بەشی دووەم

(تورکیا)

چەمکی "دێرین دەڤلێت" (دەوڵەتی قووڵ) لە تورکیادا ئاماژە بوو بۆ تۆڕێکی نهێنی لە ئەفسەرانی سەربازی، کەسانی  هەواڵگری ودادوەری هەروەها  دامەزراوەکانی دیکەی دەوڵەتی تورکیا کە لە پشت پەردەوە لە هەوڵیاندەدا ئاڕاستەی سیاسەتەکانی حکومەت لەلایەن ئەوانەوە جڵەوکرابێت.

ڕەگ و ڕیشەی دەوڵەتی قووڵ لە تورکیادا دەگەڕێتەوە بۆ کۆتاییەکانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و ساڵانی سەرەتای دروست بوونی  کۆماری تورکیا. 

کۆمیتەی ئیتیحادوتەرەقی  (CUP) کە ڕێکخستنێکی نهێنی بوو، دواجار بوو بە هێزێکی سیاسی باڵادەست، ڕۆڵێکی بەرچاوی لە داکشانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و هەڵکشانی  کۆماری تورکیادا هەبوو.
شێوازەکانی ڕێکخستن و کۆنترۆڵکردنی نهێنی CUP پێشینەیەکی بۆ ئۆپەراسیۆنە قووڵەکانی دەوڵەت لە داهاتوودا دانا.

مستەفا کەمال ئەتاتورک، دامەزرێنەری تورکیای مۆدێرن، دەوڵەتێکی ناوەندی بەهێزی دامەزراند کە  باڵی سەربازی ڕۆڵی سەرەکی لە پاراستنی بنەما عەلمانی و ناسیۆنالیستییەکانی کەمالیزمدا بینی . 
 پێگەی کاریگەری عەسکەر  لەناو ڕۆحی دەوڵەتەکەدا  زەمینەی بۆ بوونی دەوڵەتی قوڵ لە تورکیادا ڕەخساند. 

سەردەمی جەنگی سارد

یەکەمین کودەتای سەربازی لە تورکیا لە ساڵی ١٩٦٠ ڕوویدا و بووە هۆی ڕووخانی عەدنان مێندەرێس سەرۆک وەزیرانی تورکیا.  کودەتاکە گوایە بە ئامانجی  پاراستنی بنەما عەلمانی و ناسیۆنالیستییەکانی کۆمار لەلایەن عەسکەرەوە ئەنجامدرا.

کودەتاکە سیگنالی بەهێزی ڕۆڵی تۆڕێکی قووڵتر و نهێنیتر لە سیاسەتی داهاتوی تورکیایی  پیشاندا .کە ڕۆڵی سەرەکی سەربازی بوو.

لە ساڵی ١٩٦١ ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتمانی (MGK) دامەزرا، کاریگەری سەربازی بەسەر حکومەتی مەدەنیدا بە دامەزراوەیی کرد.  MGK بوو بە ئامرازێکی سەرەکی بۆ دەوڵەتی قووڵ، میکانیزمێکی فەرمی دابین کرد کە لە ڕێگەیەوە عەسکەر بتوانێت سیاسەت دابڕێژێت و دەستوەردانی تێدا بکات.

کودەتاکانی ١٩٧١ و ١٩٨٠

 بوونی بێ چەندوچوونی ڕۆڵی دەوڵەتی قووڵ زیاتر لە کاتی "کودەتا" ی ساڵی ١٩٧١ و "کودەتا"ی سەربازی ١٩٨٠ دەرکەوت.
لایەنی سەربازی  هەردوو مووداخەلەکەی  وەک زەرورییەتێکی مێژوی دەدیتن بۆ گەڕاندنەوەی پرنسیپەکانی کۆماری کەمالی عەلمانی وسەقامگیری لەو کاتەدا کە تورکیا لە گێژاوێکی سیاسی و کۆمەڵایەتیدا بوو. 

بە تایبەتی کودەتاکەی ساڵی ١٩٨٠ بووە هۆی گۆڕانکاری بەرچاو لە دیمەنی سیاسی تورکیادا ، کە دەستوورێکی نوێی سەربازی نوسییەوەو تا ئێستەیش کاری پێ دەکرێت، دواین هەڵبژاردنی شارەوانییەکانی تورکیاش ئاماژەی ئەوەیدا کە زەحمەتە هاوڵاتیانی تورکیا لە ڕیفراندۆمدا دەنگ بە گۆڕینی دەستور بدەن ئەگەر سەرۆک کۆمار ئەردۆگان بییەوێت بیگۆڕێت.

فەزیحەی سوسورلوک (١٩٩٦)

فەزیحەی سوسورلوک لە ساڵی ١٩٩٦ خاڵی وەرچەرخان بوو لە هۆشیاریی خەڵک بۆ ناسینی ئەتوارەکانی دەوڵەتی قووڵ، لە ڕاگەیاندنەکانیش هێجگار کاریگەرانە بڵاوکرایەوە.

