بۆسڕینەوەی ئەوی دی. مرۆڤی مۆدێڕن مرۆڤی خاوەن بڕیار و سەروەریی و هەڵوێست و ئاراستەو مافە، دواتر ئەركدارە .ئەركدارە چوون و وشیار و خاوەن بڕیارە،نیشتمانییە، چوون بەشێكە لە نیشتمان و بێ نیشتمان مانای گەوورەی ڕزگاریی دەدۆڕێنێ. سەندنەوەی هەركام لەتایبەت مەندیەكانی تاكی مۆدێڕن لێدان نیشتمان و هەوڵە بۆ هەڵوەشانەوەی زەینی بیچمگرتووی مرۆڤی مۆدێڕن، لە زەینی  نیشتمانیی و سەروەریەكانی نیشتماندا. هەوڵێكی نەزۆکە نا سەردەمیانەیە بۆ بەڵگە مەندكردنی هەرێمی كۆیلەیی،كە لەگەڵ سرووشتی تاكی مۆدێڕن و نیشتمان نایەتەوە.

‎ناكرێ باس لەمودڕنیتە بكەیت و خۆت لەم چەمك و تایبەتمەندیان بدزیتەوە، لە ژێر ناوی دەوڵت خولقاوی مۆدڕینیتەدا، هەوڵی سڕینەوەیان بدەیت و كاڵفامانە لەوپەری هەژاری تیۆریكەوە خاك لە بەرامبەر مرۆڤ و مرۆڤی مۆدێڕندا قوتكەیتەوە. ئەوە مرۆڤی مۆدێڕن بوو کە، دەوڵەتی كردە زەرورەتی سەردەم و ڕۆژەڤ.مۆدیڕنە خۆی گۆڕانی قوڵی هۆشیاریی تاك و پێداگری لەسەر ئازادیەكانی تاكەكەسیی و ئەقڵی ڕەخنەگرە، كە لەهەناویی مۆدێڕنەوە دێنە دەر. مۆدێڕنە یەك پێكهاتەو دەزگای مەعریفی و شارستانیەتە، كە ناكرێ بكرێتە [مەكی و مەدەنیی ] یەكەیەكی یەكگرتووی معریفیە، دەوڵەت و دین لێکجیادەکاتەوە سکۆلاریزم سیمای دیاری دەوڵەتەکەیەتی. چۆن دەکرێ دیارترین خاڵ وتایبەتمەندی لەڕووی فەلسەفەی سیاسیەوە لە مۆدێڕنە بسڕیتەوە و باسی دەوڵەتی مۆدێڕنیش بکەیت.؟ ناكرێ بەسەلیقە و هەڵاوردنی هەڵگوزراو باسكرێت و لە نێوقەدەوە رۆبنرێتەوە.چەمکی هاوشاریبوون،لەپەیوەندی لەگەڵ دەوڵەتی مۆدێڕندا دێتەئاراوە. هاوشاریبوون لەڕاستیدا لە ڕووبەری فەلسەفەی مافی مۆدیڕن و حقوقی نوێدایە،کە مانا پەیدادەکات.

تێپەڕین لە وشە و چەمکەکانی [هاووڵاتی  و ڕەعیەت] و پاشان چوون بەرەو هاو شارییبوون یەک لە پێداویستی و زەرورەتەکانی دەوڵەتی مۆدێڕنە. چەمکی ڕەعیت واتە خەڵک تەنیا ئەرکردارن و بەس. جەماوەر ئەوانەن کە سەروەریی دەسەڵاتیان سەلماندووە و ملکەچن بۆی، بۆیە بەهاو ولاتی ئەژماردەکرێن و ئەرکدارن.هەتا زۆرجاران کاتێ وشەی هاو وڵاتی لە دەوڵەتە نەتەوەکاندا بەکاردێت، بەم مانایەکە هەرچەندە هەندێک مافیان هەیە، بەڵام ئەرکی فرەترو نا هاووسەنگیان دەبێ ببێ، دەکرێ بڵێن ؛ لەم جۆرە دەوڵەتاندا جەماوەر تەنیا لەبەر ئەوە خاوەنی مافن ،کە خۆیان سپاردۆتە دەسەڵات و دەسەڵاتی ناوەندیی. بەڵام خاڵی سەرەکیی وبنەمایی چەمکی هاوشاریبوون مافە.لایەنی مافداری قورسترە لە ئەرکداریی. دەوڵەتی مۆدێڕنی نیشتمانیی دەتوانێ ئاوەها تایبەتمەندیەکی هەبێت. دەوڵەت بەرپرسی دەستەبەر کردنی مافی جەماوەرە. دەوڵەت سیمای بەرجەستەی ئیرادەی گشتی جەماوەر، کە لە فۆرمی دەوڵەتدا بەرجەستەدەبێتەوە، وەگەرنە خۆی بوونێکی موجەڕەدو ئینتزاعی نییە و وەک دەوڵەتی رەوا بێ ئەم سپاردنە هەرگیز نەبووە و ناتوانێ بوونی هەبێت. خاڵی دەستپێکی  هەر جۆرە ئەرکدارکردنێکی جەماوەر، بەفەرمی ناسین و زامنکردنی مافەکانی جەماوەرە.

هگڵ ؛ دەوڵەتی ئەخلاقی لە دوو فۆرمەکەی دیکەی دەوڵەتی سیاسی و دەرەوەیی جیادەکاتەوە، هەرچەندە ئەم دوانە خۆیان چرکانەیەکن لە دەولەتی مۆدێڕن، یا دەوڵەتی تەواو. لەم سێ فۆرمەدا هگڵ دەوڵەتی ئەخلاقی بەباشترین دەزانێ و بەباشترین جۆری واتای دەوڵەت دەیناسێنێ. پێی وایە ئەم دەوڵەتە بەرۆنان و رسکانی [[گیانی، رۆحی]] مێژوو بەرجەستە تردەکاتەوە و لێی نزیکترە. سەیرە هگڵ بازبیت و ئاوڕت لە لەمە نەدابێتەوە ، هگڵ لە مەڕ دەوڵەتی مۆدێرنەوە دەڵێت؛ مافی تاک و مافە تایبەتیەکان لە هەناوی بەرژەوەندی گشتی دا بەرجەستە ودەستەبەردەربن، بێ دووفاقی و سڕینەوەی یەکتر. هاوکات لەگەڵ مافی سیاسی و سیاسیەتی گشتی دا دەبێ ئەو مافانە بەتەوایی سەلماو ئامادەکراوبن. بەرژەوەندی تایبەتی شارۆمەند بەشێکە لە بەرژەوەندی گشتی و ئاقاری گشتی.

هگڵ دەڵێ؛ بە پێچەوانەوە تاک لەکۆمەڵگای سڤیل دا زۆرتر و گونجاوتر دەتوانێ بگاتە سەربەخۆیی خۆیی و مافەکانی وەک ئەوەی لە بنەماڵەو ماڵباتدا دەیگاتێ، بەڵام تۆ کۆمەڵگای مەدەنی بە پووازیی داگیرکەربناسیی و وەک فۆرمێک لە دەسەڵاتی داگیرکە خەمڵاندنی بۆ بکەیت و دژمنی هەموو دەرکەوتەکانی ئەم کۆمەڵگاو مافەکانی تاک و فرەرەنگی سیاسی و کولووری بیت.