هەرێم نیوز
ئەمڕۆ پەنجاوپێنج ساڵ تێپەڕدەبێت بەسەر رێککەوتننامەی
11ی ئازاری ساڵی 1970 کە لەنێوان پارتی دیموکراتی کوردستان بە سەرۆکایەتی مەلا مستەفا
بارزانی و حیزبی بەعس بەسەرۆکایەتى ئەحمەد حەسەن بەکردا ئیمزا کرا، ئەوەى جێگەى
سەرنجە لە هەمان رۆژدا و لە راپەڕینەکەى ساڵی 1991 دا شارى هەولێر لەدەستى بەعس
ئازاد کرا.
بەیاننامەکە بریتی بوو
لە پێشەکییەک و 22 بڕگە ھەمویان پێکەوە دۆکۆمێنتێکی گرنگیان پێکهێنا بۆ چەسپاندنی
مافەکانی گەلی کوردستان لە چوارچێوەی عێراق و بەدیھێنانی یەکێتی ریزەکانی کورد و
کۆتایی هێنان بە جەنگ و کوشتار ، سەدام حسێن رۆڵی سەرەکی لە بەیاننامەکەدا دەبینی
و سەرلەئێوارەى ئەو رۆژە لە ڕادیۆ و تەلەفزیۆنی فەرمی عێراقدا وەک شانازییەکى
گەورە خویندرایەوە.
لەو رێککەوتنامەیەدا
تیایدا جگە لە دانپێنان بە مافە نەتەوەییەکانی گەلی کورد، حکومەتی عێراق بەڵێنیدا
کە کورد بەشداری لە پێکهاتە سەرەکییەکانی حکومەتی بەغدا بکات و زمانی کوردیش لە
ناوەندەکانی خوێندندا و زمانى سەرەکی ئەو شوێنانەش کە زۆرینەى کوردن بە تەواوی
کوردی بخوێنرێت.
توێژەران و
شرۆڤەکاران رێككەوتنەكە بەدەستكەوتێكی گەورەی سیاسی لەقەڵەم دەدەن، كە تائێستا و دوای ئەوەندە ساڵەش كورد هەمان
داواكاریی لە حكومەتی ئێستای عێراق هەیە، هۆکارى جێبەجێنەکردنیشی لە لایەن بەشێک لەسەرکردەکانى بەعسەوە بوو،
کەوتنە بیانووگرتن و پاساو هێنانەوە بۆ ئەوەى سەرنەگرێت چوون ئەوان لە جەنگدا
بەرژەوەندییەکانى خۆیان دەبینییەوەو ئەگەربچوایەتە بوارى جێبەجێکردنەوە بەشێکی زۆر
لە خواستەکانى گەلى کورد جێبەجێ دەکران .
شرۆڤەکاران
باوەڕیان وایە بایەخ و گرنگی رێككەوتنەكە لەوەدابوو، كە بۆ یەكەمجار لە بەڵگەنامەیەكی
فەرمی و یاساییدا لەلایەن عێراقەوە و لەچوارچێوەی (ئۆتۆنۆمیدا کە ئەوکات پێی
دەگوترا حوکمی زاتی) دان بە مافە نەتەوەیی و سیاسییەكانی كورددا نراوە، بەجۆرێک تائێستاش
ئەو وڵاتانەى کە کوردیان بەسەردا دابەشکراوە مافى لەو جۆرەیان بە کورد نەداوە و
بگرە بەشێکى رەهاى مافە دەستورییەکانى کوردی تێدا جێکرابویەوە، ئەوەش بۆ تواناى
دانوستانى سەرکردەکانى کورد دەگەڕایەوە.
ئەنجوومەنی سەركردایەتی
شۆڕشی عێراق لە 11/3/1970 بە بڕیاری ژمارە (288)، لە چوارچێوەی عێراق دانی بەمافی
گەلی كورد دا نا .
