ساڵانێکە هاواردەکەین و داوادەکەین لە حکومەتی هەرێم لەلایەک و بەرپرسان و حزبەکان کە ناوەندێکی توێژینەوەو هەڵسەنگاندن و لێکۆڵینەوە بکەنەوە بۆ ئەوەی بتوانین پێشەوختەوەو لەهەموو ئان و ساتێکدا ڕوانگەو بەرژەوەندیە دەستوریەکانی کورد لەچوارچێوەی دەستور بپارێزین و نەهێڵین دەستوورشکێنی و یاسا شکێنی بەسەرکورد دا تێپەڕێت و هەموو ئەو نێردانەی حکومەتی هەرێم و پەرلەمانتاران و نوێنەرانی کورد پڕ زانیاری بن بۆ بەرگری لەمافی کورد بەڵام بەداخەوە تائێستا هیچ ئەنجامێکی نەبووەو ڕۆژبەڕۆژ تووشی زیانی گەورەدەبین.
وەک خۆم دەست خۆشی وماندونەبوون لەنوێنەرانی کورد دەکەم لەبەغدا بۆهەوڵ وماندوبوونیان بەڵام ئەوانیش بەتەنها ناتوانن لەئاستی ئەم ئەرکە قورسەدابن بەبێ پشتیوانی کەسانی پسپۆڕی بواری دەستورو دورنمایەکانی دۆسیەی نەوت کەلەیەک کات دا تێچێنی ئابوری سیاسی ،سەربازی وئاسایشی، دەستوری و یاسای دەکات وەبەرژەوەندی ناوخۆی ،هەرێمی و نێودەوڵەتیش کاریگەریان لەسەرئاراستەی یاساو بڕیارەکان هەیە.
لەئێستادا لە قۆناغی پەسەندکردنی یاسای بوودجەداین و حکومەتی عێراقی پرۆژەیاسایەکی ئامادەکردوە کەدەیەوێت خۆی لە جێ بەجێکردنی دەستوور بدزێتەوە و تۆڵەکردنەوەو یەکلای کردنەوەی کێشەکانی خۆی وهەرێم لەدوای ساڵی ٢٠٠٥ یەکلابکاتەوە بەوشێوەی خۆی دەیەوێت و لەدەرەوەی دەستوور و کوردیش خۆی داوەتە دەم ئەم ڕەشەبایەو ئاگای لەدەرئەنجامە مەترسیدارەکانی نی یە.
سەرپێچیە دەستوریەکان چین لەم پرۆژە یاسادا:
١-ئەم پرۆژە یاسایە ڕێک نایەتەوە لەگەڵ ئەو مافەی کەهاوبەشێتی ڕاستەقینەیە کە مادەکانی دەستور لە مادەکانی ١١١،١١٢،١٠٥ داهاتوە کەهاوبەشی و هاوسەنگی و دادپەروەری ڕاستەقینەیە ودەبێت لەدوای پەسەندکردنی ئەم یاساو ڕێکارانە یاسای بوودجە پەسەندبکرێت:
ئەلف :یاسای نەوت وگازی فیدراڵی.
ب:یاسای دابەشکردنی داهاتەنەوتیەکان.
ج: پێک هێنانی ئەنجومەنی فیدراڵی بۆ نەوت وگاز.
د: پێک هێنانی دەستەی سەربەخۆی چاودێری دابەشکردنی داهاتە نەوتیەکان بەپێی مادەی ١.٥ ی دەستور.
ه : ڕێکخستنەوەی پێک هاتەی وەزارەتی نەوتی عێراق و کۆمپانیای سۆمۆ بەپێی ناوەڕۆکی دەستورو سەلماندنی هاوبەشی ڕاستەقینە لەگەڵ کورد.
٢-لەکاتی پەسەندکردنی ئەم پرۆژە یاسایە تاسێ ساڵی تر حکومەتی عێراق مادەدەستوریەکانی تایبەت بەنەوت وگاز جێبەجێ ناکات و کوردیش هەرهەوڵێک بدات بۆ گوشار ئەوەندە کۆتوبەندی داناوە لەناوپرۆژەی یاسای بوودجە کوردی پێ مل کەچ دەکات.
