بۆچی پەکین بیر لە ستراتیژی نوێ ی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەکاتەوە بەتایبەت دوای لاوزبوون و پوکانەوەی هەژموونی ئێران 

 چین چۆن وەڵامی کۆمەڵێک تەحەدای نوێی جیهانی دەداتەوە؟

پەرەسەندنی بەشداریکردنی چین لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا- کە بەهۆی پەرەسەندنی ململانێکانی ئەم دواییەی غەززە زیاتر بووە- سەرنج و قسە و باسێکی بەرچاوی جیهانی بۆ خۆی ڕاکێشاوە. بە شێوەیەکی نەریتی، ستراتیژی ناوچەیی پەکین لەسەر دەستەبەرکردنی بەرژەوەندییە ئابووری و وزە درێژخایەنەکان بووە: دڵنیابوون لە دەستڕاگەیشتن بە سەرچاوە گرنگەکانی وزە، پاراستنی ڕێڕەوی بازرگانی نێودەوڵەتی گەورە، و وەبەرهێنانی بەرفراوان لە کەرتەکانی ژێرخانی، تەکنەلۆژیا و وزە، بەتایبەتی لە کەنداوی فارس.

بەڵام سەرەڕای ئەم ئیمتیازە ستراتیژیانە، چین بەردەوامە لە پەیڕەوکردنی ڕێبازێکی دووفاقی و فرەڕەهەندی بە ئەنقەست بەرامبەر بە ئەکتەرە سەرەکییەکانی ناوچەکە، دیارترینیان ئێران و ئیسرائیل. ئەم هەڵوێستە بە وردی تۆمارکرداوە کە، ڕەنگدانەوەی گۆڕانکارییە جیۆپۆلیتیکییە فراوانترەکانە، لاوازبوونی هەژموونی ئەمریکا و لە سەرووی هەمووشیانەوە، پەرەسەندنی ناسەقامگیری لە سەرانسەری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا- گەشەسەندنەکان کە تادێت هەڕەشە لە هەردوو هاوسەنگی ناوچەیی و ئاسایشی ئابووری چین خۆی دەکەن.

وزە و بەرژەوەندییە ستراتیژییەکان
ئاسایشی وزە پایەیەکی سەرەکی دیدگای ستراتیژی چینە. وەک گەورەترین هاوردەکاری نەوت لە جیهاندا، چین لە ئێستادا نزیکەی 40%ی نەوتەکەی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە سەرچاوە دەگرێت- ڕێژەیەک کە پێشبینی دەکرێت تا ساڵی 2035 دوو هێندە زیاد بکات. ئەم پشتبەستنە زۆرە پەکین بەرەوڕووی لاوازیی دەبێتەوە ئەگەر ململانێ یان ناسەقامگیری خاڵە دەریاییە گرنگەکانی وەک دەریای سوور و گەرووی هورمز تێکبدات. هەروەها ئەم ڕێگا ستراتیژیانە نزیکەی ٦٠%ی بازرگانی چین لەگەڵ ئەوروپا و ئەفریقا پێکدەهێنن، ئەمەش زیاتر گرەوەکانی ناجێگیری ناوچەکە گەورەتر دەکات.
لە دەرەوەی وزە، شوێنپێی ئابووری فراوانتری چین لە ناوچەکەدا- بەتایبەتی لە ڕێگەی دەستپێشخەری جیهانی پشتێن و ڕێگاوبان (BRI)- ڕووبەڕووی مەترسییە زیادبووەکان دەبێتەوە. سعودیە کە گەورەترین هاوبەشی بازرگانی چینە لە ناوچەکەدا، نموونەی ئەم خێراتربوونی وابەستەییە بەیەکەوەیە: بازرگانی دوولایەنەیان لە ساڵی ٢٠٢٤دا گەیشتە ١٠٧.٥٣ ملیار دۆلار، ئەمەش جەخت لەسەر قووڵبوونەوەی خێرای پەیوەندییە ئابوورییەکانیان دەکاتەوە.

 ڕکابەرییە ناوچەییەکان
شانبەشانی هەوڵەکانی بۆ تێکدانی کاریگەریی ناوچەیی ئەمریکا و دووپاتکردنەوەی خۆی وەک هێزێکی جیهانی سەقامگیرکەر، پەکین – کە لە مێژە بە ڕێبازە وریا و سروشتییەکەی ناسراوە – لەم دواییانەدا هەڵوێستێکی پراگماتیکتر و چالاکتری لە گۆڕەپانی دیپلۆماسیدا گرتۆتەبەر. ئەم گۆڕانکارییە ڕەنگدانەوەی کردەوەیەکی هاوسەنگی ناسک و گونجاندنی ستراتیژییەکی نەرم و نیان و باش تێبینی کراوە، کە ئامانجی زۆرترین بەهای وەرگیراو لە هاوبەشییە ستراتیژییە جۆراوجۆرەکانە لە هەمان کاتدا بە وریاییەوە دوورکەوتنەوە لە نامۆکردنی هەر دەوڵەتێکی دیاریکراو یان لایەنگری یەکتر بەسەر دەوڵەتێکی دیکەدا.

