تورکیا لە ڕیزی بیست گەورەترین ئابووری جیهانە، ئەوەی لەناوخۆی ئەم ووڵاتە ڕوودەدات زۆر لە دەرەوەی سنوورەکانی گرنگە. مۆدێلی سەرکردایەتی ئەردۆغان لە شوێنێکی دیکەدا کۆپی کراوە،هەربۆیە ئەگەر دۆڕا، پیاوە بەهێزەکانی جیهان دادەنیشن وگفتوگۆ دەکەن لەسەر دۆخی ئایندەی تورکیا.چونکە تورکیا ڕۆڵێکی چارەنووسساز دەگێڕێت لە ناتۆ و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و پەیوەندی لەگەڵ ووڵاتانی ڕۆژئاوادا.هەربۆیە جێگەی خۆیەتی بپرسین هەڵبژاردنەکانی تورکیا چی بەدوای خۆیدا دەهێنێت؟. هەڵبژاردنەکانی ١٤ی ئایار لە تورکیادا بە یەکێک لە سەرنجڕاکێشترین هەڵبژاردنەکانی مێژووی ئەم دواییە دادەنرێت، نزیکەی ٩٠%ی دەنگدەران دەنگەکانیان دا، ئەمەش شتێکە کە بە دڵنیاییەوە ژمارەیەکی پێوانەیی جیهانییە. ئەمەش بەڵگەی متمانەی گەلی تورکیا بوو بە سیستەمی هەڵبژاردنەکانیان،

هەڵبژاردنە چارەنووسسازەکانی تورکیا پاش ئەوەی لە ١٤ی ئایاردا ئەنجامدرا، ئاواتە تاکڕەوییەکەی سەرۆککۆماری تورکیا ڕەجەب تەیب ئەردۆغان بەدی نەهاتوو، هاوپەیمانییەکی بەرفراوانی ئۆپۆزسیۆن یش نەیانتوانی ببنە براوەی یەکەمی گەری یەکەمی هەڵبژاردنەکان.

 دەسەڵاتی ئاکەپەی ئەردۆغان زیاتر لە دوو دەیە حوکمڕانی تورکیای کردووە، بەشێکی بە پێشخستنی بەها خێزانییە ئیسلامییەکان وپشتبەستن بە پشتیوانی پیشەسازییە بچووکەکان بووە. بەڵام پارتەکەی بۆ بەدەستهێنانی پشتیوانی دەنگدەرانی گەنج خەباتی کردووە. جگە لەوەش ڕەنگە دەنگدەرانی کورد دەرئەنجامی هەڵبژاردنەکان دیاری بکەن، بەڵام هاوپەیمانییەکەیان لەگەڵ ئۆپۆزسیۆن ئاڵۆزە.جگە لەوەی ئەو هۆکارە گرنگانەی دیکە کەدەتوانن کاریگەرییان لەسەر ئەنجامەکان هەبێت بریتین لە: بوومەلەرزە کارەساتبارەکانی ئەم دواییە، ئازارە ئابوورییەکانی تورکیا، ئاکامی سەرکەوتنەکانی ئۆپۆزسیۆن لە کێبڕکێی سەرۆکایەتی شارەوانی ساڵی ٢٠١٩، بەڕێوەبردنی ژینگە و زۆر دۆخی دیکە کە پەیوەست بە ناوخۆو دەرەوەی تورکیاوە.

ئەم هەڵبژاردنە گشتییەی تورکیا،بە ترسناکترین تەحەدای سیاسی بۆ ئەردۆغان دادەنرێت لە ماوەی بیست ساڵەی دەسەڵاتەکەیدا، ڕۆژی ١٤ی ئایار، هاووڵاتیانی تورکیا بۆ هەڵبژاردنی سەرۆکی داهاتووی خۆیان وئەندامانی ئەنجوومەنی نیشتمانی گەورە، بەرەو سندوقەکانی دەنگدان ڕۆیشتن. لەگەڵ کۆتایی هاتنی ژماردنی فەرمی، کێبڕکێی سەرۆکایەتی بە توندی مایەوە، چونکە نە سەرۆک کۆماری ئێستا، ڕەجەب تەیب ئەردۆغان ونە ڕکابەری سەرەکییەکەی، کەمال کلیچدارئۆغڵو، زۆرینەی ڕەهایان بەدەست نەهێنا بۆ ئەوەی لە هەڵبژاردنی دووەمدا دووربکەونەوە.

