گفتوگۆیەك لەگەڵ (ژیڵ گاستۆن گرانژێ)
شوان ئەحمەد کردوویەتی بە کوردی
+یەكەمین لێكچەرت كە بەر لە مانگێك لە ئێستا لە كۆلیژ دی فرانس پێشكەشتكرد، دوای ئەوەی بۆ جێگرتنەوەی شوێنەكەی میشێل فوكۆ كاندید كرای، باست لەوەكرد كە تۆ بەو مانا باوەی خەڵك لێی تێگەیشتووە، فەیلەسوف نیت و زاناش نیت بە مانا پسپۆڕیە پڕاوپڕەكەی (وەك زانای فیزیك یان كیمیا)، بەڵكو وتت من زانایەكی ئێپستمۆلۆژیم.. تكا دەكەم بە چاكی پێگەی خۆتمان لەسەر نەخشەی مەعریفە، بۆ ڕوون بكەیتەوە؟
ـ من لەوێدا نەموت فەیلەسوف نیم، چونكە من پێم وایە ئێپستمۆلۆژیا بۆ خۆی لقێكە لە لقەكانی فەلسەفەو ئەم لقەش بە شێوەیەكی سەرەكی، گرنگی بە شرۆڤەكردنی فیكری زانستی دەدات. ئێپستمۆلۆژیا ئەم پرسیارە دەكات: (فیكری زانستی مانای چییە؟). ئەم پرسیارەش خەسڵەتێكی فەلسەفی هەیە نەك زانستی. ئێپستمۆلۆژیا وەك بابەتێك بۆ بیركردنەوە، مامەڵە لەگەڵ زانستدا دەكات، بەڵام وەك پیشەیەك و وەك پسپۆڕیەك لە بوارەكاندا كار بە زانست ناكات.
+دەكرێت بڵێین ئێپستمۆلۆژیا لە سەر ئاستی تیۆری و فەلسەفی، كار لەسەر ئەو دەرەنجامانە دەكات كە دۆزینەوە زانستیەكان لە بواری فیزیا و كیمیادا پەی پێدەبەن؟
- تا ڕادەیەك بەڵێ، بەڵام من پێم باشە ئێپستمۆلۆژیا بەمجۆرە پێناسە بكەم: (كایەیەكە لە ڕەوتی فیكری زانستی و چۆنیەتی دروستبوون و كاركردن و فۆرمەلە بوونی ئەو فیكرە دەكۆڵێتەوە). من لە كتێبەكانمدا هەوڵمداوە، پەی بە چۆنیەتی دروستبونی چەمكە زانستیەكان و مەعریفەی زانستی بەرم، بەڵام قسەكردن دەربارەی ئەو دەرەنجامە فەلسەفیانەی لە هەر دۆزینەوەیەكی زانستی گەورە دەكەوێتەوە، ئەوە بابەتێکی ترەو دەچێتە چوارچێوەی ئێپستمۆلۆژیا و بۆ من گرنگیەكی كەمتری هەیە.
+بەڵام ئێمە دەبینین كە مێژونوسانی بیر، باس لە فەیلەسوفێكی وەك ئیمانوێل كانت دەكەن و دەڵێن: (ئەو دەرەنجامە فەلسەفیانەی پێیگەیشتووە، لە ئاكامی دۆزینەوە زانستیە مەزنەكانی نیوتن بووە) ؟
ـ باسكردنی ئەم مەسەلانە بەوجۆرە ڕەنگە گونجاو بێت، بەڵام من بۆ خۆم زۆر باوەڕم پێی نییە، چونكە مەسەلەكە هەر تەنها پەیوەندی بە وەرگرتنی دەرەنجام و ڕەنگدانەوەی شتگەلێكەوە نییە. فەیلەسوفێكی وەك كانتیش كە دێت، ئەوا دەست دەكات بە شرۆڤەكردنی مانای فیزیا یاخود میكانیكی نیوتن، بە مانا فەلسەفیە قوڵەكەی. بەڕای منیش ئەمە ئەو ئاقارەیە كە هەموو فەیلەسوفێك، لە بەرامبەر زانستدا دەیگرێتە بەر.
