باشوری کوردستان بەدرێژایی مێژوو بەشێک نەبوە لەعێراقی عەرەبی و بەڵگەی مێژوی و جوگرافی زۆر لەبەردەستە.
لکاندنی باشوری کوردستان (ویلایەتی موسڵ) مێژوەکەی دەگەڕێتەوە بۆ ١٤/٣/١٩٢٥ لەبەرامبەر ٧٥ ساڵ ئیمتیازی نەوتی کەرکوک باشوری کوردستان فرۆشرا بە عێراقی عەرەبی کە نە مەلیک فەیسەڵ و نە یاسین هاشمی سەرۆک وەزیران ڕازیب نەبوون بەولکاندنە بەڵکو لەلایەن بەریتانییەکانەوە هەڕەشەیان لێکرا کە ویلایەتی موسڵ دەخەنەسەرتورکیاو چارەنووسی حکومەتە تازە دامەزراوە کەی عێراقیش کەلەولایەتی بەغداو بەسەرە پێک هاتبوو ڕەش دەبێت.
لەساڵی ١٩٢٥ تا ١٩٩١ ڕێگانەما چەک نەما بۆتوانەوەی کورد بەکاری نەهێنن بەڵام دواجار کوردمایەوە دیکتاتۆرەکان لەناوچوون.
لەساڵی ٢٠٠٣ و پاش ڕوخانی بەعس و ١٣ ساڵ حکومەتی هەرێمی کوردستان دواجار لەگرێبەستێکی کۆمەڵایەتیدا کەناوی دەستوری هەمیشەیی عێراقی ساڵی ٢٠٠٥ لەگەڵ حکومەتی فیدراڵی عێراقدا خۆیان ڕێکخستەوە لەسەر بنەمای فیدرالیەت و هاوبەشی ڕاستەقینەو دەستورەکە لە١٤٤ مادەپێک هاتوەو بەئاشکرا ٢٣ مادە باسی مافی خەڵکی کوردستان دەکات.
هەردوای پەسەندکردنی دەستورو بەتایبەت لەساڵی ٢٠٠٧ وە حکومەتی بەغدا کەوتە دژایەتی دەستورو سڕکردنی و جێ بەجێ نەکردنی مادەکانی تایبەت بەگەلی کورد لەوانە مادەکانی ١٤٠،١١٢،١١١ و تەنانەت یەک مادەی جێ بەجێ نەکرد لەوکاتەوە تائێستا ڕێگای سیاسی،ئابوری،سەربازی، دیبلۆماسی ،یاسایی نەما نەیگرێتە بەر بۆ لاوازکردن و کۆتای هێنان بەسەروەری دەستوری هەرێمی کوردستان و بەپێی هەموو بەڵگەنامەکان لەئێستادا حکومەتی فیدراڵی عێراق تاکە شەڕی کۆتایهێنانە بەسەروەری هەرێمی کوردستان و کارتی ئابوری و سیاسی و سیاسەتی برسیکردن دەگرێتەبەر نەدەستورجێبەحێ دەکات نەمافەکانی خەڵکی کوردستان دەدات.
ئەو کارانەی هەرێم کردی لەبواری نەوت دا ئۆباڵەکەی لەملی حکومەتی بەغدایە کەمادەی ١١١ و ١١٢ی تایبەت بەنەوت وگازی جێبەجێ نەکرد و یاسای نەوت وگازی فیدراڵی دەرنەکردو هاوبەشی ڕاستەقینەی لەگەڵ کورد نەسەلماند.
لەئێستادا سەرەڕای هەوڵەکانی بۆگەمارۆدانی کورد لەناوچەکانی کوردستانی دەروەی هەرێم و هێنانی کۆمپانیا نەوتی یەکانی وڵاتانی چین،بەریتانیا..هتد .
حکومەتی بەغدا چەکی نەناردنی مووچە بڕینی پشکی کورد لەبودجە کردوە بە چەکی برسیکرنوو و بێئیرادەکردنی خەڵکی کوردستان کەئەمەش پێچەوانەی دەستورە هەموو یاساو ڕێساو بەها مرۆڤایەتیەکانە .
