زیاتر لە هەفتەیەکە دیسانەوە حیکایەتی دەرکردنی ئەمریکا لە عێراق هاتووەتەوە سەر شانۆکان و هەر لە واشنتۆنەوە تا دەگاتە پاریس، هەر لە بەیرووتەوە تا دەگاتە بەغدا، چ لە پشت پەردە دیپلۆماسیەکانەوە، چ لەبەردەم کەناڵەکانی راگەیاندندا، دیبەیتی لەسەر دەکرێت. ئەوەی بایەخێکی زۆر زیاتر لە جارانی بەم حیکایەتە داوە، ئامادەیی خودی سەرۆکی ئەنجوومەنی وەزیرانی عێراقە کە لە چەند دەرکەوتنێکیدا بەڕاشکاوی باسی لە دەرکردنی ئەمریکا لە عێراق کردووە. بەڵام با ئێمە بەشێوەیەکی بابەتییانە و دوور لە هەست و سۆز، پرسیار لە خۆمان بکەین: ئایا بەڕاستی عێراق وەک دەوڵەت لە هەلومەرجێکی بابەتی وا دایە کە پەنجە راوەشێنێت و هەڕەشە بکات و بتوانێت بە گەورەترین زلهێزی جیهان بڵێت بۆ دەرەوە؟

دۆخی دەوڵەتێکی لەرزۆکی پاش جەنگ

لە سۆسیۆلۆژیای زانستە سیاسیەکاندا، دەوڵەتی لەرزۆک (Fragile state) بریتییە لەو دەوڵەتەی کە توانایەکی تەواو لاوازی لە ئیدارەکردنێکی تەندروستی هاووڵاتیان لە ئاستی دەستەجەمعیدا هەیە، بەڕادەیەک کە بێمتمانەیی لەنێوان هاووڵاتییان و دەزگاکانی دەوڵەتدا، لە دۆخێکی راگوزەرەوە دەبێت بە هەلومەرجێکی بوونیەوی و بابەتی. لە رووبەرێکی لەم شێوەیەدا، بێمتمانەیی رەهەندێکی دوو جەمسەری دەبێت؛ نە هاووڵاتییان متمانە بە دەوڵەت دەکەن، نە دەوڵەتیش متمانە بە هاووڵاتییان دەکات. واتە ئەگەر وەک دووژمنیش تەماشای یەکدی نەکەن، بەلای کەمەوە وەک دوو رکابەر لە یەکدی دەڕوانن. هەر ئەمەش وادەکات کە لەبری چارەسەرکردنی ناکۆکییەکان، ململانێکان، بە رێککەوتنەکانی نێو گرووپە کۆمەڵایەتی و سیاسیەکان بە ئامانجی گرێبەستێکی کۆمەڵایەتی و سیاسی، دەوڵەت و دەزگاکانی دێن و بۆ ئیدارەکردنی پەیوەندییەکانی هێز بەکاریان دەهێنن!

ئەمە رێک ئەو چوارچێوەیەیە کە نەک تەنیا حکومەتەکەی ئیتار، بەڵکو کۆی دەوڵەتی عێراقی تێدایە، چونکە هەر لە بناخە و سەرچاوەوە، بەتایبەتی پاش داگیرکردنی عێراق لە 2003دا، دەوڵەت بەتەنیا مۆنۆپۆڵی ئیدارەکردنی جەماوەری نییە، بەڵکو ناچارە بەوەی کە مۆنۆپۆڵەکەی لەگەڵ چەندین گرووپی میلیشیایی و خێڵەکی و سیاسی و ئایینیدا دابەشبکات و ئەو بەشەش کە بەر خۆی دەکەوێت، زۆر بەلاوازی جێبەجێی دەکات.