٣-کاتێک تەماشای ئەم پرۆژەیاسا دەکەیت هەرێم وەک بەندکراوی جەنگ تەماشادەکات و ژمارەیەکی زۆر مەرجی سەپاندوە بەسەری دا ئەمەش پێچەوانەی دەستورە.
٤-لەخوارەوە ئاماژە بە سەرپێچیە دەستوریەکانی ناو مادەی ١٣ و ١٤ دەکەین جگەلەمادەکانی تر کەبەم شێوەیەو وەک چەکێک دژی کورد بەکاری دەهێنن لەلایەن لیژنەی دارایی پیاچونەوەی بۆکراوە:
ماددەی 13:
یەکەم:
پاکتاوی حساباتی ساڵەکانی 2004 بۆ 2022 لە نێوان حکومەتی فیدراڵ و حکومەتی هەرێمدا ئەنجام بدرێت.
ئەگەر ئەمەنەکرا بوودجە ڕادەگیرێت
دووەم:
ٲ-حکومەتی هەرێم پابەند دەبێت کەنابێت هەناردەکردنی 400 هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە کەمتربێت لە رێگەی سۆمۆوە، داهاتەکەش بۆ خەزێنەی وەزارەتی حکومەتی ناوەند بگەڕێتەوە.
مەترسی ئەم بڕگە چی یە؟
کەس ناتوانێت گەرەنتی ودەستەبەری بەرهەم هێنانی بڕی دیاری کراوی نەوت بکات و بەردەوام نەوتی هەرێم لەدابەزینە کەواتە هەرکات ئاستی بەرهەم هێنان دابەزی بۆ خوار بڕی سەرەوە بەغداد دەتوانێت بودجەی هەرێم ڕاگرێت. ئەمەش نادەستوریە.
ب-حکومەتی هەرێم پابەند بێت بە ناردنی داهاتە نانەوتییەکان بۆ خەزێنەی حکومەتی فیدراڵی.
ج-حکومەتی ناوەند پابەند بێت بە ناردنی شایستە داراییەکانی هەرێم.
د-حکومەتی هەرێم پابەند دەکرێ کە قەرزەکانی بانکی بازرگانی عێراقی(TBI) بداتەوە بە قیستی مانگانە کە لای بانکە حکومی و ئەهلییەکانەوە هەیە بە قیستی مانگانانە لەلایەن وەزارەتی داراییەوە لە م ساڵەوە بۆ ماوەی (٥ ) ساڵ.
مەترسی یەکە چی یە؟
ئەگەرهەرێم نەیتوانی بەهەرهۆکارێک ئەوا بەغداد بوودجەدەبڕێت
ماددەی 14:
یەکەم:
داهاتی هەناردەی نەوتی هەرێمی کوردستان لە هەژمارێکی بانکیدا لە بانکی ناوەندیی دادەنرێت بە بی هیچ لێبڕینێک، وەزارەتی درایی لە ژێر چاودێری دیوانی چاودێری دارایی، دەسەڵاتی خەرجکردن دەداتە سەرۆکی حکومەتی هەرێم .
پرسیارێکی گرنگ ئایا ڕۆڵی پەرلەمان ویاسای بوودجەی هەرێم لەکوێدایە؟ دەسەڵاتی خەرجی بۆسەرۆکی ئەنجومەنی وەزیرانەیا بۆ وەزیری دەرایی لێرەدا هەرێم وەک پارێزگایەک دەبینیت.
دووەم:
دیوانی چاودێری دارایی حکومەتی فیدراڵ بە هەماهەنگی لەگەڵ دیوانی چاودێری دارایی هەرێم و هەماهەنگی نێوان هەردوو وەزارەتی نەوتی فیدراڵی و سامانە سروشتییەکانی هەرێم، وردبینی لەو هەژمارەدا دەکرێت کە لە بڕگەی یەکەمدا هاتووە.
