هەر چەندە تا ئێستا ئەوە یەكلایی نەبوەتەوە كە یەكەم كەس
یان یەكەم میللەت و وڵات ئاڵای بەكارهێنابێت یان بەرزكردبێتەوە كێیەو كەی بووە، بەڵام
ئەگەر سەیرێكی مێژوو بكەین دەبینین زۆرینەی تیرەو هۆزە كۆنەكان ئاڵای خۆیان هەبوەو
لەو رێگەیەوە تیرەو هۆز یان نەتەوەیەك لە یەكێكی تر جیاكراوەتەوە.
ئەو پارچە قوماشە كە هەریەكەیان بە پێی بۆچوونی خۆیان
دروستیان كردووە بووەتە یەكێك لە پیرۆزیەكانیان و هەوڵیان داوە هەمیشە بە بەرزی بمێننەوەو
نەكەوێتە سەرزەویی، هەندێك لە ئاڵاكان بۆ كاتێكی دیاریكراو بووە (بۆ نمونە لەكاتی
دروست بوونی جەنگێكدا، یان دیاریكراو بووە بۆ كەتیبە یان بۆ دەستەیەكی دیاری كراوی
جەنگی) و هەندێكی تریشیان بۆ ماوەیەكی درێژتر بوون هەشیانە تەمەنی زۆر تر رۆشتووەو
تائێستاش ماوەتەوە.
ئاڵا بەیەكێك لە بنەماكانی نەتەوە دادەنرێت و هەر نەتەوە
یان دەوڵەتێك دەبێت خاوەنی ئاڵای خۆیان بن و لە ئێستاشدا زۆرینەیان شێوەی لاكێشەیی
رەنگاو رەنگیان وەرگرتووە، هەریەكەیان بەنەخش و نیگاری تایبەت دروستكراون و هەندێكی تریشیان وێنەی سروشتی و گیانەوەریان
تێدایەو بەشێكی زیاتریشیان (ئەستێرە)ەیان تێدا جێگیر كردووە.بەشێكی تریش نوسین بە
بەشێك لە ئاڵاكە دادەنێن.
ئاڵا لەبۆنەو مەراسیمی فەرمیدا بەرزدەكرێتەوە و لەكاتی
مردن یان دروستبوونی كارەساتەكانی وڵاتدا بۆ ماوەیەكی دیاریكراو نزم دەكرێنەوە یاخود
دادەگیرێن، سوكایەتیكردن بە ئاڵا لای زۆرینەی دەوڵەتان و میللەتانی دونیا واتە
سوكایەتی كردنی راستەوخۆ بەو وڵاتە و بۆیە زۆرینەیان رێگە نادەن هیچ كەس و لایەنێك
ئاڵای وڵاتەكەیان بسوتێنێت یان بیخاتە ژێر پێ و لە شوێنی پیس دایبنێت یاخود شتی پیسی
تێوە بدات.
كوردیش وەك هەر نەتەوەیەكی تری دونیا دەمێك بووە بیریان
لە دروستكردنی ئاڵا كردووەتەوە ئەوەش بەمەبەستی سەلماندنی بوونی خۆی جیاكردنەوەیان
لە نەتەوەكانی تری چواردەوریان.
بە پێی سەرچاوە مێژوویەكان بۆیەكەمجار ئاڵایەك بەناوی ئاڵای
كوردستانەوە هەبووبێت دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی (1918) و لەسەردەستی كەسێك بەناوی (خەلیل
بەگ) كە سەرۆكی رێكخستنی ئازاد بووە دروستكراوە(نازانرێت خۆی دروستی كردووە یان
هونەرمەندێكی راسپاردبێت) و بە دیاری داویەتی بە (ئیحسان نوری پاشا) ی دەسەڵاتداری
میرەكانی ئارارات، هەر لەو كاتەدا (حیزبی خۆییوون) لەباكوری كوردستان، هەر لەوكاتەوە
لە زۆرینەی ئەو شوێنانەی دەسەڵاتیانی تێدابووە ئەو ئاڵایەیان وەك ئاڵای كوردستان بەكار
هێناوە، خۆییبوون ئاڵایان خستۆتە نێو میدیای سەردەمی خۆیان وێنەی ئەم ئاڵایەیان
خستۆتە سەر بەرگی گۆڤاری (هاوار) كە لەلەندەنی پایتەختی بەریتانیا دەردەچوو.
شۆڕشەكانی كوردستان لە هەر چوار پارچەی كوردستان ئاڵای جیاوازیان
هەبووە، بەڵام زۆرینەیان لەیەكەوە نزیك بوون، بۆنموونە لە سەردەمی راپەڕینەكەی چیای
ئاگری داخ (ئارارات-1929 / 1932) بەم شێوەیە بووە (رەنگی سەوز لەسەرەوە و رەنگی
سوور لە خوارەوەو رەنگی سپی لە ناوەراستدا و هەبوونی خۆرێكی زەردی بازنەیی كە هەر
دوو رەنگی سەوزو سوورەكەی بەیەك گەیاندووە بە شێوەی بازنەیی و لەناویدا وێنەی چیای
(ئاگری) لەسەر دروست كراوە كە بەفر ترۆپكەكانی داپۆشیووە.