کوردیش کارتی لەبەردەستە بۆ گوشار و ناچارکردنی بەغدا بۆ سەلماندنی مافەکانی خەڵکی کوردستان و جێبەجێکردنی دەستوری ساڵی ٢٠٠٥ کەبەم شێوەیەیە:
یەکەم :کارتی هەناردەکرنەوەی نەوتی هەرێمی کوردستان جارێکی تر بەشێوەی سەربەخۆ لەڕێگەی تورکیاوە:
گرێبەستی هەناردەی نەوتی عێراق و تورکیا لەڕێگەی هێڵی بۆری کەرکوک -جەیهانەوە کەلەساڵی ١٩٧٣ وژۆکراوەو لە مانگی ٦ ی ئەم ساڵ ٢٠٢٥ کۆتایی دێت و حکومەتی تورکیا ئازادەلەوەی جارێکی تر گرێبەست بکاتەوە یا نەیکات، ئەمەش ڕێگەیەکی باشە بۆ کورد کە گرێبەستێکی نوێ لەگەڵ تورکیا واژۆبکات و نەوت هەناردەبکات و ئیمتیازی زیاتر بەتورکیا بدات و عێراق ناتوانێت سکاڵا تۆماربکات وە چونکە گرێبەستی لەگەڵ تورکیا نابێت . وەکورد هیچ ڕێگەیەکی تری نی یە جگەلەم ڕێگا و بەدڵنیایی یەوە عێراق بەخواستی خۆی نەوتی هەرێم هەناردە ناکاتەوەو لەگەڵ ئاپیکوریش ڕێک ناکەوێت مەگەر لەژێرگوشاردا.وەچارەسەری هەناردەی نەوتی کوردستان لەڕێگەی بەغداوە لەدەستی ئاپیکورو بەغدایە هەرێم تاوانی نی یە.
دووەم :کارتی ئاو
بەپێی مادەی ١١٤ بڕگەی حەوتەم لەدەستوری ساڵی ٢٠٠٥ ڕەسمی سیاسەتی سەرچاوەکانی ئاوی ناوخۆیی و ڕێکخستن و دابەشکردنی بەدەسەڵاتی هاوبەشی هەرێم و فیدراڵە.
گرتنەوەی ئاو کارێکی دژەمرۆڤانەیە بەڵام نەناردنی مووچە و بەشەبوودجەی کوردستانیش کارێکی نادەستوری ،ناڕەوشتی و دور لەهەموو بەها مرۆڤایەتیەکان و بەپێی مادەی ١٤ی دەستوری هەمیشەیی عێراق هەموو داهاتی عێراق موڵکی هەموو عێراقییەکانە و دەبێت بەغداد مووچە بنێرێت و وەک کارتی سیاسی و گوشارو برسیکردن دژی هاوڵاتی یەکانی خۆی بەکاری دەهێنێت.
جیاوازی چی یە لەنێوان نان و ئاودا خەڵکی کوردستان مووچەی نەبێت لەبرسا دەمرێت خەڵکی عێراقیش ئاوی نەبێت دەخنکێت کەواتەبۆچی ڕەوایە بەغدا خەڵکی کوردستان لەبرسا بمرێنێت و زەلیلی بکات بەڵام ئێمە ئاوی شیرینی کوردستان بەخۆڕایی بدەین بەوان.
ئەگەر ئێمەیەک وڵاتین فەرموون خێروشەڕ پێکەوە ئەگەر جیاوازیشین باهەرکەس بۆخۆی بێت.
نابێت حکومەتی هەرێمی کوردستان دەستەوەستان دانیشێت و هەموو ڕێگاکانی جیهانی و هەرێمی و ناوخۆی بیگرێتەبەرو ڕای گشتی جیهانی و ناوخۆی ئاگادار بکاتەوەو ئەگەر چارەنەبوو کارەکانی هەناردەی نەوت و گرتنەوەی ئاو بەکاربهێنێت بۆ وەرگرتنی مافی خەڵکی کوردستان ،بێدەنگ بوونی کورد ئەنجامەکەی بەهێزبوونی بەغداو لاوازبوونی هەرێمی کوردستانە .
مافناس :ڕێبوار محمد ئەمین
ماستەر لەگرێبەستەکانی نەوت وگاز
١١/٥/٢٠٢٥