مافناس: ڕێبوار محمد ئەمین.

ماستەرلەگرێبەستی نەوت وغاز
ماوەیەکە کۆمەڵێک دەنگی نائاسایی لەبەشێک لە پەرلەمانتارەکانی کورد لەبەغداد هەرڕۆژەی بەناوێکەوە دژی هەرێمی کوردستان وەستاونەتەوە هەرجارەی بابەتێک دەوروژێنن بەڵام ئەوەی لەهەمووی مەترسیدارترینیان ئەوەکە بانگەشە بۆ هێنانەوەی دەەڵاتی بەغداد دەکەن بۆ داگیرکردنەوەی هەرێمی کوردستان بەنەوت وغازوگومرگەکەیەوە.
هەموو مادەوبڕگەکانی دەستورم خوێندەوەوشیکردەوە شتێکی تیانی یە بەناوی سەپاندنی دەسەڵاتی یاسا لەلایەن حکومەتی فیدراڵیەوە بەسەرهەرێمەکاندا.
لێردا دەمەوێت زیاتر تیشک بخەمە سەر عێراقی نووێ ی دوای بەعس و سەردەمی دەستوری هەمیشەی عێراق و چۆنێتی هەڵسوکەوتی دەسەڵاتی ناوەند لەگەڵ کوردو ئامادەی بۆ هاوبەشی پێکردنی ڕاستەقینە لەگەل کورد.
وەئامانجی من لەم بابەتە ئەوەیە لەئێستادا بەشێکی زۆر لەخەڵکی کوردستان و بەشێک لەپەرلەمانتارەکانی کورد بەغداد وەک فریاد ڕەس تەماشادەکەن وە گوشاردەخەنە سەر حکومەتی هەرێم بۆئەوەی لەگەڵ بەغداد ڕێک بکەوێت و بە مەرجە نادەستوریەکانی بەغدا ڕازی بێت و بەدەر لەچوارچێوەی دەستور لەگەڵ بەغدا ڕێک بکەون و پێکی ژەهری مەرگی خۆیان بخۆنەوە.
لەڕاپەڕینی ساڵی 1991تا 2003 کورد لەنیوەی خاکەکەی بەشێوەی سەربەخۆو دوور لەدەسەڵاتی بەغداد پیادەی حوکمڕانی خۆی کردو هیچ پەیوەندیەکی بەبەغدادەوە نەبوو.
سەردەمی نوی و لەچوارچێوەی دەستوری هەمیشەی عێراق 2005:-
لەدوای ڕوخانی بەعس کورد بەخواستبێت یان گوشار لەگەڵ دەسەڵاتدارانی نوێی بەغداد لەچوارچێوەی دەستوردا یەکی گرتوەو وەکو هەرێمێکی فیدراڵ لەچوارچێوەی عێراق یەکی گرتوە .
ئایا دەسەڵات دارانی بەغداد لەچوارچێوەی دەستوردا کاریان کردوە یان پێچەوانەکەی و کەخۆیان دەستور جێ بەجێ ناکەن چۆن دەتوانن داوای جێبەجێکردنی دەستور لەهەرێم بکەن ؟
کێشەی سەرەکی هەرێم لەگەڵ بەغداد ئەمانەن سەرەڕای ژمارەیەک کێشەی تر:-
یەکەم ـ نەوت وغاز .
دەم ـ گومرگ وداهاتەسنوریەکان.
سێ یەم ـ مادەی 140.
چوارەم ـ مافی کورد لەبودجەی فیدراڵی.
دەستوری هەمیشەی عێراق کە پێک هاتوە لە دیباجە یەکو 144 مادە و زیاتر لە 23 مادەیان بەئاشکرا مافەکانی کوردی دیاری کردوە.