+ئەوەی ڕاستیبێت تێبینی دەكەین كە ئەمە ڕەوتی هەموو فەیلەسوفێكی گرنگە لە مێژوی مرۆڤایەتیدا. كەسێك بۆ ئەوەی بفەلسەفێنێ و سیستەمێكی فەلسەفی بێنێتە ئارا كە لەناو بزاوتی مێژوداو لە قۆناغێكی دیاریكراوی مێژوی مرۆڤایەتیدا مانای هەبێت، پێویستە ئاگاداری دۆخی زانست بێت لە سەردەمی خۆیدا، هەروەها ئاگای لە دواین دۆزینەوە زانستیەكانی بواری فیزیا یاخود بیۆلۆژیا بێت. با لێرەدا بیر لە (دیكارت و كانت و باشلار)، بكەینەوە..
- ڕاستە، ئەم قسانە تەواو لە جێی خۆیاندان، بەڵام وەك یەك هەموو فەیلەسوفان ناگرێتەوە، چونكە فەیلەسوفانێك هەن زۆر بە توندی دەرگیری زانستن و هەندێكی كەش هەن كەمتر، لەگەڵ ئەوەشدا ناتوانین ئەمانە بە فەیلەسوفی ئاسایی و كەم بایەخ بدەینە قەڵەم.
هاوکات ئەو فەیلەسوفانەی تۆ ناوت هێنان، ئەو مەسەلەیە وەك شتێكی جەوهەری و سەرەكی تەماشا دەكەن. ئێمە گەر بێتو سەیری دوو فەیلەسوفی وەك (دیكارت و لایبنتز) بكەین، دەبینین كە هەر بە تەنها ئاگاداری زانستی سەردەمەكەی خۆیان نەبوون، بەڵكو هاوكات مومارەسەی زانستێكی ئەزمونگەری و شەخسیشیان دەكرد!
بەڵام گەر سەیری فەیلەسوفێكی دیكەی ئەو سەردەمە بكەین كە مالبرانشە، دەبینین ئەویش ئاگاداری زانستی سەردەمەكەی خۆی بووە، لێ بە شێوەیەكی كەمتر لە (دیكارت و لاینبتز). لەلایەكی ترەوە گەر بێتو سەیری فەیلەسوفێكی دیكەی ئەم سەردەمەمان بكەین وەك مارتین هایدیگەرە، سەرنج دەدەین قسەوباسی دەربارەی زانست سەیر دێتە بەرچاو، یان لانی كەم دەبینین پەیوەندی بە زانستەوە زۆر دوور بووە.
+ بێگومان، هەمووشمان ڕستە بەناوبانگەكەی ئەومان لە بیرە كە دەڵێت: (زانست بیرناكاتەوە)! هەروەها پێموایە یەكێك لە شوێنكەوتوانی لێرە لە پاریس (مەبەستم ژاك دێریدایە)، ئەویش دوورە لە زانستەوە؟
ـ زۆر راستە.
+ئەمە لە كاتێكدا کەسێکی وەك میشیل فوكۆ، ئاگاداری تازەترین دۆزینەوە زانستیەكان بوو. هەر لەبەرئەوەش هەندێك لە لیستی فەیلەسوفە پۆزەتیڤیستەكاندا پۆلێنی دەكەن، ئەوانەی كە مەسەلەی هەقیقەت و زانست بە جدی دەگرن؟
ـ بێگومان ستایلی میشێل فوكۆ لە فەلسەفەفاندن دا، زۆر جیاوازە لە ستایلی ژاك دێریدا.
+با كەمێك باس لە میشێل فوكۆ بكەین كە بەر لە تۆ، لێرەدا كورسی فەلسەفەی زانست (ئێپستمۆلۆژیا)ی گرتبوو. من بیرمە دوای ئەوەی فوكۆ لە ساڵی 1966 كتێبە بەناوبانگەكەی (وشەكان و شتەكان)ی بڵاوكردەوە، تۆ ئەمەت نوسی: (ئەو ڕەخنە و ناڕەزاییانەی كە ئاڕاستەی پرۆژەكەی و شێوازی بەرهەمهێنانی ئەو پرۆژەیە دەكرێت، هەرچۆنێك بێت لەوە كەم ناكاتەوە كە هێڵە گشتیەكانی فیكری فوكۆ ڕوون و ئاشكران).
