لە بەکارهێنانەوە بۆ ترانزێت و بازرگانی 

ئەگەر مادەهۆشبەرەكان بۆ وڵاتانی ئەوروپا كە خاوەنی دامەزراوەی دەوڵەتیین و هەموو  كایەكانی ژیانیان كۆنترۆڵ و بە دیجیتاڵ كراوبێت مەترسیدار بێت ئەوا دەیان جار بۆ نەتەوەیەكی وەك كورد مەترسیدار ترە، خۆ ئەگەر دیدگای حكومەت و نەتەوەكانی چواردەوریشمان لەبەرچاوبگرین مەترسییەكە چەند بەرامبەر دەبێتەوە، لەبەر ئەوەی هیچ یەكێك لە حكومەتە هاوسنورەكانی كوردستان بەچاوی دوژمنایەتییەوە لە كورد دەڕوانن و دەكرێت بگوترێت خەونی ناخۆشمان پێوە دەبینن.

یەكێك لەو وڵاتانەی لەسەر ئاستی جیهان و ناوچەكە ناوبانگی خراپی لەبواری بەكارهێنان و بازرگانی كردن بە مادەی هۆشبەرەوە هەیە ئێرانە، كە هەرێمی كوردستان زیاتر لە 510 كیلۆمەتر سنوری لەگەڵ ئەو وڵاتەدا هەیە، مەترسییەكە كاتێك چەند بەرامبەر دەبێتەوە كە سەرانسەری ئەو سنوورە لە كوردستانی رۆژهەڵات پێكدێت، لەبەر ئەوەی پەیوەندی كۆمەڵایەتی و خزمایەتی لەنێوان هاوڵاتیانی هەردولادا بەهێزە و وەك شارەزایان باسی دەكەن ئەوەش هۆكارێكی بەهێزە بۆ گەشەكردن و پەردەپۆشكردن و بڵاوبونەوەی مادەكە.

لە لایەكی تریشەوە هاوسنووری ئێران لەگەڵ وڵاتی ئەفغانستان (وەبەرهیًنی سەرەكی مادەی هۆشبەر)، كێشەكەی هێندەی تر ئاڵۆزكردووە، كە هەندیًكجار وەك ترانزێت ئێران بەكار دەهێنرێت و لە ڕێگەی عێراق، هەرێمی كوردستان، توركیا و ئاوەكانی كەنداوەوە ڕەوانەی ئەوروپا و رۆژئاوادەكرێت.

گەمارۆكانی سەر وڵاتی ئێرانیش لە لایەن ئەمریكاوە بۆ سەر وڵاتی ئێران بەبەشێك لە گرفتەكە دادەنرێت لەبەر ئەوەی بەشێك لە بازرگانەكان پەنایان بۆ ساغكردنەوەو دۆزینەوەی بازاڕ بردووە و هەرێمی كوردستان و عێراق باشترین و گونجاوترین ئەو بازاڕەیە كە ئەوان بەدوایدا دەگەڕێن لەبەر ئەوەی پشێوی سیاسی و بۆشایی ئەمنی و كەمی هۆشیاری تاك لەبارەی مادەی هۆشبەرەوە بە هۆكارەكانی بڵاوبونەوەی مادەكە دادەنرێت و دەمێكیشە كورد گوتویەتی (دز بازاڕی شێواوی دەوێت).

بەپێی ئامارەکانی ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان  لە ساڵی ١٩٩٠-دا،  ( لە هەرێمی كوردستان و عێراقیش)هیچ حاڵەتێکی بەکارهێنان و بازرگانیکردنی ماددە هۆشبەرەکانی تێدا نەبووە، و تا ٢٠٠٣ ش لە ژمارەی پەنجەكانی دەست تێنەپەڕیوە، بەڵام لە ئێستادا لە هەرێمێکی بەکارهێنەرەوە بووەتە وێستگەیەکی ترانزێت و ئامار و داتاكانی پەیوەست بە بازرگانی كردن و بەكارهێنانی ماددە هۆشبەرەكان لە هەڵكشانی بەردەوام دان و لە ئەگەری نەدۆزینەویە چارەسەرێكی ڕیشەیی، لە ئایندەیەكی نزیكدا دەبنە مەترسی و هەڕەشەیەكی گەورە بۆ سەر ئاسایشی گشتیی هەرێمی كوردستان.

لە ڕێكەوتی ٢٤/٦/٢٠٢١، نەتەوە یەکگرتووەکان  بازرگانیی ماددە هۆشبەرەکان لە ساڵی ٢٠٢٠ دا بە (٣٦٠) ملیار دۆلار و ساڵی ٢٠٢١ بە نزیکەی  (٣٢٥) ملیار دۆلار دەخەمڵێنێت.
نەتەوە یەکگرتووەکان دەوڵەتانی مانگی ئاڵتوونی به كار هیناوه کە مەبەست لێی سێ دەوڵەتی (ئەفغانستان، پاکستان و ئێرانە)، کە سێ گەورەترین دەوڵەتی بەرهەمهێن و بەکارهێنەری ماددەی هۆشبەرن.