پشتیوانی دەستوری بۆمانەوەو بەردەوامی هەرێمی کوردستان:-
لەخوارەوە هەموو ئەومادانە شی دەکەینەوە کە پێویستە حکومەتی ناوەندی جێ بەجێیان بکات کە تایبەتن بەکوردو پشتیوانە بۆهەرێمی کوردستان:-
۱ ـ دیباجەی دەستور
دەڵێت گەلانی عێراق بەئازادی ئەم دەستورەیان نوسی یەوەو پەسەندیان کرد و دەستەبەری مانەوەی یەک پارچەی عێراق بەندەبە پابەندبوون و جێ بەجێ کردنی ئەم دەستورەوە.
پرسیارێک دێتە پێشەوە ئایا ئەم دەستورە جێ بەجێ کراوە ؟
2ـ مادەی چوار پەیوەستە بەزمانی کوردی .ئایاتائێستا زمانی کوردی لەسەردراوی نوێی عێراق هەیە ؟
۲ـ مادەی نۆ پەیوەستە پشکی کورد لەسوپای عێراق . کورد مەگەر بەڕەمزی بوونی هەبێت لەسوپای عێراق داو تائێستاش ئەوە سوپا پەلاماری کوردیان داوە لەنیوەی خاکی داگیر کراوی کوردستان بەتایبەت لە شانزەی ئۆکتۆبەر.
۳ ـ مادەی دە : ڕەمزی کورد لە ئاڵای عێراق بەهیچ شێوەک نی یە.
٤ـ مادە ٦٥ : پەیوەستە بەدروستکردنی ئەنجومەنی فیدراڵی کەنوێنەری هەرێمەکانی تێدایەوەومافی ڤیتۆی هەیە بۆئەوەی کورد ئەومافەی نەبێت تائێستا ئەوئەنجومەنە دروست نەکراوە کەهاوسەنگی هێزو هاوبەشی ڕاستەقینە ڕادەگرێت.
٥ـ مادەی ۱۰ـ تایبەتە بەدروستکردنی ئەنجومەنی دەوڵەت بۆ کاری دادوەری و ئیداری تائێستا دروست نەکراوە.

ـ مادەی 93 تایبەت بە دەرکردنی دادگای فیدراڵی.
٦ـ مادەی ۱۰۲: تایبتەبە دەستە سەربەخۆکان هەموویان دروست نەکراون بۆئەوەی کورد سودی لێ نەبینێت.
۷ـ مادەی ۱۰٦: تایبەتە بە دروست کردنی دەستەی سەربەخۆی چاودێری وکۆکردنەوەو دابەشکردنی داهاتەکانی عێراق بەشێوەیەکی داد پەروەرانە بەسەر هەموو تاکەانی عێراق.
٨ـ مادەی ۱۱۱ ،۱۱۲ :تایبەتە بە خاوەندارێتی و بەڕێوەبردنی سامانی نەوت وغاز و پێویستە پەرلەمانی عێراق بەپشت بەستن بە مادەی ۱۱۲ ی دەستور یاسای بۆدەربکات تائێستا دەری نەکردوە وکار بە یاساکەی بەعس کە ژمارە ٨٤ ی ساڵی ۱۹٨٥ و ناوی یاسای پارێزگاریە لەهایدرۆکاربۆنات و بەیەک ووشەباس کوردناکات و عێراق تا ئێستا یاسای بەڕێوەبردنی نەوت وغازی نی یە.