بەپێی ئاژانسی ئانادۆڵی حکومەت، هەرچەندە ئەردۆغان لە پێشەنگیدابووبە نزیکەی ٥% لە پێش کلیچدارئۆغڵو کەوتبووە، بەڵام وەک دیاربوو لە کۆی گشتی پێویست بۆ سەرکەوتن لە قۆناغی یەکەم ونەکردنی قۆناغی دووەم لە ٢٨ی ئایاردا کەمترە دەرئەنجامەکان یەکلاکەرەوە نەبوون. لەم حاڵەتەدا، پشتیوانی کاندیدی سێیەم، سینان ئۆغان – کە نزیکەی ٥%ی دەنگەکانی بەدەستهێنابوو، دەتوانێت یەکلاکەرەوە بێت، هەرچەندە دیارنەبوو پشتگیری لە کێ دەکات. لە کێبڕکێی پەرلەماندا پارتی داد وگەشەپێدانی ئەردۆغان وپارتی بزووتنەوەی ناسیۆنالیستی هاوپەیمانی مەهەپە بە دەستەبەرکردنی ٣٢١ کورسی زۆرینەی خۆیان پاراست. بەبێ گوێدانە ئەنجامەکان، هەرکەسێک لەم هەڵبژاردنەدا سەرکەوتن بەدەستبهێنێت، دەبێت ڕووبەڕووی ئاستەنگە نیشتمانییەکان ببێتەوە، وەک هەڵاوسانی بەربڵاو، دابەزینی بەرچاوی بەهای دراوی نیشتمانی وهەوڵەکانی ئاوەدانکردنەوەی ئەو ناوچانەی کە بەهۆی بوومەلەرزەکەی مانگی شوباتەوە زیانیان بەرکەوتووە. سەبارەت بە سیاسەتی دەرەوە، کۆمەڵگەی جیهانی زۆر گرنگی بە ڕێبازەکانی ڕکابەرەکان دەدات، چونکە هەڵبژاردنی سەرۆکێکی نوێ ڕەنگە گۆڕانکاری لە ڕەفتاری نێودەوڵەتی وڵاتەکەدا بەدوای خۆیدا بهێنێت.

هەربۆیە بەئەگەرێکی زۆرەوە لە کاتی هەڵبژاردنی خولی دووەمدا، ئەردۆغان هەوڵی چەسپاندنی دەنگدەرانی ناسیۆنالیست دەدات، ئۆپۆزسیۆنەکان خواستی گۆڕانکارییەکی بەپەلە وترسی لایەنگرانی ئەنەکەسە لە لەدەستدانی کۆنترۆڵی حکومەت. بەو پێیەی دڵنیایە کە هەڵبژاردنی دووەم بۆ هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی دەکرێت، لەگەڵ ئەوەی هاوپەیمانی ناسیۆنالیستی ئاکەپە-مەهەپە زۆرینەی یاسادانانی لە پەرلەمان بەدەستهێناوە بە ٣٢١ کورسی بەبەراورد بە ٢١٣ کورسی هاوپەیمانی ئۆپۆزسیۆن، ئێستا ڕێگاکە ڕوونە.

ئەردۆغان بە لەبەرچاوگرتنی دابەزینی دەنگەکانی ئاکەپە لەم هەڵبژاردنەدا بە بەراورد بە ساڵی ٢٠١٨ و دەستەبەرنەکردنی پۆستی سەرۆکایەتی کۆماری تورکیا لە یەکەم جاردا، هەوڵ دەدات دەنگە ناسیۆنالیستەکان بۆ دووەم جار بەدەست بهێنێت. سەبارەت بە پێگەی سیاسی ئاک پارتی، ئەردۆغان بەردەوام دەبێت لەسەر هەڵوێستی ئێستای، چ لە سیاسەتی ناوخۆ وچ لە سیاسەتی نێودەوڵەتیدا، لە کاتێکدا ڕەنگە دەستکاری نوێ لە سیاسەتە ئابوورییەکان لەبەرچاو بگرێت.

سەرەڕای بەکارهێنانی سەرچاوەکانی دەوڵەت لە بانگەشەی هەڵبژاردنەکانیدا وکۆنترۆڵکردنی زۆربەی میدیاکانی تورکیا، بەڵام ئەردۆغان لە خولی یەکەمدا لە هەڵبژاردنی سەرۆکایەتیدا سەرکەوتنی بەدەست نەهێنا (بەڵام لە پێشەنگدایە). ئەو ئەنجامەکان وەک ئەرکێک بۆ بەردەوامبوون لە سیاسەتەکانی دەرەوە وناوخۆیی خۆی دەبینێت. لە ئاستی نێودەوڵەتیدا بەردەوام دەبێت لە ڕیستکردن لەگەڵ ئەو وڵاتانەی کە پێشتر پەیوەندی دژایەتیان لەگەڵدا هەبووە، وەک میسر وسوریا. لە ناوخۆدا پێدەچێت ئۆپۆزسیۆن لە قاڵب بداتەوە وهەندێک کەسایەتی کە سووکایەتی پێدەکەن، وەک ئیمامئۆغڵو، سەرۆکی شارەوانی ئەستەنبوڵ، لەپۆستەکەی دوربخاتەوە.