بڕگەو
بابەتەکانى رێککەوتنەکە:
1ـ زمانی كوردی
لەگەڵ زمانی عەرەبی زمانی فەرمی عێراق دەبێت لەو ناوچانەی كە زۆربەی زۆری دانیشتوانیان
كوردن و زمانی كوردیش لەو ناوچانەدا زمانی خوێندن و فێركردن دەبێت، زمانی عەرەبیش
لە هەموو ئەو قوتابخانانەدا دەخوێنرێت كە بە كوردی دەخوێنن، لەهەمان كاتیشدا زمانی
كوردی وەك زمانی دووەم لەو سنوورەی یاسا دایدەنێت لە هەموو لایەكی عێراقدا دەخوێندرێت.
2ـ بەشداریكردنی
برا كوردەكانمان لە فەرمانڕەواییدا و جیاوازی نەكردن لەنێوان كورد و كەسانی تر لە وەرگرتنى
پۆست و فەرمانی گشتیدا، لەنێویاندا پایەی
گرنگ و بایەخدار لە دەوڵەتدا، وەك وەزارەت و سوپا و هی تریش. ئەوانە هەموویان لەو
كارە گرنگانەن، كە ئامانجی شۆڕش بوون بۆ وەدیهێنانیان و حكومەت لە كاتێكدا كە دان
بەو بنەمایە دادەنێت، جەخت لەسەر پێویستی كاركردن بۆ بەدیهێنانی ئەو بنەمایە بە ڕێژەیەكی
عادیلانە دەكاتەوە، لەگەڵ لەبەرچاوگرتنی بنەمای لێهاتوویی و ڕێژەی دانیشتوان و ئەو
بێبەشییەی برا كوردەكان لە ڕابردوودا دووچاری بوون.
3ـ لەبەر ئەو بەجێمانەى
كە لە ڕابردوودا لە هەردوو لایەنی ڕۆشنبیریی و پەروەردەیی بەسەر نەتەوەی كورددا
هاتووە ، پلانێك بۆ چارەسەركردنی ئەم دواكەوتووییە دادەنرێت، لەڕێگەی ئەم خاڵانەى
خوارەوە:
أ ـ پەلەكردن لە
جێبەجێكردنی بڕیارەكانی ئەنجوومەنی سەركردایەتی شۆڕش لە ڕووی زمان و مافی ڕۆشنبیرییەوە
بۆ گەلی كورد و بەستنەوەی ئامادەكردن و ئاڕاستەكردنی بەرنامەی تایبەت بە كاروباری
نەتەوەیی كورد لە ڕادیۆ و تەلەفزیۆن بە بەڕێوەبەرایەتیی گشتیی ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندنی
كوردیی.
ب ـ گەڕاندنەوەی
ئەو قوتابییانەی دەركراون بۆ قوتابخانەكانیان یان لەبەر بارودۆخی توندوتیژی لە
ناوچەكە ناچاربوون واز لە خوێندن بێنن، بەچاوپۆشی كردن لە تەمەنیان یان دۆزینەوەی ڕێگەچارەیەكی
لەبار بۆ گیروگرفتەكانیان.
جـ ـ كردنەوەی
قوتابخانەی زۆر لە ناوچە كوردییەكاندا و بەرزكردنەوەی ئاستی پەروەردە و فێركردن و
قبووڵكردنی قوتابیی كورد لە زانكۆ و كۆلێژی سەربازی و (ناردن و زەمالە)ی خوێندن بە
ڕێژەیەكی عادیلانە.