مانۆڕی ئاڵۆزی چین لە نێوان ئەکتەرە ڕکابەرەکان و بەرژەوەندییە ناوچەییە کێبڕکێکارەکاندا- نموونەی هاوکاری هاوکاتی لەگەڵ سعودیە، کە دیدگای جیهانی گەورە ی شازادەی جێنشینی سعودیە، "دیدگای 2030"، هاوکات لەگەڵ دەستپێشخەری پشتێن  ڕێگای چین (BRI) پێشدەخرێت. ئەمەش سەرەڕای قووڵبوونەوەی پەیوەندییەکانی لەگەڵ ئێران و دژایەتیکردنی بەرنامە ئەتۆمییەکەی و لە هەمان کاتدا سەرکردایەتی هەوڵە دیپلۆماسییەکان و دانوستانەکان لەگەڵ هەردوو وڵاتی ئەمریکا و سەرکردە عەرەبییەکان، بە ئامانجی پێشخستنی
ئاگربەست و ڕێگریکردن لە پەرەسەندنی زیاتری ئەمنی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا.

جگە لەوەش چین جیاوازییەکی ڕوون لە نێوان ڕیتۆریکی ڕاگەیاندن و هەڵسوکەوتی ئۆپەراسیۆنی و هەروەها لە نێوان ڕووبەڕووبوونەوەی سیاسی و بەرژەوەندییە سیستماتیکییە فراوانەکاندا دەکات. ئەم جیاکارییانە وای لێدەکەن کە بنەمای دەستێوەردان نەکردن بپارێزێت- دوورکەوتنەوە لە دەستوەردانی ڕاستەوخۆی سیاسی یان سەربازی- لە هەمان کاتدا بەردەوام بێت لە سەرکردایەتیکردنی گوتارێکی ڕەخنەیی کە شەرمەزارکردنی توندی ئیسرائیل و سیاسەتە سەربازییەکانی لەخۆدەگرێت، شانبەشانی پشتیوانی بەردەوام، لە لایەکی دیکەوە، بۆ هەڵوێستی فەلەستین و ئێران.
ململانێی ئیسرائیل و ئێران: وەرچەرخانێکی گرینگ
بەڵام ئەگەر لە نزیکەوە سەیری بکەین، ئەوەمان بۆ دەردەکەوێت کە ڕووبەڕووبوونەوەی ڕاستەوخۆی ئەم دواییەی ئێران و ئیسرائیل کە لە مانگی حوزەیراندا سەریهەڵدا، لەگەڵ هێرشە سەربازییەکانی ئەمریکا بۆ سەر شوێنە ئەتۆمییەکانی ئێران، گۆڕانکارییەکی بەرچاوی لە تێڕوانینی چین بۆ هەردوو ئەکتەرەکەدا هێناوەتە ئاراوە. ئەم گۆڕانکارییە لە ئێستاوە تەحەدای هەڵوێستی بێلایەنی خۆی دەکات، پەیوەندییەکانی لەگەڵ دەوڵەتە ناوچەییەکان و توانای ئاڵوگۆرکردن لە نێوانیاندا تاقیدەکاتەوە. جگە لەوەش ئەم پێشهاتە پشتبەستنی چین بە زلهێزە نەوتییەکان زیاد دەکات، ئەمەش پێویستییەکەی بۆ هەمەچەشنکردنی سەرچاوەکانی وزە و ڕێگاکانی بازرگانی و دابینکردنی بەدیل چڕتر دەکاتەوە، لەنێویاندا پەیوەندییە هەمەچەشنەکان لەگەڵ دەوڵەتانی ئاسیای ناوەڕاست.
شانبەشانی پابەندبوونی بە وەبەرهێنانی نزیکەی ٤٠٠ ملیار دۆلار لە پەرەپێدانی ژێرخانی گرینگ لە سەرانسەری ئێران، لەوانەش دامەزراندنی ڕێڕەوی لۆجستی و بەهێزکردنی هاوکاریی ئەمنی و ئابووری وەک بەشێک لە پڕۆژەی BRI، پەکین هاوکات خەریکی چاندنی هاوبەشی ئابووری و ستراتیژی لەگەڵ ئیسرائیلدایە، بە پلەی یەکەم لە بوارەکانی تەکنەلۆژیای بەرز، داهێنان و زانست.