لەخوارە شیکاری یەکی ورد دەکەم بۆ مافی هەرێمی کوردستان لە مافی خاوەندارێتی نەوت وغاز لە چوارچێوەی دەستوری ئاینی پیرۆزی ئیسلام ،دەستوری هەمیشەی عێراقی،بڕیارەکانی نەتەوەیەک گرتوەکان ،وە ئەودەوڵەتە فیدراڵیانەی کەچۆن مافی خاوەندارێتیان داوە بەهەرێمەکانیان:-
یەکەم : خاوەندارێتی نەوت لە ڕوانگەی دەقەکانی قورئانی پیرۆزەوە:-
ئاینی پیرۆزی ئیسلام دانی بە خاوەندارێتی و سود لێوەرگرتنی هەموو ئەو دروستکراوانەی خودای مەزن لە ژێر زەوی سەرزەوەی ،ئاسمان دروستی کردوە بۆئەوەی مرۆڤ سودی لێ ببینێت وەپاڵپشت بۆ ئەم مافە خودای مەزن لە قورئانی پیرۆز لە سورەتی ( لوقمان ئایەتی ٢٠) دا دەفەرمووێت:
أَلَمْ تَرَوْاْ أَنَّ ٱللَّهَ سَخَّرَ لَكُم مَّا فِى ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَمَا فِى ٱلْأَرْضِ وَأَسْبَغَ عَلَيْكُمْ نِعَمَهُۥ ظَٰهِرَةً وَبَاطِنَةً ۗ وَمِنَ ٱلنَّاسِ مَن يُجَٰدِلُ فِى ٱللَّهِ بِغَيْرِ عِلْمٍۢ وَلَا هُدًى وَلَا كِتَٰبٍۢ مُّنِيرٍۢ
سورة لقمان :الاية (۲۰)
پوختەی مانای ئایەتەکە ئەوەیە کە(ئایا سه‌رنجتان نه‌داوه که به‌ڕاستی هه‌رچی له ئاسمانه‌کان و زه‌ویدا هه‌یه هه‌ر هه‌مووی خوا بۆ خزمه‌تی ئێوه‌ی دروست کردووه و ملکه‌چی کردووه‌ هه‌روه‌ها به‌فراوانی نازو نیعمه‌تی ئاشكراو په‌نهانی به‌سه‌ردا ڕژاندون له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا هه‌ندێک له خه‌ڵکی موجاده‌له و گفتوگۆی نابه‌جێ ده‌رباره‌ی خوا وبه‌رنامه‌که‌ی ده‌که‌ن بێ هیچ به‌ڵگه‌یه‌کی زانستی و ڕێنموویه‌کی پێغه‌مبه‌ران و کتێببێکی ڕوونکه‌ره‌وه‌ی خوایی).
سەرنجتان بۆئەوە ڕادەکێشم کە لەناوەڕۆکی ئایەتەکەدا هاتوە کەئەوەی لەناو زەوی ولەسەر زەوەی داهەیەبۆ خزمەتی مرۆڤەکان خودا پێی بەخشیون و بۆ خزمەتی ئێوەیە
نەوت وەک یەکێک لەوسامانانەی کەلەناخی زەوی کوردستادا هەیە خودا لەدەستورەکەی کە قورئانە ئەومافەی بەئێمەی کورد بەخشیوە وەکو دروستکراوێکی خۆی لەسەرئەم خاکە کەناوی کوردستانە ،ئەم خاکەپیرۆزەو سامانەکانی خودا بەئێمەی بەخشیوە و هیچ دەسەڵاتێکی خۆمانی تێدانی و وەخاکی هیچ کەس نی یە تاداگیرمان کردبێت و سروشتی ئێمە ئەوەیە کە کوردین و ئەمەخاکمانە خودا پێی بەخشیوین و تەنها خاوەندارێتیەکەی بۆ خەڵکی کوردستان دەگەڕێتەوە.
دووەم :مافی هەرێم لەخاوەندارێتی نەوت و غاز بەپێی دەستوری هەمیشەی عێراق ساڵی 2005:-
- مادەی 111ی دەستوری عێراق دەڵێت گەلانی عێراق لەهەموو هەرێمەکان وپارێزگاکان خاوەندارێتی نەوت وغاز دەکەن بەبێ جیاوازی .
دەستور ئەم مافەی لە حکومەتی بەغدا سەندۆتەوە داویەتی بەهەرێمەکان و پارێزگان.