بە سەرنج دان لەوێنەی ئەو ئاڵایە لەوە تێدەگەین كە ئەو
ئاڵای كوردستانەی ئەمڕۆ تەنها دوو گۆڕانكاری بەسەر دا هاتووە ئەوانیش خۆرەكە (21)
تیشكی لێكراوەتەوە ئەوەش ئاماژەیە بۆ ئەوەی سەری ساڵی كوردی (نەورۆز) دەكەوێتە
(21/ 3) ی هەموو ساڵێكی میلادی، هەرچی گۆڕانكاری دووەمیشە نەهێشتنی (چیای ئاگری) یە
لەنێو خۆرەكەدا، پێدەچێت لەبەر ئەوە بووبێت كە ئاڵای كوردستان دەبێت سومبولەكانی
ناوی گوزارشتی فراوانتری هەبێت و ناوچەگەریی یان بەستنەوەی بەناوچەیەكەوە نەبێت. ئیدی
ئەو ئاڵایەی ئەمڕۆ دەیبین هەمان ئاڵای سەردەمی (خۆییبوون)ەو تا ئێستاش بەردەوامە.
دوای ئەو ئاڵایەش هەندێك لایەن و حیزبی تر ئاڵایان
دروستكردووە بەڵام بوون و مانەوەیان پەیوەست بووە بە مانەوەی حیزبەكان و سنووری قەڵەمڕەوییان،
هەركات ئەوان بەسەر چووبن و دەسەڵاتیان نەمابێت بەهەمان شێوە ئاڵاكەشیان پێچراوەتەوە.
ماوەیەکى زۆر بەرلە دامەزراندنی (كۆماری كوردستان) ئەم
ئاڵایە لە هەردوو شاری مەهاباد و نەغەدە بە بەشداری جەماوەرێكی زۆر ئاڵای كوردستان
بەرزكراوەتەوە، هاوكات بووە لەگەڵ ڕۆژی دووشەمە ڕێكەوتی( 17/12/1945 ) و پێش دامەزراندنی
كۆماری كوردستان ئەمەش دەرخەری ئەو راستەیەیە كە زیندوكردنەوەی ئەو رۆژە بۆ هەمان
رێكەوتی (17/12) هیچ پەیوەندی بەوە نی یە
كە لەورۆژە بۆ یەكەم جار بێت كورد بیری لە ئاڵای كوردستان كردبێتەوە، چونكە پێش
كوماری كوردستان بەسەرۆكایەتی قازی محەمەد ئاڵای كوردستان بەرزكراوەتەوە، دواتریش
لەماوەی حوكمی كۆماردا ئاڵای كوردستان لەسەرجەم بۆنەكاندا هەبووە و هەڵكراوە.
دوای راپەڕینی بەهاری (1991)یش تا ئەم دواییانە ئاڵای
كوردستان بەرزكراوەتەوە، تا پەرلەمانی كوردستان رێكەوتی( 17/12/1999) هەستاوە بەپەسەندكردنی
ئاڵای كوردستان، بە پشت بەستن بە زیندوو كردنەوەی ئەو ڕۆژانە، پەرلەمانی كوردستان
لە ڕۆژی (19/6/2004)بە بڕیاری ژمارە (٤٨) ڕۆژی( 17 ی كانونی یەكەم)ی هەمو ساڵێكی
كردە ڕۆژی ئاڵای كوردستان ، بۆ بەرزراگرتنی، بەڵام ئەو بریارە تەنیا لەمانگی (12 )
ئاڵای فەرمانگەو دامەزراوە حكومیەكان نوێ دەكرێتەوە لەمانگەكانی تری ساڵدا بەدەست
دڕان و كۆن بون بێ ناز دەكەوێت و كەس لێی ناپرسێتەوە.
لەنێو ئەدەبیاتی حیزبەكانی كوردستاندا هێشتا جێگەی مشت و
مڕەو ئەوەندەی ئاڵای حیزبەكان دەبینرێت لەنێو ئاپۆرا جەماوەریەكانیاندا ئەوەندە ئاڵای
كوردستان نابینرێت و لێرەشەوە یەكێك لە بنەماكانی نەتەوە دەكەوێتە ژێر پرسیارەوە.
بەڵام ئەو كاتانەی كە مەترسی لەسەر ئاڵاكە (وەك پیرۆزی نەتەوە)دروست ببێت، هەمووان
دەكەونەوە پارێزگاری لێكردنی.