ئەمە یەکێکە لەو هۆکارە هەرە گەورانەی کە وادەکات نزیکەی 89%ـی هاووڵاتییان، بە پێی توێژینەوەیەکی ناوەندی فەرەنسی بۆ توێژینەوە لەسەر عێراق، هیچ جۆرە متمانەیەکیان بە دەوڵەت و دەزگاکانی نەبێت و گەر هەر هەلێکیش بۆ تێکەڵبوون بە بزووتنەی ناڕەزایی دروستببێت، بەخێرایی ئاوێزانی ببن. بەدیوێکی دیکەشدا، لە 2003وە تائێستا، هەمیشە دەوڵەت و دەزگاکانی و دەستەبژێرەکانی، نەک هەر گرفتی کاتیگۆرییە کۆمەڵایەتی و سیاسییەکانیان چارەسەر نەکردووە، بەڵکو قووڵتریشیان کردووەتەوە. 

باشترین نموونەش بڕگەی 140ـی دەستوری عێراقە سەبارەت بەو ناوچانەی کە جێگەی ناکۆکین لەنێوان هەولێر و بەغدا، یان یاسای لە رەگوڕیشە هەڵکێشانی بەعسیەکانە کە دواتر وەک یاسای لە رەگوڕیشە هەڵکێشانی سوننە لەلایەن چەند ئەکتەرێکی دەسەڵاتەوە بەکارهێنرا.

دەرکەوتەکانی عێراق وەک دەوڵەتێکی لەرزۆک

لە دۆخێکی ئاوادایە کە دەوڵەتی عێراقی، لەسەر ئاستی بابەتی رووتوقوت، بەرگەی هیچ جۆرە شۆکێکی ناوەکی یان دەرەکی ناگرێت و بەخێرایی وەک کۆشکی کارتۆنی دەڕووخێت. بۆ نموونە پاش هەڵبژاردنەکانی 2021 و سەرکەوتنی موقتەدا سەدر و خواستی ئەو بۆ دروستکردنی حکومەتی زۆرینەی نیشتمانی، ئەم شۆکە ناوەکیە وایکرد کە لە زۆنی سەوزدا کە بڕیارە ئارامترین ناوچەی عێراق بێت، جەنگی نێوان براکان رووبدات و چەندین کوژراو و برینداری لێبکەوێتەوە و ئەگەر موقتەدا نەکشایەتەوە، عێراق دەبووە گۆمی خوێن. هەروەها کاتێک کە لە 2014دا چەند سەد جیهادیستێکی داعش پەلاماری موسڵیان دا، کۆی دەوڵەتی عێراقی لەبەردەم ئەم شۆکە دەرەکییەدا هەرەسی هێنا و ئەو سوپایەی کە دەیان ملیار دۆلاری تیادا سەرفکرا هەڵهات و کۆی چەکە هەرە پێشکەوتووەکانی بۆ جیهادیستەکان بەجێهێشت و لەکۆتایشدا بەناچاری داوای لە ئەمریکا کرد بگەڕێتەوە بۆ عێراق و بەغداد لە کەوتنێکی تراژیدی رزگاربکات.

لە دەرەوەی شۆکە سیاسی و سەربازییەکانیش، ئەم دەوڵەتە لەرزۆکەی عێراق، هیچ ژێرخانێکی بەهێز و کارا و مێژووییشی نییە بۆ رووبەڕوبوونەوە لەگەڵ شۆکەکانی دیکەی وەک گۆڕینی کەشوهەوا یان دیمۆگرافیا. ئەوەی هەیە تەنیا گوتارێکی بێ نێوەڕۆک و بێ بەرنامەی ستراتیژییە. کۆی تایبەتمەندان کۆکن لەسەر ئەوەی کە ئەگەر عێراق فریای خۆی نەکەوێت، لە 20 ساڵی داهاتوودا رووبەڕووی کارەساتی گەورە دەبێتەوە. تەنانەت تایبەتمەندێکی فەرەنسی کە کار لەسەر گۆڕینی کەشوهەوا و دیمۆگرافیا لە عێراقدا دەکات، پێی گوتم، ئەگەر عێراق وا بەردەوامبێت، بەدڵنیاییەوە لە داهاتوودا شتێک نامێنێت بەناوی عێراق!

