شرۆڤەكانی ئەم دواییە لەسەر بوونی چین لە هەرێمی كوردستان، چین وەك ئەوەی بە هێمنی فەزا داگیركەر و كاریگەریی بە شێوەیەكی نەبینراو فراوانتر دەكات و وەك هەڕەشەیەكی بێدەنگ و نزیك پێشڕەوی دەكات وێنا دەكرێت. لەم چوارچێوەدانەدا، چین چیتر وەك دەوڵەتێك دەرناكەوێت كە لە ڕێگەی بەرژەوەندییە ناسراوەكان و سیاسەتی شەفافەوە كاردەكات، بەڵكو وەك هێزێكی سێبەر دەردەكەوێت- كە هەموو ئەنجومەنێك تەڵەیە، هەموو ئاڵوگۆڕێك فۆرمێكە لە كۆكردنەوە و هەموو دەستپێشخەرییەكی كولتووری ستراتیژییەكی شاراوەیە،لە ڕووی شیكارییەوە ئەم وێناكردنە چەواشەكارییە. تا ڕادەیەكی زۆر لە گوتاری ڕكابەریی زلهێزەكانی ڕۆژئاوا قەرزكراوە،نەك لە واقیعی هەرێمی كوردستان یان لە ڕەفتاری ڕاستەقینەی چین لەسەر زەویدا.

كۆمەڵەی شورای مەزن

سەرچاوەیەكی ناوەندیی هەڵە تێگەیشتن پەیوەندی بە كۆمەڵەی " شورای مەزن "ەوە هەیە.كە نە ئەنجومەنێكی سیاسییە و نە دەزگایەكی بڕیاردەرە، نە وەك قۆڵێكی دامەزراوەیی هیچ دەوڵەتێكی بیانی كاردەكات. تۆڕێكە لەسەر شێوازی خوێندكارانی پێشوو كە لە تاكەكانی هەرێمی كوردستان پێكهاتووە كە پێشتر بەشدارییان لە بەرنامەی ڕاهێنان، سیمینار، یان سەردانی ئاڵوگۆڕكردن لە چین كردووە،ناوی كۆمەڵەكە لە "شورای مەزن" وە وەرگیراوە كە یەكێكە لە هێما مێژوویی و كولتوورییە ناسراوەكانی چین و جیهان. سەرلێشێواوی بەشێكی بەهۆی سەریەككەوتنی زمانەوانییەوە سەریهەڵداوە: كۆمەڵەكە "شورای مەزن"دەتوانرێت بە هەڵە پەیوەست كراوە بە "ئەنجومەن" یان دەسەڵاتی فەرمی. ئەم ڕێكەوتە ماناسازییە بووەتە هۆی ئەوەی كە لێكدانەوەی زیادەڕەوی تێدا بكرێت كە هێمای كولتووری هەڵئاوسێنێت بۆ مەبەستی سیاسی،ئەم جۆرە هەڵاوسانە چەواشەكارانەیە. تۆڕە كولتوورییەكان دەبێ بەو شێوەیە هەڵسەنگێندرێن كە هەن، نەك بگۆڕدرێن بۆ ناوەندی دەسەڵاتی خەیاڵی.

