عەبدولموتەلیب عەبدوڵڵا
(لۆدفیگ جۆزێف یۆهان فیتگنشتاین 1889-1951) فەیلەسوفى نەمساوى هەڵگرى رەگەزنامەى بریتانى،جولەكە ئایین، بە یەكێك لە گەورەترین فەیلەسوفانىسەدەى بیستەم دەژمێردرێت، نووسینەكانى لەنێوانهەردوو جەنگى جیهانیدا شۆڕشێكى گەورەى لەفەلسەفە و فەلسەفەى زماندا نایەوە، لە بوێریدا بەسوكرات ناس دەكرێت. سەرەڕاى شێوازە ئاڵۆزەنیتشەوییەكەى توانى بیركردنەوەى فەلسەفیانە و رێگاىمامەڵەكردن لەگەڵ مەسەلە فیكرییەكان بگۆڕێت، چونكەلاى ئەو ئەركى فەلسەفە نییە جیهان بگۆڕێت، یانراڤەى بكاتەوە، بەڵكو ئەركى فەلسەفە ئەوەیە(شت)ەكان وەك خۆى بە روونی ببینێت و رۆشنایى بخاتەسەر بیركردنەوە. ئەو بیركردنەوە (راسل)ییە، پێماندەڵێت فەلسەفە دیاریكردنى ئەوەیە كە دیارى دەكرێت و ناتوانرێ بگوترێت. كەواتە ئەركى فەلسەفەبەرهەمهێنانى (دۆزە) فەلسەفییەكان نییە، بەڵكوروونكردنەوەیانە لە رووی زمانەوە.
(تراكتاتۆس)
پەیوەندی زمان و جیهان
لە كتێبی (تراكتاتۆس- پەیامى لۆژیكى- فەلسەفى)ئامانجی فیتگنشتاین دیاریكردنی پەیوەندی زمان و جیهانە. واتە چۆن دەكرێ بە شێوەیەكی ورد و لۆژیكی لە رێگای وێنەكێشراوەكانی جیهانەوە گوزارشت لە وێنە شیمانییەكانی زمان بكرێت. فیتگنشتاین دەیەوێ شیكارىچەمكەكانى (جیهان) و (زمان) بكات، جیهان بە نسبەتفیتگنشتاین دنیاى واقیعى یان بوونى دەرەكىیە، بۆیەسەرەتا لە شیكردنەوەى جیهانەوە دەستپێدەكات، چونكەپێیوایە بە شێوەیەكى لۆژیكى جیهان پێش زمان دەكەوێت. بەڵام دواتر لە زمانەوە شتە ئاوێتەكانشیدەكاتەوە و بەرەوە رەگەز و بنەما سەرەتاییەكانیاندەباتەوە و زمان بە سەرجەمى دەستەواژەكانییەوەدیارى دەكات. پێیوایە ئەوەى لە زماندا گوزارشت لەخۆى دەكات، ناشێ ئێمە لەمیانى زماندا گوزارشتى لێبكەین، بەس دەتوانین بیخەینە روو! بۆ نموونە(ئاسمان ساماڵە) (زەوى بە دەورى خۆردا دەسوڕێتەوە) هەر یەكەیان وێنەن بۆ راستییەكی دیارى كراو: یەكەمیان،وێنەى دۆخێكى تایبەتى كەش و هەوا دەكێشێ. دووەمیان،وێنەى راستییەكی گەردوونییە. واتە زمان پەیوەندىوێنەیە بە نیگارەوە، یان زمان پەیوەندی وێنەی زمانەوانییە بە نیگارەكێشراوەكانی جیهانەوە، یان دەرەكییەوە.. وێنەكان بیرۆكەن و لە زماندا خۆیان دەنوێنن،وێنەبۆكێشراوەكان دەرەكیین و لە جیهانەوەن. هەرلێرەشەوە دەگەینە ئەوەى كە بیرۆكە و هزر هیچ نین،جگە لە دەستەواژەى زمانی پڕ واتا نەبێت.
بەڵام (لۆژیك) بنەماى فەلسەفەیە، لۆژیك زمانمان بەشێوەیەك دادەڕێژێت، كە شیاوى گوتن بێت، بەومانایەش ئێمە و دۆزەكان دەكەوینە دەرەوەى زمان و دەرەوەى نیگارەكێشراوەكانی جیهانەوە.. لۆژیك وەكپێویست لە دۆزەكان، یان بە گشتى لە زماندا رەنگدەداتەوە، هەموو ئەوەى لە زمانیش رەنگدەداتەوە،ناشێ زمان نوێنەرایەتیان بكات.