دەتوانێت بە دامەزراندنی هاوپەیمانی لەگەڵ کاندیدی سێیەمی سینان ئۆغان لە هەڵبژاردنی دووەمدا سەربکەوێت. هێشتا ئەم سیناریۆیە زۆر ئەگەری نییە چونکە تەنها پێویستی بە بەدەستهێنانی زۆرینەی دەنگەکان دەبێت، بە پێچەوانەی ٥٠%+١ کە لە خولی یەکەمدا پێویستە ئەردۆغان دوای ئەم هەڵبژاردنە ڕووبەڕووی هیچ دژایەتییەکی بەرچاو نابێتەوە وئامانجی ئەوەیە لە هەڵبژاردنە ناوخۆییەکانی داهاتوودا بەشێک لە شارەوانییەکان بەدەستبهێنێتەوە، کە لە ماوەی ساڵێکدا دەبێت. هاوپەیمانی هەڵبژاردنەکانی ئەردۆغان بە جێگیری دەمێنێتەوە، چونکە هاوپەیمانان بەردەوام دەبن لە چنینەوەی سوودە سیاسی وئابوورییەکانی دەسەڵاتداربوونیان.

گریمانەیەکی دیکە ئەوەیە، کە هاوپەیمانی نیشتمانیی کلیچدارئۆغڵو لەکاتی هەڵبژاردنی دووەمدا ڕەنگە ڕووبەڕووی شەڕێکی قورس ببێتەوە، ئەنجامی دەنگەکانی سەرۆکایەتی وپەرلەمان سیناریۆیەکی سیاسی چالاک بۆ هاوپەیمانی نیشتمانی کلیچدارئۆغڵو دەخاتە ڕوو. کۆتایی چاوەڕواننەکراوی کلیچدارئۆغڵو لە دوای ئەردۆغان لە قۆناغی یەکەمدا لایەنگرانی تووشی شۆک کرد وبووە هۆی لەدەستدانی ئومێدی کەسەرکەوتنی ئۆپۆزسیۆن لە قۆناغی دووەم قورستر بکات. هاوپەیمانی گەلی ئەردۆغان کە زۆرینەی پەرلەمانی دەستەبەر دەکات، لێکەوتەی سیاسی وهەڵبژاردنیشی بەرچاوی دەبێت. پێدەچێت ئەردۆغان زۆرینەی پەرلەمانی خۆی بەکاربهێنێت بۆ چەسپاندنی پشتگیرییەکان لە خولی دووەمدا، وەک دەربڕینی نیگەرانییەکانی کۆترە چەقەڵەکان. ئەگەر هاوپەیمانی نیشتمانی نەتوانێت لە خولی دووەمی هەڵبژاردنەکانی سەرۆکایەتیدا سەرکەوتن بەدەستبهێنێت، ئەوا پێدەچێت هەڵسەنگاندن بۆ ئەکتەرەکان بکرێتەوە وپرسیارەکان سەبارەت بە پێکهاتەی هاوپەیمانییەکە وروژێنرێن. زیادبوونی نوێنەرایەتی ناسیۆنالیستەکان لە پەرلەمانی تورکیە کاریگەری لەسەر هەردوو ئەجێندای سیاسەتی ناوخۆیی ودەرەوە دەبێت، کە ئەگەری قووڵکردنەوەی خۆسەپێنی لێچاوەڕوان دەکرێت لەگەڵ کەمکردنەوەی ئازادییە مەدەنی وسیاسییەکان.

سەرەڕای هەڵمەتی سیاسی بەهێزی کلیچدارئۆغڵو وسەرکردایەتی لەیەکخستنی ئۆپۆزسیۆندا، بەڵام شکستەکەی دەبێتە هۆی کەمکردنەوەی ئیرادەی ئۆپۆزسیۆنی تورکیا بۆ ئەوەی لە هەڵبژاردنەکانی داهاتوودا پێکەوە بانگەشەی هەڵبژاردن بکەن. لەوانەیە ببێتە هۆی ئەوەی کە دیمەنەکانی ئۆپۆزسیۆن پارچە پارچەتر بێت، ئەمەش وا دەکات کە پێکهێنانی بەرەیەکی یەکگرتوو لە دژی پارتی دەسەڵاتداری ئەردۆغان تادێت چالاکتر بێت.