ڕاپۆرتەکانی ئەم دواییە ئاماژە بەوە دەکەن کە قەبارەی بازرگانی دوولایەنە لە نێوان چین و ئیسرائیل لە ساڵی ٢٠٢٤دا گەیشتە ١٦.٢٧ ملیار دۆلار، لە کاتێکدا لە ساڵی ٢٠٢٣دا گەیشتە ١٤.٥٦ ملیار دۆلار. جگە لەوەش، لە مانگی ئایاری ئەمساڵدا، هەناردەکردنی چین بۆ ئیسرائیل کۆی گشتی ١.٤٥ ملیار دۆلار بووە، لە کاتێکدا هاوردەکردن لە ئیسرائیلەوە گەیشتووەتە ١.٧ ملیار دۆلار- ئەو ژمارانەی کە ڕەنگدانەوەی بەرزبوونەوەی گرنگی ئیسرائیلە لە حیساباتی پەکین.

جگە لەوەش، شانبەشانی هەوڵەکان بۆ گەڕاندنەوەی توانا سەربازییەکانی ئێران و نوێکردنەوەی سیستمە مووشەکییەکانی کە لە کاتی هێرشەکانی ئیسرائیل و ئەمریکادا زیانیان بەرکەوتووە، چین - کە بۆ یەکەمجار هەڵوێستێکی تاڕادەیەک میانڕەو و ئاشتەوایی بەرامبەر بە ئیسرائیل گرتەبەر - لە هەمان کاتدا ڕەخنەی توندی ئاراستەی سەرکردایەتی ئێران کرد و بە دۆگماتیزمی ئایدیۆلۆژی و پابەندبوون بە هەڵوێستێکی سیاسی توندڕەو تۆمەتبار کرد.

لە ڕوانگەی پەکینەوە، ململانێکان لەگەڵ ئیسرائیل دەریخستووە کە ئێران - کە بە شێوەیەکی بەرچاو لاواز بووە - چیتر هاوسەنگ لەگەڵ پێشهاتە جیهانییەکان ناڕوات و ئەوەی پێی دەوترێت "میحوەری بەرخۆدان"، لەوانەش تۆڕی ئەو پرۆکسیانەی کە لە ماوەی ساڵانی ڕابردوودا لە سەرانسەری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا چاندویەتی، وردە وردە دەشکێت. تەنانەت زانایانی باڵای چین پێشنیاریان کردووە کە ڕژێمی ئایەتوڵڵا کە ئێستا وا هەست دەکرێت کە لە لێواری داڕماندایە، چیتر خزمەت بە بەرژەوەندییە ستراتیژییەکانی سەرکردایەتی چین لە ناوچەکەدا ناکات.

دەستکاریکردنی ستراتیژی
لەم دواییانەدا دەنگەکان لە ئیسرائیل زیاتر داوای هەڵسەنگاندنی پەیوەندییەکان لەگەڵ چین دەکەن، سەرەڕای ئەو سنووردارکردنانەی کە لەلایەن ئەمریکاوە سەپێنراوە. ئەمەش دەرفەتێک دەڕەخسێنێت بۆ گرتنەبەری ڕێبازێکی نوێ و پراگماتیکی سیاسەتی دەرەوە- ڕێبازێک کە بەرژەوەندییەکانی ئیسرائیل لە چین، لە سەرانسەری ئاسیا و بە شێوەیەکی فراوانتر لە نێوان وڵاتانی "باشووری جیهانی" بەرەوپێش دەبات. لە هەمان کاتدا دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە تێکەڵکردنی چین لە دەستپێشخەرییەکانی ئامانجی بەرەوپێشبردنی سەقامگیری لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، لەوانەش نۆژەنکردنەوەی داهاتووی کەرتی غەززە. هەموو ئەمانە بە تایبەتی لەمڕۆدا پەیوەندیدارن، ئەمەش لە کاتێکدایە کە ڕەخنەی جیهانی لە ئیسرائیل و نوێبوونەوەی دانوستانە ئەتۆمییەکان لەگەڵ ئێران و سیاسەتی دەرەوەی پێشبینینەکراوی سەرۆکی ئەمریکا.

لە ڕوانگەیەکی فراوانی جیۆپۆلەتیکی و ستراتیژییەوە، لە ئێستاوە دەردەکەوێت کە تەنانەت گۆڕانکارییەکی  سنووردار لە هەڵوێستی چین بەرامبەر بە ئیسرائیل، سیگناڵێکی دیپلۆماسی گرنگ پێکدەهێنێت- ئاماژەیەک کە لە کۆتاییدا دەتوانێت ببێتە هۆی وەرچەرخانێکی ستراتیژی بەرچاو. لە دەرەوەی سوودە سروشتییەکانی بەهێزکردنی پەیوەندییە دووقۆڵییەکان و فراوانکردنی ڕۆڵی پەکین وەک نێوەندگیرییەک لە نێوان نەیارانی ناوچەکەدا، دەستوەردانی قووڵتری چین دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە سنووردارکردنی ئێران یان لانیکەم هاوسەنگی کاریگەرییە نەرێنییەکانی لە هەمان کاتدا کەمکردنەوەی مەترسییەکانی پەرەسەندنی ئاسایشی ناوچەکە.