من بەو قسانەی تۆ سەرسام بووم، هەرچەندە دەزانم لە زۆر مەسەلە لەگەڵیدا ناكۆك بوویت. ئەمەش مانای وایە تۆ لەگەڵ ئەو بۆچونەی ئەودا هاوڕای كە باس لە بوونی سێ قۆناغی ئێپستیمی دەكات، بە درێژایی چوار سەدەی رابردوو لە خۆرئاوا. كە مەبەست لێی ئێپستیمی سەدەكانی ناوەڕاست و پاشان ئێپستیمی سەردەمی كلاسیك و هەروەها ئێپستمی مۆدێرنە؟
ـ من هاوڕێی فوكۆ بووم و لەسەر چەند مەسەلەیەكیش لەگەڵیدا ناكۆك بووم، لەوانەش هەندێ لە بیروبۆچونە فەلسەفیەكانی. لە لێكچەری یەكەمینمدا لەكۆلێژ دی فرانس، چۆنیەتی ئەو جیاوازیانەم رونكردەوە. پرۆژەكەی ئەو سەبارەت بە سیستەمی بیركردنەوە كە پەیوەستە بە قۆناغە جیاجیاكانی پەرەسەندنی مەعریفە، شتێكی زۆر ڕاستە. ڕەنگە شێوازی بە ئەنجام گەیاندنی ئەو پرۆژەیە، زۆر بە دڵی من نەبێت. ئێپستیم (كە وشەیەكی گریكیەو بە مانای زانست دێت)، دەكرێت بە چەندین مانا تێیبگەین.
فوكۆ مەبەستی لێی شتێكبوو، بەڵام كەسانی دیكە بە شێوازی جیاواز پراكتیزەی دەكەن و بەكاری دێنن. بە واتایەكی دی، فوكۆ ئەم تێرمە گرنگە بە سەر سۆسیۆلۆژیای مەعریفەدا پراكتیزە دەكات.
دواجار دەتوانین بە شێوەیەكی دی لە ئێپستیم حاڵی بین و بڵێین، بریتیە لە سیستەمێكی زانستی و ئەبستراكتی پەڕگیرو ئەم سیستەمەش لە كایەی ئێپستمۆلۆژیا نزیكترە، وەك لە كایەی سۆسیۆلۆژیای مەعریفە و مێژوی ئەقڵانیەت
Histoire des mentalites)).
+كە وابێت تۆ لەگەڵ ئەو بۆچونەی فوكۆدای كە دەڵێت: (ئێپستیم بریتیە لەو ژێرخانەی، ئاڕاستەی تەواوی زانیاریەكانی قۆناغێكی دیاریكراو دەكات، وەك ئابوریناسی و بیۆلۆژیا و زمان و تیۆلۆژیا و... هتد)؟.
ـ بێگومان، سەبارەت بەم پرسە فوكۆ باشی پێكاوەو ڕەخنە و گازندەی ئەوانەی بەم بۆچونە ناڕازین، هیچ لە مەسەلەكە ناگۆڕێت. بەڵام لێرەدا كێشەیەكی تازە یەخەمان دەگرێت. ئەویش ئەوەیە گەر ئێپستیم بە شێوەیەكی سەرەكی گرێدراوی سیستەمی كۆمەڵگەیەكی دیاریكراو بێت و جڵەوی سەرجەم زانیاری و زانستەكانی قۆناغێك بكات(بۆ نمونە وەك كۆمەڵگەی سەدەكانی ناوەڕاست)، ئەوا لەوە حاڵی نابین كە چۆنچۆنی ئەم ئێپستیمە هەر دەمێنێت و بەردەوام دەبێت، دوای لەناوچون و بڕانەوەی ئەو كۆمەڵگەیە، چونكە ئێمە دەزانین كە كۆمەڵگەكانی ئەمڕۆمان (لانی كەم لە ئەوروپادا)، سەدەكانی ناوەڕاستیان جێهێشتوە و پێموایە لە مەشدا تۆش هاوڕای لەگەڵمدا. كەچی سەرەڕای ئەوە، پاشماوەی ئێپستیمی سەدەكانی ناوەڕاست تا ئێستاش لای هەندێ دەستە و تاقم هەر ماوە، بە تایبەت ئەوانەی بڕوایان بە فاڵگرتنەوە و جادوبازی و ئەفسون هەیە.