ـ مادەی 112 ی دەستور بڕگەی یەکەم بەهەمان شێوە بەڕێوەبردنی ئەوکێڵگانە کە هەبوون دەبێت ناوەند لەگەڵ هەرێم وپارێزگاکان بەڕێوی ببات و لەڕێگەی پەرلەمانی عێرراقەوە یاسای بۆدەربکرێت وەلەهەمان کاتدا دەبێت بڕێک لەداهاتی نەوت بۆماوەیەک بدرێت بەوهەرێمانەی کەبەعس زیانی پێ گەیاندوون .لەم بڕگیەدا بەهەمان شێوە ناوەند دەبێت لەگەڵ هەرێمەکان نەوت بەڕێوە ببات یاسای بۆدەربکات بەڵام بەغدا بۆئەوەی مافی هەرێم نەدات ئامادەنی یە یاسا دەربکات و کار بەیاسای سەردەمی بەعس ژمارە 84 ی ساڵی 1985 کەناوی یاسای پارێزگاریە لەهایدرۆکربۆنات دەکات.
بڕگەی دووەم هەمان مادە دەربارەی ئەوکێڵگەنەوتیانەی کەلەدوای ڕێکەوتی جێبەجێکردنی دەستوور دەدۆزرێنەوە لەلایەن هەرێمەکانەوە بەڕێوەدەبرێن.
دەستوری هەمیشەی عێراق لەمادەی 115 دا دەڵێت لەکاتی دروست بوونی کێشە لەنێوان هەرێم و ناوەند ئەولەویەت بۆ یاسای هەرێمەکانە بەمەرجێک ئەوکێشە لەچوارچێوەی مادەی 110ی دەستور نەبێت نەوت وغازیش لەچوارچێوەی مادەی 110 نی یەو دەسەڵاتی ڕەهای ناوەند نی یە و بەشێوازێکی تایبەت دەسەڵاتەکانی دیاری کردوە دەستور.وەهەروەها مادەی 121ی دەستوور مافی بەهەرێم داوە دەستورویاسا بۆخۆی دەربکات بەمەرجێک پێچەوانەی مادەکانی دەستور نەبێت.
کەواتە هەرێمی کوردستان بەپێی دەستوری ساڵی 2005 مافی خاوەندارێتی وبەکارهێنانی نەوت وغازی هەرێمی کوردستانی هەیە.
سێ یەم ـ مافی هەرێم بەپێی بڕیارەکانی نەتەوەیەکگرتوەکان
بڕیاری (١٨٠٣) ی کە لەلایەن کۆمەڵەی گشتی نەتەوەیەک گرتوەکان کە لەڕێکەوتی 14 کانونی یەکەمی ساڵی 1962 دەرچوە ودەڵێت ( سەروەری هەمیشەیی گەلانی بەسەر سامانی سروشتی یەکەیدا پەسەندکردوە) ئێمەش وەک گەلی کورد لەهەرێمی کوردستان لەچوارچێوەی ئەم بڕیارەدا دەتوانین خاوەندارێتی نەوت وغاز بکەین.
وەهەروەها کۆمەڵێک بڕیاری تری نەتەوەیەک گرتوەکان هەمان مافیان بۆگەلان سەلماندوە لەوانەبڕیارەکانی(٢١٥٨ ی ساڵی١٩٦٦ ٫ ٢٦٩٢ی ساڵی١٩٧٠ ٫ ٣٠١٦ ی ساڵی ١٩٧٢ ٫ ٣١٧١ی ساڵی ١٩٧٣ ٫١ ٣٢ -١ ساڵی١٩٧٤ٚ .
وەهەروەها لە بڕگەی دووەم مادەی یەکەم لەجزئی یەکەم لەپەیمان نامەی نێودەوڵەتی تایبەت بەمافی ئابوری ،کۆمەڵایەتی،ڕۆشنبیری ڕێکەوتی ١٦ی کانونی یەکەمی ساڵی ١٩٦٦دا دەڵێت ( هەموو گەلان هەوڵدەدەن بۆ ئامانجێکی کە سەربەستانە دەتوان خاوەندارێتی بکەن بەداهات و سامانی سروشتیانەوە.