چین لە هەرێمی كوردستان

زۆرێك لەو ڕەخنانەی كە ئاراستەی چین دەكرێن، لەسەر تەماحە سیاسی یان ئەمنییەكانی چەواشەكارین و چاوپۆشی لەوە دەكەن كە بە شێوەیەكی بەرجەستە لەسەر زەوی ڕوویانداوە. لە واقیعدا، بەشداریكردنی چین لە هەرێمی كوردستاندا بە شێوەیەكی سەرسەختانە مەدەنی و گەشەپێدان و خەڵك سەنتەری بووە- نەك ستراتیژی و سەربازی
بوارە كۆنكرێتیەكانی بەشداریكردنی چین بریتین لە:
پڕۆگرامی ڕاهێنان و سكۆلەرشیپ بۆ خوێندكاران و ڕۆژنامەنوسان، و پیشەگەرەكانی هەرێمی كوردستان
ئاڵوگۆڕی گەنجان و ئەكادیمی و كولتووری بە ئامانجی لێكتێگەیشتنی یەكتر
پاركی دۆستایەتی چین كە لە ڕێگەی بەخشینەكانی كۆمپانیا چینییەكانەوە وەك فەزای گشتی بۆ كۆمەڵگا ناوخۆییەكان دروستكراوە
بەشداریكردنی كۆمپانیا چینییەكان لە پەرەپێدانی ژێرخانی ئابووری، بەرهەمهێنانی چیمەنتۆ، و پڕۆژەكانی وزەی نوێبووەوە، كە هەموویان لە چوارچێوەی یاسایی و ڕێكخراوەیی ناوخۆییدا ئەنجام دەدرێن
ئەم چالاكییانە مەرجدارێتی سیاسی و هەناردەكردنی ئایدیۆلۆژی و دەستوەردان لە حوكمڕانی ناوخۆیی لەگەڵدا نەبووە. ئەوان ڕەنگدانەوەی هاوكارین نەك كۆنترۆڵكردن
چین چەتری ئەمنی لە هەرێمی كوردستان دابین ناكات. سەربازەكان جێگیر ناكات و پێكهاتەی هەواڵگری بەڕێوە نابات و بیناسازی ئەمنی ناوچەیی لە داناریژیت. ئاسایش لە هەرێمدا لە بنەڕەتدا گەرەنتیكراوە لەلایەن ئەمریكا و هاوپەیمانەكانیەوە. ئەم واقیعە بەهۆی بەشداریكردنی كولتووری و ئابووری چینەوە مەترسی لەسەر نییە،هیچ شتێكی مشتومڕاوی لەبارەی داننان بە كێبڕكێی ستراتیژی نێوان ئەمریكا و چین نییە؛ ڕاستییەكی دامەزراو و جێگیرە لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییە هاوچەرخەكاندا. هەڵەكە لە هەڵئاوسانی ئەم ڕكابەرییە لە سەرانسەری هەموو دۆمەینەكاندا و پرۆژەكردنی میكانیكی لەسەر هەرێمی كوردستان- گۆڕینی هەموو ئاڵوگۆڕێكی ئەكادیمی یان پڕۆژەیەكی ئابووری بۆ سەنگەرێكی گریمانەكراو
بەشداریكردنی چین بە شێوەیەكی بەرچاو لە ڕێگەی هێزی نەرمەوە كاردەكات: گفتوگۆ، بازرگانی، ئاڵوگۆڕی پیشەیی و كارلێكی كولتووری. هێزی نەرم لە ڕێگەی ڕاكێشان و بەشداری خۆبەخشانە كاردەكات نەك ناچاركردن،ئەگەر دەسەڵاتی نەرم بە تەنیا بەس بووایە بۆ بەرهەمهێنانی هەژموونی سیاسی، دەیان ساڵ بەشداریكردنی ڕۆژئاوایی لە