وێنە و نیگارەكێشراوەكان
(زمان و جیهان)
زمان وەك وێنەی شیمانەیی، راستی وێنەكێشراوەكانی جیهان دەگەیەنێت، رستەكان رەنگدانەوەی راستییەكانن، رستە وەك وێنەیەك وایە، كە بەشەكانی بەشێوەیەكی رێكوپێك بەیەكەوە گرێدراو بێت، وەك چۆن لە واقیعدا شتەكان بە بەیەكەوە گرێ دراون، كەواتە زمان لە واقیع دەچێت. رستەكان دەشێ راست بن، یان درۆ، بەپێی ئەوەی كە لەگەڵ واقیع دەگونجێن. راستى پەیوەندى وێنەیە بەوێنەكێشراوەكانەوە، ئێمە بۆ خۆمان وێنەى فاكتەكاندەكێشین (ئاسمان ساماڵە) (زەوى بە دەورى خۆردادەسوڕێتەوە) (خەڵكانێك بە جیهاندا گوزەر دەكەن) هەریەكەیان وێنەن بۆ فاكتێكى دیارى كراو، بەڵام بونیادىوێنەكێشراوەكانی جیهان ئەو رێگایەیە كە رەگەزەكانىوێنەی كێشراو بەیەكەوە دەبەستێتەوە.
كەواتە زمان، جیهان لە دۆزی پۆزەتیف و نێگەتیف پێكهاتووە، دۆزە پۆزەتیفەكان وێنەى دنیاى كردەیىدەكێشن، بەڵام دۆزە نێگەتیفەكان وێنەى واقیعێكدەكێشن كە شیاوى بوونە، بەو مانایەش دەكەوینە نێوانبوون و نەبوون. كەواتە جیاوازى نێوان وێنە و وێنەی كێشراو ئەوەیە كە وێنەكێشراوەكان هەبوونن بە كردە،بەڵام وێنە شیانى هەبوونە بە كردە. بە مانایەكی دیكە جیهان بە كردە هەبوونە و زمان بە كردە شیانی هەبوونە.
ئەوەی جیهان دەرنەخات، دەبێ وسبەی لێبكرێت
لەو دەستەواژەیەی سەرەوەدا كورتەیەك لە هەڵوێستیفیتگنشتاین لە بارەی پرسە میتافیزیك و ئایینییەكاندەبینرێت، نواندنی ئەو كورتە هەڵوێستە دەكەوێتە دەرەوەی وێنەگرتنی راستییەكانەوە، راستى (فاكتى) دۆزەكانى زمانیش لەسەر راستى (فاكتەكانى) جیهانوەستاوە. بەو مانایەش ئەگەر فاكتێك بۆ حوكمدان لە ئارادا نەبوو، ئیتر دەكەوینە باری نە راستی و نە هەڵەیی..(وەك میتافیزیك) نە راستی و نە هەڵەیی تەنها بوونێكىزمانەوانی هەیە و وێنەى هیچ فاكتێك نانوێنێت، واتە هیچپردێك بە واقیعی نابەستێتەوە. ئەوەش ئەو قسەیەمانبیر دەخاتەوە كە ئەوەى خۆى دەردەخات و فاكت دەرناخات، ناتوانرێت بگوترێت، ئەوەیشى ناگوترێتپێویستە بێدەنگى لێبكرێت.
كتێبی تراكتاتۆس لەسەر بنەمای ئەو بیركردنەوەی سەرەوە، مشتومڕی میتافیزیكی رەتدەكاتەوە و جەخت لەپەیوەندی زمان و جیهان دەكات. لێرەوە تەنیا تیۆرىوێنەكێشراوەكانی جیهان بەرز دەكاتەوە و وسبە لە فاكتەگوتراوەكانى زمان دەكات. هەموو ئەوەى كە ناشێ بیرىلێبكەینەوە، ئەوەى كە ناتوانرێت گوزارشتى لێبكرێت،ئەوەی كە وسبەى لێدەكەین، میتافیزیكایە، بەو مانایەشتراكتاتۆس كتێبێكە لەسەر میتافیزیكا.
(پاش تراكتاتۆس)
لە رووی فەلسەفییەوە هەر دۆزێك، ئەزموون یان لۆژیكتێپەڕێنێ، بێ مانا دەكەوێتەوە. ئەگەرچى فیتگنشتاین سەرەتا لە زمانەوە دەستپێناكات، بەڵام شیكردنەوەكانىزمانەوانییە، ئیتر لە پاش كتێبی تراكتاتۆس بیرۆكەی یارییە زمانییەكانی پێش دەخات، بەڵام نەك وەك ئەوەی زمان وێنەیەكی جێگیری جیهان بێت، بەڵكو وەك ئەوەی زمان یارییەكی كراوەبێ لەگەڵ جیهان... وەك ئەوەی یارییەكی كراوەبێ بەسەر ئایین... ئەو دنیابینییە كۆمەڵێ راڤەكردنی جۆراوجۆری بە رووی جیهان و ئایین و ئەزموونی رۆحی لێكەوتەوە.. راڤەكردنی جۆراوجۆر چونكە هەموو چالاكییە مرۆییەكان یاسای زمانەوانی جۆراوجۆری خۆیان هەیە..كەواتە مانا لە زماندا پشت بە چۆنێتی بەكاره