4ـ فەرمانبەرەكان
لەو یەكە كارگێڕییانەی كە بەشی زۆریان كوردن، دەبێ لەنەتەوەى كورد بن، یان لەو كەسانە
بن كە كوردی باش دەزانن، ئەگەر ژمارەی پێویستیان لێ پەیدابوو، بەرپرسە سەرەکییەکانى
ئەو ناوچانە لە نمونەى (پارێزگار، قایمقام، بەڕێوەبەری پۆلیس، بەڕێوەبەری ئاسایش(ئەمن)
و هی تری لەمجۆرە) دادەمەزرێن و دەستبەجێ دەستدەكرێت بە پەرەپێدانی دامودەزگاکانی
دەوڵەت لە ناوچەكەدا بە راوێژكردن لە چوارچێوەی لێژنەی باڵای سەرپەرشتیاری جێبەجێكردنی
ئەم بەیاننامەیە، بەوشێوەیەی كە جێبەجێكردنی مسۆگەر دەكات و یەكێتیی نیشتمانی و
ئارامی لە ناوچەكەدا بەتین دەكات.
5ـ حكوومەت دان
بە مافی گەلی كورددا دەنێت لە پێكهێنانی ڕێكخراوەکانی قوتابییان و لاوان و ئافرەتان
و مامۆستایانی تایبەت بە خۆیان و ئەو ڕێكخراوانە ئەندامی ڕێكخراوە نیشتیمانییە عێراقییەكانی
هاوشێوەی خۆیان دەبن.
6ـ بڕگەی (أ):
كاركردن بە هەردوو بڕگەی (1) و (2)ی بڕیاری ژمارە 59ی مێژووی 5/8/1968ی ئەنجوومەنی
سەركردایەتیی شۆڕش تا مێژووی دەرچوونی ئەم بەیاننامەیە، ئەمەش هەموو ئەوانەی بەشدارییان
لە كاری توندوتیژیی ناوچەی كوردیدا كردووە، دەگرێتەوە.
بڕگەی(ب): كرێكار
و فەرمانبەر و خزمەتگوزارە مەدەنی و سەربازییەكان دەگەڕێنەوە بۆ خزمەت، ئەمەش بەبێ
خۆبەستنەوە بە بوونی (میلاك) جێبەجێ دەكرێت و سوودیش لە خەڵكی مەدەنی لە ناوچە
كوردییەكان وەردەگیرێت، بەگوێرەى پێویستی ئەو ناوچانە پێیان.
7ـ بڕگەی (أ) دەستەیەك
لە كەسانی شارەزا و تایبەتمەند پێكدەهێنرێت، بۆ ئەوەی بەوپەڕی خێراییەوە ناوچەكە لە
هەموو ڕوویەكەوە هەستێتەوە و قەرەبووی ساڵانی ئەم دواییەی ڕوداوەكان بكرێتەوە،
بودجەیەكی تەواویش بۆ جێبەجێكردنی ئەم كارە تەرخان بكرێت، ئەو دەستەیەش سەر بە وەزارەتی
كاروباری باكوور دەبێت.
بڕگەی (ب) ئامادەكردنی
پلانی ئابووری بەشێوەیەك كە پەرەسەندنی هاویەكی و یەكسانی لە هەموو لایە جیاجیاكانی
عێراق دابین بكات بە چاودێریكردنی بارودۆخی دواكەوتوویی لە ناوچەی كوردیدا.
بڕگەی (جـ) تەرخانكردنی
مووچەی خانەنشینی بۆ خێزانی ئەو كەسانەی لە بارودۆخی نەخوازراوى شەڕ لە بەشداربووانی بزاڤی چەكداریی كورددا شەهید
كراون و بۆ خەڵكی تر و بۆ ئەوانەی بەهۆی ئەو بارودۆخەوە تووشی شێواوی و ئاوارەیی
هاتوون، بەپێی یاسایەكی تایبەتی لەسەر شێوەی یاسا كارپێكراوەكان.