بواری پەروەردەیی، كولتووری، میدیایی و كۆمەڵگەی مەدەنیدا لە سەرانسەری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، هەژموونێكی بێ ڕكابەری لە هەموو شوێنێكدا بەدوای خۆیدا دەهێنا. واقیع بە ڕوونی ئەم گریمانەیە پووچەڵ دەكاتەوە. كوردستان خۆی وەك بەڵگە وەستاوە: سەرەڕای بەركەوتنی قووڵی بە هێزی نەرمی ڕۆژئاوایی- ڕاگەیاندن، پەروەردە، بودجە، سكۆلەرشیپ و هاوبەشی- لە ڕووی سیاسییەوە نەبووەتە ژێردەستەی ڕۆژئاوا،پێشنیاری ئەوەی كە كۆمەڵگای كوردی لەناكاو لە ڕێگەی پەیوەندی لەگەڵ چین بێ بەرگری دەبێت،هۆشدارییەك نییە سەبارەت بە چین؛ دەربڕینی بێمتمانەییە بە توانای فیكری و سیاسی و دامەزراوەیی كورد،تایبەتمەندییەكی دیاریكەری نووسینی ئەم دواییەی دژە چین، وێناكردنی چینە نەك وەك ئەكتەرێكی كۆنكرێتی خاوەن بەرژەوەندییە دیارەكان، بەڵكو وەك هەڕەشەیەكی جنۆكەیی- لە هەموو شوێنێكدا، نەبینراو و لێپرسینەوە نەكراو. ئەمە شیكاری نییە؛ ئەوە ئەفسانەسازییە،ئەو دەوڵەتانەی كە بەدوای زاڵبووندا دەگەڕێن، بە شێوەیەكی نەبینراو كار ناكەن. مەرجەكان دەسەپێنن، دەرئەنجامەكان دیكتە دەكەن، هێز بڵاودەكەنەوە و پەنجەمۆرێكی هەڵە نەكراو بەجێدەهێڵن. چین لە هەرێمی كوردستان هیچ كام لەمانە ناكات. چالاكییەكانی گشتین، دامەزراوەكانی دەناسرێنەوە و ڕێككەوتنەكانی فەرمین. ئەم خەریكبوونانە دەتوانرێت مشتومڕیان لەسەر بكرێت، ڕێكبخرێن، یان ڕەتبكرێنەوە- بەڵام وێناكردنیان وەك هەڕەشەیەكی نەبینراو واقیع دەشێوێنێت،ئەم گێڕانەوەیەی "چین وەك جنۆكە" ڕاستەوخۆ لە دڵەڕاوكێ ستراتیژییەكانی ڕۆژئاوا سەبارەت بە گۆڕانكارییەكانی دەسەڵاتی جیهانی هاوردە دەكرێت. گوزارشت لە ترسی دەرەكی دەكات نەك واقیعی سەرزەوی لە هەولێر یان سلێمانی،بنەمایەكی سەرەكی سیاسەتی دەرەوەی چین دەستوەرنەدانە لە كاروباری سیاسی ناوخۆیی. چین پارە بۆ بزووتنەوەكانی ئۆپۆزسیۆن نادات و داوای چاكسازی سیاسی ناكات و مۆدێلی ئایدیۆلۆژی هەناردە ناكات. پێویست ناكات هاوبەشەكان سیستەمی سیاسی یان جیهانبینی خۆی بگرنەبەر،ئەوەی چین پێشكەشی دەكات- بە تایبەتی لە ڕێگەی بەرنامەكانی ڕاهێنان و ئاڵوگۆڕەوە- هاوبەشكردنی ئەزموونە نەك گۆڕانكاری ئایدیۆلۆژی. ستراتیژییەكانی گەشەپێدان، مۆدێلی كەمكردنەوەی هەژاری و پراكتیكەكانی كارگێڕی وەك وانە دەخرێنەڕوو نەك وەك عەقیدە..