چوارەم :- ڕێکخستنی خاوەندارێتی سامانی نەوتی لە دەوڵەتە فیدراڵیەکان
بەمەبەستی زیاتر ئاشنابوون بە مافی هەرێمەکان لەدەوڵەتە فیدراڵیەکانی بەرهەم هێنی نەوت دەوڵەتانی ئەمریکا،کەنەدا. میرنشینە یەکگرتوەکانی عەرەب ( الامارات العربیە المتحدە) وەک نمونە دەهێنینەوەو بەراوردکاری دەکەین بەم شێوەیە :-
ئەلیف ـ ولایەتەیەکگرتوەکانی ئەمەریکا (USA)
لەئەمریکا دۆخێکی تایبەت بەنەوت هەیە چونکە دەستوری ئەمەریکا لەساڵی ١٧٨٧ نوسراوەو لەوکاتە نەوت نەدۆزراوەتەوەو پاش ٧٢ساڵ لەساڵی ١٨٥٩ نەوت دۆزراوە تەوە و سامانی سروشتی نەوت وغاز لەدەسەڵاتی حکومەتی ناوەندی نیەو دەسەڵاتی هەرێمەکانە.
خاوەندارێتی نەوت وغاز خاوەن دارێتی یەکەی دەگەڕێتەوە بۆتاکەکان و کۆمپانیا تایبەتەکان و هۆزە هندیەکان کە دانیشتوانی ڕەسەنی ئەمریکان وە هەرکە خاوەنی هەرزەویەک بێت بەشێوەی ستوونی چی لەژێر زەویدابێت هی خاوەن زەویەکە،وەخاوەن زەویەکە وەک هەرماڵیکی تری خۆی کە خاوەندارێتی پوختە دەتوانێت بیفرۆشێت واتە دەتوانێت نەوتەکەش وەک زەویەکەبفرۆشێت.
وەئەونەوتەی دەکەوێتە سنوری ئاوی هەرولایەتێکەوە حکومەتی هەرێمەکە خاوەنداڕێتی دەکات وەک ولایەتەکانی ئالاباما،نیۆرک،کالیفۆرنیا.وەلەهەندێ ولایەتی تر خاوەندارێتی دەگەڕێتەوە بۆهەمودانیشتوانی هەرێمەکە وەک کانساس، کۆلۆرادۆر،میرلاند،مسیسبی،واشنتۆن و ژمارەیەکی تر لەولایەتەکان.
ب - خاوەندارێتی سامانی نەوتی لەکەنەدا
کەنەدا دەوڵەتێکی فیدراڵی خاوەندارێتی دەستوریە ،پێک هاتوە لە دە مقاتەعە و سێ هەرێم،دەوڵەتێکی بەرهەم هێنی نەوت ،وەلەکەنەدا مافی خاوەندارێتی وبەڕێوەبردنی نەوت وغاز دراوە بەهەرێمەکان.
بەپێی مادەی ( ١٠٩) ی دەستوری کەندی هەموارکراوی ساڵی ١٨٦٧کەدەڵێت هەموو زەوی وسامانی کانزای وسروشتی خاوەندارێتی یەکەی دەگەڕێتەوە بۆهەرێمەکانی وڵاتی کەندا. ج -خاوەندارێتی سامانی نەوتی لە ئیماراتی عەرەبی متەحدە:
دەستوری ئیماراتی ساڵی ١٩٧١ مافی خاوەندارێتی نەوت وغازی داوەبە میرنشینەکان واتە هەرێمەکان وەلە مادەی (٢٣) دەڵێت خاوەندارێتی سامان ومواردی سروشتی لە هەموو میرنشینەکان دەگەڕێتەوە بۆئەو میرنشینە بەتایبەتی ،وەگەلەکە بۆبەرژەوەندی نیشتمانی بەکاری دەهێنن.وەبەپێی ئەم مادە حکومەتی ناوەندی ئیمارات ناتوانێت خاوەندارێتی بکات بەڵکو بۆ میرنشینەکانە.