سێ یەم:
لە لایەن کۆمپانیایەکی وردبینی نێودەوڵەتییەوە وردبینی لەو هەژمارەدا دەکرێت کە لە بڕگەی یەکەمدا هاتووە، ئەو کۆمپانیایە راپۆرتی خۆی پیشکەش بە دیوانی چاودێری دارایی حکومەتی فیدراڵ و دیوانی چاودێری دارایی هەرێم دەکات.
چوارەم:
وردبینی لە داتا داراییەکانی ساڵانە، 6 مانگی، مانگانە بە ئیمزای وەزیری دارایی و ئابووری هەرێم و چاودێرێکی ژمێریاری سەربەخۆی نێودەوڵەتی دەکرێت و وێنەیەک بۆ وەزارەتی دارایی عێراق دەنێردرێت.
پێنجەم:
لیژنەیەکی هاوبەش لە هەردوو لا پێداچوونەوە بۆ ماوەکانی پێشوو لە کەرتی نەوت و غاز و پەیوەندییەکانی وەزارەتی نەوتی ناوەند و وەزارەتی سامانە سروشتییەکان دەکات، پاشان بە روانگەیەکی هاوبەش و پەسەندکراو بەپێی دەستوور لە لایەن هەردولاوە پاکتاوی ماوەکانی پێشوو ئەنجامدەدرێت.
بەدڵنیای یەوە کێشەی گەورە لەم بڕگەیەدا دروست دەبێت چونکە حکومەتی هەرێم ئامادەنابێت تەواوی زانیاریەکانی ناوگرێبەستەکانی نەوت وداهاتی ڕاستەقینەبدات بەدەست بەغداد چونکە هەموو گەندەڵیەکان ئاشکرادەبن و بەغدایش لەبەرامبەردا دەست بۆبڕینی بوودجەدەبات .
شەشەم:
هەموو ئەم بڕگانە جێبەجێدەکرێت لە بەرواری دەرچوون یاسای بودجەوە یان دەرچواندنی یاسای نەوت و غاز کامیان نزیکتر بوو .
ئەمەش فێڵێکی ترەو کەیاسای بوودجە پەسەنکرا وبەم زووانەپەسەندکرێت و یاسای نەوت وگازیش خودا دەزانێت چی بەسەردێت.
حەوتەم:
لە هەبوونی هەر ناکۆکییەک لە نێوان حکومەتی ناوەندو حکومەتی هەرێم لەسەر ماف و پابەندییەکان، یان پابەند نەبوون، شایستە داراییەکانی هەرێم دەبڕدرێت و بە بڕیاری دادگای فیدراڵی کاردەکرێت.
ئەم بڕگە لەهەمووی مەترسیدارترە کارتێکی نادەستوریەبەدەست بەغدادەو دەرگاواڵادەکات بۆهەرهەوڵاتیەکی عێراق کە لەدادگا سکاڵا تۆماربکات و بوودجەی هەرێم ڕاگرن بگەڕێینەوە بۆچارەنووسی ساڵی ٢٠٢٢. ئەمەش پێچەوانەی دەستورە.
هەشتەم:
کوردستان پابەندە کە دوای وردبینی دیوانی چاودێری حکومەتی ناوەند زانیارییەکان لەسەر فەرمانبەرانی (شارستانی، سەربازی) بدات بە وەزارەتی دارایی عێراق.
ئەمەش تەڵەیەکی ترەو حکومەتی عێراق دان نانێت بەتەواوی ژمارەی مووچەخۆرانی هەرێم کێشەیەکی گەورەیە.
نۆیەم:
حکومەتی هەرێم پابەند دەبێت بە پێدانی مووچەی فەرمانبەران و خانەنشینان بە پێی ئەو پێوەرانەی لەو بودجەیەدا هاتووە بە دادپەروەری شایستە داراییەکان لەنێوان پارێزگاکان دابەش دەکات بە بێ جیاوازی، بە پێچەوانەوە حکومەتی فیدڕاڵی پشکی پارێزگای ناڕازی لە بودجە دەبڕێت و ڕاستەوخۆ دەیداتە پارێزگا ناڕازییەکە.