لە وێنەکاندا وێڕای ڕاپۆرتە هەواڵییەکان چیمان دەدیت؟  ڕووداوێکی هاتوچۆی ئۆتۆمبێل لە شارۆچکەی سوسورلوک پەیوەندییەکانی نێوان ئەفسەرانی باڵای پۆلیس و سیاسەتمەداران و کەسایەتییە تاوانکارییە ڕێکخراوەکانی ئاشکرا کرد، ئەوان کە گوایە وەک ئاگرو بەنزین دژی یەکترن، بەڵام پیاوانی یاساو مافیا لە سەیارەیەکدا مردن.

ئەمەش تۆڕێکی سێبەری ئاشکرا کرد کە لەناو دەوڵەتدا  کاردەکات.  ئەو فەزیحەیە بووە هۆی سەفەربەرییەکی قوڵ وبەرفراوان بۆ شەفافیەت و لێپرسینەوە بەڵام دەوڵەتی قووڵی بە تەواوی هەڵنەوەشاندەوە.

عەبدوڵڵا چاتلی، ئەندامی گرووپی گورگە خۆڵەمێشیەکان بووە کە گرووپێکی ناسیۆنالیستی ڕاستڕەوی توندڕەو بوو، بەهۆی چالاکییە تاوانکارییە جۆراوجۆرەکانەوە، لەوانەش بازرگانیکردن بە ماددە هۆشبەرەکان و کوشتن، داواکراوبوو. لەناو ئەو ئۆتۆمبێلەدا بوو، کەوتبوە خوارەوە و لە شوێنی ڕووداوەکە بە مردوویی دۆزرایەوە.

حوسێن کۆجادا،  ئەفسەری پلە باڵای پۆلیس،  پۆستی جۆراوجۆری لەناو پۆلیسی نیشتمانی تورکیادا هەبووە و بە وە ناسرابوو کە  پەیوەندییەکانی لەگەڵ هەردوو گروپی دەوڵەت و نەتەوەپەرستدا هەن، ئەویش مرد
 سێدات بوجاک، عەشیرەتگەرێکی بەناوبانگی کورد و ئەندامی پەرلەمان بوو، بەبرینداری لەشوێنی ڕووداوەکە کەوتبوو.

هەروەها لەناو سەیارەکەدا شاجوانی پێشوو هەبوو، کە سکانداڵەکەی هەستیارترکرد.

کەیسی ئێرگێنیکۆن و سلێدجهامەر

 لە ساڵانی دوای 2003دا حکومەتی تورکیا بە سەرۆکایەتی پارتی داد و گەشەپێدان (AKP) بۆ ڕاماڵینی بەربەستەکانی بەردەم جێگیرکردنی دەسەڵاتەکەی لێکۆڵینەوەکانی لە تۆڕە کانی دەوڵەتی قووڵ  کە بە ئەرگەنەکۆن و سلێدجهامەر ناسرا بوون کرد. 

دۆسیەکە لە دەوری ئەو تۆمەتانە بوو کە تۆڕێکی نهێنی بەناوی ئەرگەنەکۆن پیلانی ڕووخاندنی حکومەتی ئاکەپە بە سەرۆکایەتی ڕەجەب تەیب ئەردۆغان دادەڕێژێت.  گوایە تۆڕەکە لە ئەفسەرانی سەربازی، ڕۆژنامەنووسان، ئەکادیمیستەکان و بازرگانان پێکهاتبوو کە بە ئایدۆلۆژیای عەلمانی و ناسیۆنالیستی پابەند بوون.

چەندین ئەفسەری سەربازی خانەنشینکراوی پلە باڵا تێوەگلابوون، لەوانە ڤێلی کوچوک، فەریقێکی پێشوو و ژەنەڕاڵی پێشوو شەنەر ئێرویگور.
ڕۆژنامەنووس و ئەکادیمییە دیارەکانیش، وەک تونجای ئۆزکان و مەهمەت هابەرال، دەستگیرکران.

دۆسیەیەکی دیکە  لە ساڵی ٢٠١٠ هەبوو، دوای ئەوەی ڕۆژنامەی تەرەف بەڵگەنامەی بڵاوکردەوە کە گوایە کۆمەڵێک ئەفسەری سەربازی لەساڵی 2003 پلانیان دانابوو کودەتا بکەن، لەوانەش چەتین دۆغان، فەرماندەی پێشووی سوپای یەک، ئۆزدن ئۆرنەک، فەرماندەی پێشووی هێزی دەریایی و خەلیل ئیبراهیم فیرتنا، فەرماندەی پێشووی هێزی ئاسمانی.   

لە کاتێکدا دادگاییکردنەکان سزای زۆریان لێکەوتەوە، لەناویاندا جەناڕاڵیش هەبوون، ڕەخنەیان لێگیرا کە گوایە  پاڵ نەری سیاسی لە پشت  پرۆسەکانەوە بووەو یاسایی نین

بە سەرهەڵدانی ئاکەپە گۆڕانکارییەکی بەرچاوی لە هاوسەنگی هێز( لەنێوان ئیسلامی و عەلمانییەکان)دا  لە ناوخۆی تورکیادا بەدیهات.  ئاکەپە لە سەردەمی ڕەجەب تەیب ئەردۆغان  لەپێناوی مانەوەی خۆی هەوڵی کەمکردنەوەی نفوزی سەربازی و کەمکردنەوەی دەسەڵاتی دەوڵەتی قوڵیدا.  سەرەنجام سەرلەبەری کۆنتڕۆڵ کرد.