بڕگەی (د)
كاركردنی خێرا بۆ فریاكەوتنی خەڵكی زیان لێكەوتوو و دەستكورت لەڕێگەی تەواوكردنی
پرۆژەی خانوو دروستكردن و شتی تر كە كار بۆ بێكاران دابین دەكات و پێشكەشكردنی یارمەتیی
كەلوپەل و پارە بەشێوەیەكی گونجاو و قەرەبوویەكی ماقووڵ بدرێت بەو زیان لێكەوتووانەی
پێویستییان بە یارمەتی هەیە، ئەمەش بە لیژنەی باڵاى ڕێککەوتنەکە دەسپێردرێ و ئەوانەی
لێ هەڵدەهاوێژرێ كە بڕگەی پێشوو گرتوونییەوە.
8ـ گەڕاندنەوەی
دانیشتوانی گوندە عەرەبی و كوردییەكان بۆ شوێنەكانی پێشوویان، بەڵام ئەو گوندانەی
كەوتوونەتە ئەو ناوچانەی ناكرێ بكرێن بە ناوچەی نیشتەجێ بوون، ئەوا حكومەت بۆ مەبەستی
سوودی گشتی بەپێی یاسا دەیانكات بەموڵكی خۆی و لە ناوچەی نزیك ئەوێ نیشتەجێیان دەكات
و هەر زەرەر و زیانێكیش بەهۆی ئەوەوە لێیان كەوتبێ، قەرەبوویان بۆ دەكاتەوە.
9ـ پەلەكردن لە
پیادەكردنی یاسای چاككردنی كشتوكاڵ لە ناوچە كوردیەکان و هەمواركردنی بەشێوەیەك كە
پاكتاوكردنی پێوەندیی دەرەبەگایەتی مسۆگەر بكات، هەموو جوتیارەكانیش پارچە زەویی
گونجاویان پێببڕێت و لەو باجە كشتوكاڵییەش ببەخشرێن كە لە ماوەی ساڵانی شەڕی نەخوازراودا
لەسەریان كۆبووەتەوە.
10ـ رێككەوتن لەسەر
هەمواركردنەوەی دەستووری كاتی بەمشێوەیەى خوارەوە:
أـ گەلی عێراق لە
دوو نەتەوەی سەرەكی پێكدێت، ئەوانیش نەتەوەی عەرەب و نەتەوەی كوردن، ئەم دەستوورە
دان دەنێت بە مافی نەتەوەیی گەلی كورد و مافی هەموو كەمایەتییەكان لە چوارچێوەی عێراقێکی
یەکگرتوودا.
ب ـ زیادكردنی بڕگەی
(زمانی كوردی زمانی فەرمی دەبێت لە ناوچە كوردییەكاندا شان بەشانی زمانی عەرەبی) بۆ
ماددەی چوارەمی دەستوور.
جـ ـ چەسپاندنی
هەموو ئەوانەى کە لەپێشەوە باسکران لەدەستووری هەمیشەیی عێراقدا.
11ـ گەڕاندنەوە و
ڕادەستکردنی ئێستگەی ڕادیۆ و چەكە قورسەكانى شۆرشی کورد بە حكوومەت، ئەمەش بەند دەبێت
بە جێبەجێكردنی قۆناغە كۆتاییەكانی ڕێككەوتنامەكە.
12ـ جێگرێكی سەرۆك
كۆمارى عێراق بۆ كورد دەبێت.
13ـ یاسای پارێزگاكان
بەشێوەیەك هەموار دەكرێتەوە كە لەگەڵ ئەم بەیاننامەیەدا بگونجێت.