جگە لەوەش، دانپێدانان لەلایەن چینەوە دەتوانێت شکۆمەندی ئیسرائیل و وێنەی جیهانی بەرز بکاتەوە- نەک تەنها وەک ئەندامێکی بلۆکی ئەمریکی-ڕۆژئاوا و هاوپەیمانێکی نزیک لە ئەمریکا، بەڵکو وەک ئەکتەرێکی بەهێز و شەرعی لەسەر شانۆی نێودەوڵەتیش. بەهێزکردنی پەیوەندییەکانی نێوان هەردوو وڵات دەتوانێت ببێتە هۆی هەمەچەشنکردن و فراوانکردنی وەبەرهێنان و هاوبەشی لە بوارەکانی وەک تەکنەلۆژیا، داهێنان (AI)، کشتوکاڵ و چاودێری تەندروستی. ئەمەش هەناردەی ئیسرائیل بۆ بازاڕە فراوانەکەی چین بەرز دەکاتەوە و یارمەتیدەر دەبێت لە پێگەی ئیسرائیل وەک زلهێزێکی ناوچەیی. جگە لەوەش، پەیوەندییە نزیکەکان و ڕێبازێکی هاوسەنگتر لە ململانێی ئیسرائیل و فەلەستین دەتوانێت کاریگەری لەسەر وڵاتانی دیکەی باشووری جیهانی هەبێت و پێگەی ئیسرائیل لە هەموو ناوچەکە و جیهاندا باشتر بکات.

سیاسەتی ڕاستەقینەی چین
ئەگەر لە ڕوانگەیەکی فراوانی چینییەوە سەیر بکەین، دیارە کە چەقی دیپلۆماسی چین هەنگاوێکی ئاڵۆز و حیساب بؤکراوە- چینێکی دیکەیە لە ستراتیژی جیۆپۆلەتیکی جیهانیدا. لە دەرەوەی فراوانکردنی کاریگەرییە سیاسی و ئابوورییەکانی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، پێشبینی دەکرێت بەهێزکردنی پەیوەندییەکانی لەگەڵ ئیسرائیل یارمەتی چین بدات خۆی وەک هێزێکی جیهانی بەرپرسیار و میانڕەو و هاوسەنگ جێگیر بکات- هێزێک کە توانای ئەوەی هەبێت وەک نێوەندگیرییەک لە ئەگەری ململانێ ناوچەیی و نێودەوڵەتییەکانی دیکەدا مامەڵە بکات (وەک ناکۆکی نێوان حەماس و دەسەڵاتی فەلەستین، شەڕی نێوان حوسییەکان و شەڕی نێوان ڕووسیا و ئۆکرانیا).

چین لە ڕێگەی ئەم دەستپێشخەرییەوە هەوڵدەدات تۆڕی تایبەتی خۆی لە پەیوەندییە دووقۆڵی و فرەلایەنەکان دابمەزرێنێت کە جۆرێک لە نەرمی جیۆپۆلەتیکی پێببەخشێت و پشتبەستنی بە هەر وڵاتێکی تاک کەم بکاتەوە و پێگە و وێنەی خۆی لەسەر شانۆی نێودەوڵەتی بەرز بکاتەوە.

هەرچەندە ئەم گۆڕانکارییە ڕەنگە دژایەتی ئێران و وڵاتانی دیکەی موسڵمان بورووژێنێت- هەروەها ڕەخنەی ڕۆژئاوا سەبارەت بە تێکدانی هاوسەنگی هێزی ناوچەیی- بەڵام سەرکەوتنی ئەم هەنگاوە تا ڕادەیەکی زۆر پەیوەستە بەوەی کە چین چۆن بەرژەوەندیەکانی لە چوارچێوەی سیاسەتە نوێیەکەیدا هەڵدەبژێرێت. ئەگەر پەکین جەخت لەسەر هەڵوێستی پراگماتیکی خۆی بکاتەوە و ڕوونی بکاتەوە کە ئامانجی دروستکردنی نەزمێکی نوێی ئاسایشی ناوچەیی یان جێگرتنەوەی ئەمریکا نییە لە ناوچەکەدا، ئەوا دەتوانێت بە قووڵی دیمەنی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دابڕێژێتەوە، بەشداری بکات لە هاوسەنگی جیۆپۆلەتیکی ناوچەیی و جیهانیدا.