بەڵێ، ئەمە ئەوە دەگەیەنێت كە دەشێت ئێپستیمی قۆناغی پێشوو، لە قۆناغی دواتردا كەم تا زۆر لێرە و لەوێ ئامادەگی هەبێت، بێئەوەی ئەمە ببێتە مایەی ئافەرۆزكردنی هەژمونی ئێپستیمی نوێ. كەواتە ئێپستیمی كۆن بە یەكجاری و بەو شێوە ڕادیكالە پاشەكشە ناكات و ئاوا نابێت، وەكو ئەوەی فوكۆ لە كتێبی (وشەكان و شتەكان)دا، باسی لێدەكات.
شایەنی باسە فوكۆ میتۆدێكی توندوتیژ و ستایلێكی ئاگرین بە شێوازە نیتشەییەكەی بەكاردێنێت، ئەویش بۆئەوەی خەڵكی راچەڵەكێنێ و لەو خەونی غەفڵەت زەدەییە بە ئاگایان بێنێت. بە هەرحاڵ باری سەرنجەكانی تۆ ڕاستن و لە جێی خۆیاندان.
ئێمە زۆر جار لە ڕووی كات و جەستەوە، دەبینە هاوسەردەمی كەسانێك كە لە ڕووی ئەقڵی و ئێپستمۆلۆژیەوە، سەر بە سەردەمانێكی رابردون كە دوور و نزیك پەیوەندیمان پێیەوە نییە.
هاوسەردەمێتی لە ڕووی كات و سەردەمەوە، جیاوازە لە هاوسەردەمێتی لە ڕووی ئێپستمۆلۆژیەوە، بەڵام هەموو ئەمانە ناكاتە ئەوەی بونی دابڕانی ئێپستمۆلۆژی (La rupture epistemologique) فەرامۆش بكات.
+تۆ دەربارەی ئەم چەمكە سێنترالە (دابڕانی ئێپستمۆلۆژی) كە گاستۆن باشلار دایهێناو فوكۆ و كەسانی دی پەیڕەویان كرد، چی دەڵێیت؟
ـ پرسی بەردەوامێتی و دابڕان، یەكێكە لە كێشە گەورەكانی فەلسەفەی زانست. من پێموایە بۆچونی باشلار دەربارەی دابڕانی مەعریفی، یەكێكە لە دەسكەوتە گرنگەكانی زانستە ئێپستمۆلۆژیەكان، ئەمە شتێكەو ناكرێت پاشەكشەی لێبكەین.
وەكو ئاشكرایە دابڕان بە شێوەیەكی گشتی لە مێژووداو بە تایبەتیش لە مێژووی زانستدا بوونی هەیە، بەڵام ئەم دابڕانە (یان دابڕانگەلێك، وەك هەندێك باوەڕیان پێیەتی)، یەكجاری و ڕادیكاڵانە نیەو دەمودەست رونادات، وەكو تۆماس كۆهین دەڵێت، كاتێك باس لە چەمكی پارادایم paradigme دەكات. ڕەنگە بزانیت كە نوسین و لێكۆڵینەوەكانی تۆماس كۆهین، هاوكاتی باس و لێكۆڵینەوەكانی میشێل فوكۆ بوون یاخود كەمەكێك بەر لەویش بوو. من پێموایە دابڕانی ئێپستمۆلۆژی لەو ساتەوەختەدا ڕوویدا كە فیكری زانستی تێیدا هاتە ئارا.
+مەبەستت ئەوەیە كە لە ساتەوەختی دیكارتەوە ڕویداوە؟
ـ بە ماوەیەكی كەم پێش دیكارت. ئەگەر بتەوێت دەتوانین بڵێین لەگەڵ ساتەوەختی گالیلۆدا بوو. ئەم دۆخەش مەیسەر نەدەبوو، گەر شۆڕشی كۆپەر نیكۆس نەبوایە. گالیلۆ یەكەمین دابڕانی ڕاستەقینەیە لەگەڵ زانینی جیهانی كۆندا. واتە گالیلۆ نوێنەرایەتی دابڕانێكی مەزن دەكات، لەگەڵ سەدەكانی ناوەڕاست و فەزای ئەقڵی Espace mental ئەو قۆناغەدا.