تایوان و شینجیانگ و تبت

زۆرجار مشتومڕەكان فراوان دەبن بۆ پرسە نێودەوڵەتییە هەستیارەكان، كە پێویستیان بە ڕوونكردنەوە هەیە نەك دروشم

یەك چین وەك بنەمای یاسایی

لە ڕوانگەی یاسای نێودەوڵەتییەوە، بنەمای یەك چین دروشم و پەسەندكردنی سیاسی نییە؛ ئەو بنەما یاساییە پێكهاتەییەیە كە سەروەری چین لەسەری دانپێدانراوە لە ئاستی نێودەوڵەتیدا،سیستەمی نەتەوە یەكگرتووەكان ناوەندی ئەم بناغەیە. بڕیارنامەی كۆبوونەوەی گشتی نەتەوە یەكگرتووەكان 2758 (1971) دووپاتی كردەوە كە كۆماری گەلی چین تاكە نوێنەری شەرعی چینە لە نەتەوە یەكگرتووەكان. ئەم بڕیارنامەیە پێگەیەكی نوێی دروست نەكرد؛ هەڵوێستی یاسایی نێودەوڵەتی پشتڕاستكردەوە كە یەك چین و یەك حكومەتی دانپێدانراوی نێودەوڵەتی نوێنەرایەتی دەكات. لەو كاتەوە تایوان نە ئەندامێتی نەتەوە یەكگرتووەكانی هەبووە و نە پێگەی سەروەری دانپێدانراوی نەتەوە یەكگرتووەكان، زۆرینەی ڕەهای دەوڵەتەكان پەیوەندی دیپلۆماسی لەگەڵ پەكین دەپارێزن- بە ڕوونی دان بەوەدا دەنێن كە كۆماری گەلی چین تاكە نوێنەری شەرعی چینە. یاسای نێودەوڵەتی قورسایی یەكلاكەرەوە دەخاتە سەر ئەو جۆرە دانپێدانانە بەكۆمەڵانە، لە چوارچێوەی ئەم چوارچێوە یاساییەدا:
تایوان بەپێی یاسا نێودەوڵەتییەكان وەك بەشێك لە چین مامەڵەی لەگەڵ دەكرێت،تبت و شینجیانگ ناوچەكانی ناوخۆی چینن كە هیچ پێگەیەكی یاسایی نێودەوڵەتییان وەك قەوارەی جیاواز نییە. هیچ دەزگایەكی نەتەوە یەكگرتووەكان، دادگایەكی نێودەوڵەتی، یان دەوڵەتێكی دانپێدانراو ،بە هەمان شێوە، باسەكانی شینجیانگ و تبت زۆرجار تەنیا لەسەر تۆمەتەكانە و لە هەمان كاتدا دەرئەنجامە پێوانەكراوەكانی گەشەپێدان پشتگوێ دەخەن. لە ماوەی دەیەكانی ڕابردوودا هەردوو هەرێمەكە پێشكەوتنی بەرچاویان لە ژێرخانی ئابووری، پەروەردە، چاودێری تەندروستی، كەمكردنەوەی هەژاری و تەمەنی چاوەڕوانكراودا بەخۆیەوە بینیوە. داننان بەم پێشهاتانە، مشتومڕ بێدەنگ ناكات؛ هاوسەنگی دەگەڕێنێتەوە،بۆیە پرەنسیپی یەك چین وەك لەنگەری یاسایی كاردەكات كە تایوان و تبت و شینجیانگ لە چوارچێوەی یەك چوارچێوەی سەروەریدا یەكدەخات. هەر شیكارییەكی جددی كە بە جیا مامەڵە لەگەڵ ئەم پرسانەدا بكات لە كاتێكدا ئەم بناغەیە پشتگوێ بخات، لە یاسای نێودەوڵەتی جیا دەبێتەوە و بە گێڕانەوەی سیاسی و چەواشەكاری جێگەی دەگرێتەوە،لە ڕووی یاساییەوە یەك چین هەیە، كە لە ئاستی نێودەوڵەتیدا كۆماری گەلی چین نوێنەرایەتی دەكات. هەموو مشتومڕەكانی تر لە چوارچێوەی ئەو چوارچێوە دامەزراوەدا ڕوودەدەن- نەك لە دەرەوەی ئەوەی لە زۆرێك لە نووسینە هاوچەرخەكانی دژە چینەوە سەرهەڵدەدات، تەقلیدییە نەك شیكاری سەربەخۆ. زمانی "چین داگیرمان دەكات" ڕاستەوخۆ لە ئەدەبیاتی ستراتیژی ڕۆژئاواوە هەڵدەگیرێت كە بۆ ڕكابەریی دەسەڵاتە گەورەكان داڕێژراون، نەك لە بیركردنەوەی ستراتیژیی كوردییەوە،ستراتیژی ڕاستەقینە پێویستی بە دوورییەكی ڕەخنەگرانە هەیە لە هەموو هەژموونەكان- سەربازی، ئابووری و ڕۆشنبیری بە هەمان شێوە. دووبارەكردنەوەی گێڕانەوەی هەڕەشەی قەرزكراو، كوردستان ناپارێزێت؛ تەنها عەدەسەیەكی دەرەكی بە عەدەسەیەكی تر دەگۆڕێت،چین جنۆكە نییە.

زلهێزێكی جیهانییە كە لە ڕێگەی دیپلۆماسی و خەریكی ئابووری و هێزی نەرمەوە بەدوای بەرژەوەندییەكانیدا دەگەڕێت- بەبێ ئامادەیی سەربازی، هەناردەكردنی ئایدیۆلۆژی، یان مەرجی سیاسی لە هەرێمی كوردستاندا. ئەم واقیعە لە ڕێگەی ڕێكخستن و چاودێری دامەزراوەییەوە بەڕێوەبچێت نەك لە ڕێگەی ترس و دڵەڕاوكێ و پارانۆیا،ئایندەی كوردستان بە ئاڵوگۆڕی كولتووری یان ئەنجوومەنی ئەكادیمی یەكلایی نابێتەوە، بەڵكو بە بەهێزی دامەزراوەكانی و كوالیتی حوكمڕانییەكەی و متمانەی بە حوكمدانی ستراتیژی خۆی یەكلایی دەبێتەوە.