دەیەم:
حکومەتی عێراق پابەند دەکرێ بە هاوبەشی لەگەڵ حکومەتی هەرێم بە ڕێگری کردن لە دەرهێنانی نەوتی کێڵگەکانی کەرکووک و موسڵ کە ئێستا لە ژێر کۆنتڕۆڵی حکومەتی هەرێمن بۆ کاتی ئێستا.
ئەمەش تەڵەیەکی ترە بۆهەرێم و حکومەتی هەرێم بەوکێڵگانەوە دەتوانێت ٤٠٠ هەزاربەرمیل ڕۆژانە بەرهەم بهێنێت ئەگەر ئەم کارەبکرێت ئەوا هەرێم ناتوانێت بڕی دیاری کراو هەناردەبکات و بەغداش بوودجەی هەرێم دەبڕێت کەکردوویەتی بەمەرج.ئەمەش پێچەوانەی دەستورە
یانزەیەم:
حکومەتی عێراق پابەند دەبێ بە هاوبەشی لەگەڵ حکوومەتی هەرێم دەروازە سنووریەکان بەڕێوە بەرێت و سەرپەرشتی بکات.
ئەم بڕگەیە بەپێی مادەی ١١٤ی دەستور دەسەڵاتی هاوبەشەو پێویستە یاسای بۆدەربکرێت ئەوەندەی من بزانم یاسای بۆدەرنەکراوە.
دوانزدەیەم:
حکومەتی هەرێم پابەند دەبێت کە گوژمەیەکی زیادە پێشکەکەش بکات کە کەمتر نەبێت لە (10%) بۆموچەخۆر سەرەڕای تەواوی مووچەکەی وەک قەرەبووەک بۆ پاشەکەوتی ناچاری ساڵانی پیشوو و کە لێبڕینی تێدا کراوە و بەردەوام ئەو گوژمەیە پارەیە دەدا تاکو تەواوی شایستە داراییە داواکراوەکان دەداتەوە.
ئەم بڕگەیە ڕێکارەکەی دیاری نەکراوە لەسەرچ بنەمایەک دەدرێتەوە چونکە داهاتی نەوتی ونانەوتی عێراق تەنها بەشی مووچەو بەکاربردن دەکات و بوودجەی وەبەرهێنانیش لەسەرقەرزدەکرێت.
بوودجەی پێویست بۆهەرێم دیار نەکراوە بۆدانەوەی پاشەکەوتی مووچە ئەوەی دەنێردرێت بۆ مووچەوبەکاربردنە.
ئەنجام
پێویستە حکومەتی هەرێم ونوێنەرانی کورد لەبەغدا هەموو ئەم سەرپێچیە دەستوریانە ڕاست بکەنەوەو چەندین سەرپێچی ترلەبڕگەومادەکانی تر کەپێشتر ئاماژەمان پێداوە بۆئەوەی حکومەتی هەرێم تاسێ ساڵی تر بەدەست کێشەی بوودجەو جێبەجێ کردنی دەستوورەوە نەناڵێنێت و ئەمەش لەکۆتایدا کوردوو ئەزموونەکەی بەرەولاوازی و بچوکردنەوەو دیلی دەستی بەغداد دەبات کەپێویستە لەچوارچێوەی دەستور هەموو پەیوەندیەکانی حکومەتی هەرێم ڕێک بخرێت نەک نەک خواست وئارەزووی کەسی لەکۆتایدا دەڵێم بەپێی مادەی ١١١ دەستوری هەمیشەی عێراق کورد پشکی هەیە لەتەواوی داهاتی نەوتی عێراق لەهەرکوێ بێت و پێویستە بەغداد بەشی کورد بەپێی ژمارەی دننیشتوان بنێرێت و ئەرکی سەرشانی جێ بەجێ بکات .
هەموو ئەومەرجانەی سەرەوە بۆبڕینی بوودجەی هەرێم نادەستورین و کێشەکانی تایبەت بە بەڕێوەبردنی نەوت وگاز لەمادەی ١١٢ ئاماژەی پێدراوە.
ئەگەر ئەمەنەکرێت مەترسی گەورە چاوەڕێمانە.