14ـ دوای ڕاگەیاندنی
بەیاننامەكە، بە ڕاوێژ لەگەڵ لێژنەی باڵای سەرپەرشتیاری جێبەجێكردنی بەیانەكە، كاری
پێویست ئەنجام دەدرێت بۆ یەكخستنی ئەو پارێزگا و یەكە كارگێڕییانەی زۆربەی زۆری
كوردیان تێدا دادەنیشن بەپێی ئەو ئامارە ڕەسمییانەی دەكرێن و دەوڵەت هەوڵدەدات بۆ
پەرەپێدانی ئەو یەكە كارگێڕییانە و قوڵكردنەوە و فراوانكردنیان، بۆ ئەوەی گەلی
كورد پێڕەوی سەرجەم مافە نەتەوەییەكانی خۆی بكات بۆ دەستەبەركردنی شادبوونی بە ئۆتۆنۆمی
کوردستان، تا ئەو یەكە كارگێڕییەش دێتەدی، هاوئاهەنگی كاروباری نەتەوەییی كورد لەڕێگەی
كۆبوونەوەی دەوری دەكرێت كە لەنێوان لێژنەی باڵا و پارێزگارەكانی ناوچەی باكور دەبەسترێن،
لەبەرئەوەی ئۆتۆنۆمی لە چوارچێوەی كۆماری عێراقدا جێبەجێ دەكرێت، بێگومان وەبەرهێنانی
هەموو سامانێكی سروشتی لەم ناوچەیەدا تایبەتە بە دەسەڵاتداریی ئەم كۆمارە.
15ـ گەلی كورد بەگوێرەى
ڕێژە و ژمارەی دانیشتوانی لەچاو دانیشتوانی عێراق، بەشداری لە دەسەڵاتی یاسادانان-پەرلەمان-
دا دەكات.
بەڵام:
بە تێپەڕبونی
کات حکومەتی بەغدا زۆربەی بڕگەکانی پەیمانەکەی جێبەجێ نەکرد، جگە لەوەش له‌ده‌ستوری
كاتی (1970)دا و بەپێی په‌یماننامه‌ی (11)ی ئازار، ناوی كورد نه‌براو نه‌ته‌وه‌ی
عێراق وه‌ك به‌شێك له نه‌ته‌وه‌ی عه‌ره‌ب دانرا، لەلایەکی دیکەوە حکومەتی بەغدا
لەبری جێبەجێکردنی بڕگەکانی پەیماننامەکە لە پارێزگای کەرکوک خوێندنی خوێندنگا
کوردیەکانی هەڵوەشاندەوە. كه‌مته‌رخه‌می نواند له جێبه‌جێكردنی به‌ندی (8)ی
په‌یوه‌ست به‌گه‌ڕاندنه‌وه‌ی گوندنیشنه كورد و عه‌ره‌به‌كان بۆ شوێنی پێشویان و
کۆتاییهێنان به‌عه‌ره‌بكردنی ناوچەکانی باشوری كوردستان.
سه‌ره‌تاكانی
دوای بڵاوكردنه‌وه‌ی به‌یاننامه‌ی (11)ی ئازار بۆ كورد به‌گشتی و كوردی كه‌ركووك
به‌تایبه‌تی به‌به‌راوورد له‌گه‌ڵ ساڵه‌كانی پێشوو، به‌ماوه‌یه‌كی زێڕیین داده‌نرێت،
له‌و ماوه‌یه‌دا تاڕاده‌یه‌ك ئاشتی باڵی به‌سه‌رباشووری كوردستاندا كێشابوو، زه‌برو
زه‌نگی حكومه‌ت تاڕاده‌یه‌ك نه‌مابوو، باری ئابووری و خوێندن و رۆشنبیری وئه‌ده‌بی
بوژانه‌وه‌یه‌كی باشیان به‌خۆوه‌بینی. به‌ڵام له‌ڕاستیدا ئه‌و به‌یاننامه‌یه زۆر
له كێشه بنه‌ڕه‌تییه‌كانی نێوان كوردو حكومه‌تی نێوندی یه‌كلانه‌كردبوەوه،
له‌هه‌مان كاتدا سروشتی سیاسی حكومه‌تی به‌عس نه‌گۆڕابوو.
هەربۆیە رێککەوتن و بەیاننامەکە نەچووە بوارى جێبەجێکردن و شۆڕش دەستى
بە خەباتى خۆی کردەوە.