۹ـ مادەی ۱۱٤ : پەیوەستە بە بەڕێوەبردنی داهاتی گومرگ و دەسەڵاتێکی هاوبەشەو پێویستە بەپشت بەستن بەبڕگەی یەکەمی ئام یاسایە پەرلەمانی عێراق یاسای بەڕێوەبردنی گومرگ دەربکات،تائێستا دەری نەکردوە دەیەوێت بەئیتیفاق ڕێک بکەوێت هەرکات بیەوێت پاشگەزبێتەوە بەهەمان شێوە بۆ دۆسێی نەوتیش.
‌‌‌10ـ مادەی 117 تایبەت بە بەهەرێم کوردستانە و دەڵێت هەرێمی کوردستان بەدەسەڵاتەکانیەوە هەرێمێکی فیدراڵیە لەعێراق .
11ـ‌ مادەی 120 دەڵێت هەرێم مافی دەسەڵاتی یاسایی ،جێبەجێکردن،دادوەری هەیە.
12ـ مادەی 121 ڕگەی دووەم دەڵێت هەرێمی کوردستان مافی ڕەتکردنەوەو پیاچوونەوەی ئەویاسانەی هەیە کە لەبەغدادوە دەردەچن بەمەرجێک لەو دەسەڵاتانەنەبێت کە ڕەهایە بۆ بەغدا لەمادەی 110 داهاتوە.
13ـ مادەی ۱٤۰ : تایبەتە بەچارەسەرکردنی نیوەی خاکی دابڕێنراوی کوردستان وگەڕانەوەی بۆسەر هەرێمی کوردستات ،کوردێک نی ئەوەنەزانێت چی بەسەر ئەمادەدا هێنراوەو ئامادەنەبوو بەغداد جێ بەجێی بکات.
14 ـ مادە 143 دەڵێت هەمووئەوکارە یاسای ،جێ بەجێکردن ،دادوەری،گرێباستانەی لەساڵی 1991 لەهەرێمی کوردستان دەرجوون هەموویان دەستوری ویاسای و پەسەندکراون لەلایەن دەستورو حکومەتی فیدرڵی یەوە..
پشتیوانی نێودەوڵەتی لەهەرێمی کوردستان:-
یەکەم ـ بڕیاری 688 ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیەکگرتوەکان بۆ سەپاندن وپاراستنی کورد لەسەرو هێڵی 36 وەو تائێستا ئەم بڕیار زیندوە وهەمیشەیی یەو بۆماوەیەکی دیاری کراو نی یە.
دووەم ـ بڕیاری کۆنگرسی ئەمریکی بۆپاراستنی هەرێمی کوردستان.
سێ یەم ـ پێگەی جیۆپۆلەتیکی ،وزەی هەرێم لەستراتیجی ئەمریکا بەڵگەش ڕووداوەکانی شاازەی ئۆکتۆبەر ترامپی سەرۆکی ئەمریکا بەفەرمی عبادی ئاگادارکردبوو کەنەیەتە ناوچەی هێڵی 36,،وەهەروەها گوشاری ترامپ بۆ ڕاگرتنی سکاڵاکەی بەغداد لە دادگای ناوبژیوانی فەڕەنسی بۆ ڕاگرتنی هەناردەیمنەوتی هەرێم........هتد.
ئەنجام
بەپێی شیکاریەکەمان گەشتینە ئەوئەنجامەی نەخەڵک وحکومەتی هەرێم ،نەدەستوری عێراق،نە شەرعێتی دەولی ڕێگەبە حکومەتی فیدراڵی دەدات هەرێمی کوردستان داگیردەکات .
سەرچاوەکان:
ـ قورئانی پیرۆز
ـ پێگەی quran7m.com
ـ دەستوری هەمیشەیی عێراقی ساڵی 2005.
ـ پەرتوکی ( التنظیم الدستوری لاستغلال الموارد النفتیة فی الدول الفدرالیة ،هاشم عبدللە محمد ،التبعة الاولی ٢٠١٩.
ـ مرکز الفرات والدراسات الالستراتیجیە .30/9/2020 
کەمتر ببینە