ستراتیژی هەمەچەشنکردن"ی سیاسەتی دەرەوەی تورکیا لێرەدایە بۆ مانەوە

هەرکەس ولایەنێک لە هەڵبژاردنی دووەمی ٢٨ی ئایاردا واتە سبەینێ سەرکەوتن بەدەستبهێنێت، پێشبینی ناکرێ سیاسەتی دەرەوەی تورکیا وەرچەرخانێکی نوێ بکات، بەڵکو ئەوەی ڕوو دەدات گۆڕانکارییەکی رشەیی دەبێت. تورکیا بە پەیڕەوکردنی ڕێبازێکی پراگماتیک کە پشت بە بەدواداچوونی بەرژەوەندییە ئەمنییەکان وئابووری ووزە دەبەستێت، ئاسۆی خۆی فراوانتر کردووە، بووەتە یاریزانێکی دیار لە شانۆ جیۆپۆلیتیکییە جیاوازەکاندا، لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست وقەفقازەوە تا ئەفریقا و ئاسیای ناوەڕاست، هەرچەندە هەمیشە خاوەن ئەجێندایەکی ئەرێنی نییە. بەدرێژایی ساڵان، ئەنقەرە زیاتر لە دەرەوەی هاوپەیمانە تەقلیدییەکانی ناتۆ دەرکەوتووە، لەچاو زلهێزە نێودەوڵەتییەکانی دیکەی نێو ناتۆ، بەتایبەتیئەگەر تەماشای هەریەک لە ڕووسیا وچین بکەین لەم بوارەدا. وە بێ گومان هۆکاری ئابووری ڕۆڵێکی سەرەکی لە ستراتیژی هەمەچەشنکردنی هاوبەشی تورکیا وحیساباتی سیاسەتی دەرەوەدا گێڕاوە.

بۆنموونە، لە ساڵی ٢٠٢٢دا ڕووسیا یەکێک بووە لە هاوبەشە بازرگانیە سەرەکیەکانی تورکیا وچین وە یەکێکیش بووە لەهاوبەشی بازرگانی لەگەڵ ئەڵمانیادا، ئەمەش بە شێوەیەکی سەرەکی بەهۆی بووژانەوەی هاوردەکردنی وزەی ئەنقەرە بوو. هەرچەندە چین وەک دابینکەرێک بۆ پلەی دووەم دابەزی، بەڵام هەناردەکردنی بۆ تورکیا لە ٣٢.٢ ملیار دۆلاری ئەمریکی لە ساڵی ٢٠٢١ بۆ ٤١.٣ ملیار دۆلاری ئەمریکی لە ساڵی ٢٠٢٢ زیادیکردووە، لە هەمان کاتدا ئەوروپا بەردەوامە وەک هاوبەشی سەرەکی ئابووری تورکیا وزیاتر لە ٥٠%ی کۆی گشتی بازرگانی لە ساڵی ٢٠٢٢ وهەروەها زیاتر لە ٦٠%ی وەبەرهێنانی ڕاستەوخۆی بیانی لە بیست ساڵی ڕابردوودا بەرهەم هێناوەو بەشداربووە. هەربۆیە تورکیا پەیوەندییە بازرگانییە باشەکانی لەگەڵ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باکووری ئەفریقاشدا پاراستووە، کە دووەم گەورەترین هەرێمی هاوبەشی هەیە کاتێک باس لە هەناردەکردن دەکرێت،بەشدارە بە بڕی ٥٩ ملیار دۆلاری ئەمریکی لە کۆی گشتی ئاڵوگۆڕی ٨٦.٤٤ ملیار دۆلاری ئەمریکی. لەکۆی گشتی مامەڵە بازرگانیەکانی لەم بەشەی باکوری ئەفریقادا.

 بە کورتی، لە کاتێکدا پرسیارەکە سەبارەت بە "تورکیا بەرەو کوێ دەڕوات" لە مێژە هەم لە واشنتۆن وهەم لە پایتەختەکانی ئەوروپا کە ڕووبەڕووی قسە توندەکانی دژە ڕۆژئاوای ئەردۆغان بوونەتەوە وروژێنراوە، دوای ساڵێک لە داگیرکردنی ئۆکرانیا لەلایەن ڕووسیا، پێدەچێت ئاشکرا بێت کە ئەنقەرە لە دابەزین بەو ئاستە بەردەوام دەبێت ڕێگای هەمەچەشنکردنی هاوبەشی هەیە، تەنانەت ئەگەر ئەوە بە مانای بەدواداچوونی کردەوەیەکی هاوسەنگی نائاسایی بێت.