ئەڵبەتە ئەم دابڕانە لەسەر ئاستی فەلسەفی، دیكارت قوڵتری كردەوە و هەر خۆشی بوو بە یەكەمین تیۆرسینی فەلسەفە و زانستی مۆدێرن بەگشتی، بەڵام دەبێت ئەوە بزانین كە ئەم دابڕانە لەو ساتەوەختەدا، بە سەر هەموو زانستەكاندا نەهات. یەكەمین جار كاریگەری لە سەر زانستە فیزیایەكان و بەتایبەتیش لە بواری میكانیكدا بەجێهێشت، دواتر كایەكانی دیكەی گرتەوە.
بۆ خۆم لەو باوەڕەدام جیاوازیەكی ڕیشەیی و دابڕانێكی تەواو لە نێوان زانستی میكانیك و فیزیای سەدەكانی ناوەڕاست و قۆناغی دوای گالیلۆدا هەیە. لێرەدا دابڕانێكی ڕیشەیی هەیەو خۆمان لەبەردەم دوو فەزای ئەقڵی تەواو جیاوازدا دەبینین، وەكو ئەوەی فوكۆ باسی لێدەكات. لە ئاست ئەم دوو فەزا مەعریفیە جیاوازەدا، ئەگەری پەیوەندی و بەردەوامێتی لە نێوانیاندا وەكو تۆماس كۆهین دەڵێت، مەحاڵە.
من لێرەدا لەگەڵ میشێل فوكۆ و تۆماس كۆهیندا ناكۆكم و پێموایە، ناكرێت ئەم قسانە بە سەر ئەو دابڕانە بچوكانەدا پراكتیزە بكرێت كە دواتر ڕویاندا (واتە لە چركەساتی ئیمانوێل كانت یاخود لەو قەڵەمبازە مەعریفیەدا دەیبنیین كە ئەمڕۆ لە بواری زانستە مرۆڤایەتیەكاندا ڕوودەدات).
من ناڵێم لە دوای ئەو دابڕانە مەزنەوە، دابڕانی ئێپستمۆلۆژی دیكە ڕوینەداوە، بەڵام دەڵێم ئەوانە دابڕانگەلێكی بچوك و لاوەكین و لەناو هەمان پرۆژەدان. واتە دابڕانێك نەبووە بۆ دەرچونی یەكجاری لە پرۆژەكەی دیكارت. لێرەدا لەگەڵ كۆهین و فوكۆ دا ناكۆكم. بێگومان من چاوپۆشی لەوە ناكەم كە ئەم پرۆژە زانستیە مەزنە لە سەرەتایەوە تا ئێستا، واتە لە دیكارتەوە تا ئەنشتاین گۆڕانی زۆری بە سەردا هاتووە، بۆ نمونە لە بواری فیزیادا.
ئاشكرایە بە درێژایی چوار سەدەی ڕابردوو، دابڕانی ئێپستمۆلۆژی دیكە ڕوویداوە، بەڵام لەو ئاستەدا نەبووە كە كار لە خودی ئایدیای زانین و زانست بكات، بەڵكو تەنها قەرەی میتۆد و ڕێبازەكان كەوتووەو شوێن دەستی لەو بوارەدا دیاربووە، بەڵام گەر بێتو سەرنج لە قۆناغی بەر لە دیكارت بدەین، واتە لەسەردەمی قەشە تۆما ئەكوینی یان دورتر بڕۆین و سەیری قۆناغی گریك بكەین، دەبینین پرۆژەی زانستی جۆراوجۆر و جیاواز بووە لەو پرۆژە نوێیەی، بە هاتنەئارای زانستی میكانیك دروست دەبێت.
ئەم پرۆژە زانستیە نوێیە تا هەنوكەش لە بواری زانستە كۆمەڵایەتیەكاندا فۆرمەلە نەبووە، سەرەڕای ئەو پێشكەوتنانەی لەم ماوەی دوایدا بە دەستیهێناوە. تا ئێستاش نەگەشتوینەتە فۆرمەلەكردنی پێگەیەكی تایبەت بە زانستە مرۆڤایەتیەكان كە هەموو كۆك و هاوڕابن لە سەری. ڕاستە ئێمە بە چەندین زانست و زانیاری گەیشتوین كە پەیوەندیان بە باسو‌خواسی مرۆڤەوە هەیە، كەچی لەگەڵ ئەوەشدا تا ئێستاش ناتوانین بە شێوەیەكی كۆنكرێتی و بێ دوودڵی باس لە زانستە مرۆڤایەتیەكان بكەین.