لە پاکستان سێ ملیۆن کەس ئالوودەن، ساڵانە حەوت بۆ دە هەزار هێکتار زەوی بۆ چاندنی تریاک (خاشخاش) بەکار دێت.

ئەفغانستانیش سێیەکی تلیاکی جیهان بە ڕێژەی (٨٠٪) و هیرۆیین بە ڕێژەی (٩٢٪) بەرهەم دەهێنێت. لە ئێرانیشدا نزیکەی چوار ملیۆن ئالوودەبوو هەن، ڕۆژانە دە کەس بە هۆی ماددەی هۆشبەرەوە گیان لەدەست دەدەن و ٧٠  کەسی دیکەش دەبنە بەکاربەر.

ئێران ناوچەی ترانزێتی ماددەی هۆشبەرە، ڕۆژانە (پێنج بۆ شەش) تەن ماددەی هۆشبەر ساغ دەکاتەوە، هاوسنوریی لەگەڵ هەرێمی کوردستان؛ مەترسییەکی گەورەیە.

لە ساڵی ٢٠١٢، (٢٦٠) جۆری ماددەی هۆشبەر هەبووە، ئەم ڕێژەیە لە ٢٠١٨دا بۆ (٤٨٣) جۆر زیادی کردووە. ئەگەر زۆر بەوردی هەموو جۆرەکانی ماددە هۆشبەرەکان و کارتێکەرە عەقڵییەکان دیاری بکەین، ئەوا جۆرەکانی لە ئێستادا (١٠٠٠)یش تێپەڕ دەکەن.

لە هەرێمی کوردستان١٧ جۆری باوی ماددەی هۆشبەر هەیە، لە باوترین ومەترسیدارترینیان ماددەی (کریستاڵە، بە زمانی بازاڕی – شیشەی پێ دەگوترێت).

ئەگەر تەنیا داتای ژمارەی بەکار‌هێنەرانی ماددە هۆشبەرەکان لە پارێزگای هەولێر بۆ ساڵی ٢٠٠٨ بریتی بوون: له ٦٤ کەس (٤٦ نێر و ١٨ مێ) بوون.

ساڵی ٢٠٠٩،  ٣٢ بۆ ٣٣ کەس بە هۆی بازرگانیی ماددەی هۆشبەرەوە دەستگیر کراون، هەروەها نزیکەی ١٢ بۆ ١٥ کەس بە تاوانی بەکارهێنانی ماددەی هۆشبەر دەستگیر کراون. لە ئێستادا لەناو زیندانی چاکسازیی گەورانی هەولێر زیاتر لە (١٠٠٠) کەس بە هۆکاری بازرگانیکردن و بەکارهێنانی ماددەی هۆشبەر دەستگیر کراون.

لە ڕێكەوتی ۲۳/٥/۲٠۲۱، لە شاری هەولێر لە چالاکییەکدا بازرگانێکی ماددە هۆشبەرەکان دەستگیر کراوە، لەگەڵ دەستبەسەرداگرتنی بڕی  ۱۸٤  قاڵب ماددەی هۆشبەر لە جۆری هێرۆیین کە بڕەکەی (٩٢) کیلۆ بوه.

لە 21/1/2021، باندێکی ماددەی هۆشبەر و بڕی ١٣ کیلۆ ماددەی هۆشبەر دەستی بەسەردا گیراوە.

هەروەها  لە  ڕێكەوتی ١/١/٢٠٢٠ تاوەکوو ١/١٢/٢٠٢٠، ئاسایشی سلێمانی 257 پەڕاوی لێکۆڵینەوە و262 کەس زیندانی کراون،١٦ کەسیان لە ڕەگەزی مێ بوون.

ئەوەی جێگەی سەرسوڕمانە ئەوەیە کە پێش پڕۆسەی ئازادیی عێراق، دۆخی هەرێمی کوردستان لە ڕووی ماددەی هۆشبەرەوە زۆر پاك بووە، بە جۆرێک لە ساڵی 2003 کەمتر لە دە کەس بەم هۆکارە زیندانی کرابوون و تەنیا حەوت کەس بە تاوانی ماددەی هۆشبەر لە پارێزگای سلێمانی زیندانی کرابوون. بەڵام لە ساڵی ٢٠٠٥دا ئەم ڕێژەیە دەبێتە ٨٠ کەس، کە ٥٩ كەسیان بەکارهێنەر و ٢١ی دیكەیان بازرگانن.

لەدوای کرانەوەی سنووری هەرێمی كوردستان لەگەڵ ئێران، ئەمە بووە گەورەترین هۆکار بۆ تەشەنەسەندنی ماددەی هۆشبەر.