یەکێک لەو خاڵانەی کە عێراق هەمیشە شانازی پێوەدەکات رەهەندە ئابوورییەکەیەتی و پێیوایە جیهان ناچارە مامەڵەی لەگەڵدا بکات، چونکە عێراق خاوەنی سەرچاوەی سروشتیی گەورەیە و وڵاتێکی دەوڵەمەندە، بەڵام لەڕاستیدا ئەمە تەنیا وەهمی دەستەبژێرێکی نابەرپرسیارە لەم وڵاتەدا. چونکە تاکە سەرچاوەی داهاتی عێراق بریتیە لە نەوت و نرخی نەوتیش بەهیچ شێوەیەک لە دەستی عێراقدا نییە. کە نرخ لە ئاستێکی بەرزدابوو، دەوڵەت پارەکە وەردەگرێت و دابەشی دەکات و ئاشتی کۆمەڵایەتی دەکڕێت، کە نرخ دابەزی، هەموو شتێک رادەوەستێت و ئەفسانەکە کۆتایی پێدێت و قەیرانەکان دەتەقنەوە. دەکرێت دەوڵەتێکی لەرزۆک لە دۆخێکی تایبەتدا، وەک عێراق، خاوەنی پارە بێت، بەڵام هەرگیز ناتوانێت خاوەنی سیستمێکی ئابووریی دامەزراو بێت.

لەبری گوتاری دەرکردنی ئەمریکا لە عێراق!

ئەمە ئەو چوارچێوە گشتیەیە کە عێراق، چ وەک دەوڵەت و چ وەک حکومەتی تێدایە. لە دۆخێکی ئاوادا، ئایا بەڕاستی گوتاری دەرکردنی ئەمریکا لە عێراقدا دەتوانێت ئامانجێکی تەندروست و ستراتیژی بێت؟ ئایا بەڕاستی دەکرێت گوتارێکی بەرپرسیارانە بێت؟ بەدڵنیاییەوە نەخێر.

ئەوەی عێراق لە ئێستا و ئێرەدا پێویستی پێیەتی گەڕانەوەی شەرعیەتە بۆ دەزگا دەوڵەتیەکانی، بەدەستهێنانەوەی متمانەی هاووڵاتییانە کە نەیماوە، دابینکردنی سیستمی خزمەتگوزارییە لە کۆی عێراقدا، گەڕانەوەی کەرامەتە بۆ عێراقیبوون، گەڕانەوەیە بۆ مافەکانی مرۆڤ، گەڕانەوەیە بۆ هەیبەتی یاسا، رزگارکردنی دەوڵەتە لە هەژموونی ئەو میلیشیایانەی کە خودی دەوڵەتیان بە بارمتە گرتووە، دروستکردنەوەی پردی پەیوەندییە لەنێوان سوننە و کورد و شیعەدا.

ئەوەی عێراق لە ئێستا و ئێرەدا پێویستی پێیەتی، سنووردارکردنی گەندەڵی گشتێنراوە، کەمکردنەوەی نادادیی کۆمەڵایەتییە کە چینی ناوەندی لەنێوبردووە، گەشەی ئابوورییە کە لە ئێستادا تەنیا قسەی بەردەم کامێراکان و نێو کۆنفرانسەکانە. ئەوەی کە لە ئێستا و ئێرەدا عێراق پێویستی پێیەتی، پڕۆژەی فراوانی ستراتیژییە بۆ چارەسەرکردنی کارەساتی دێمۆگرافیا، رێگەگرتنە لە پەڕینەوە لە کۆمەڵگەوە بۆ خێڵ، دۆزینەوەی چارەسەرە بۆ ئەو هەزاران هەزار عێراقییەی کە لەنێو وڵاتەکەی خۆیاندا ئاوارەن.

ئەوەی لە ئێستا و ئێرەدا عێراق پێویستیەتی رێگەگرتنە لە گەڕانەوەی تیرۆریزمی داعش کە هەموو جیهان کۆکن لەسەر ئەوەی یەکێکە لە مەترسییە هەرە گەورەکان، رێگەگرتنە لەوەی کە عێراق نەبێت بە سەرزەمینی مافیا جیهانییەکانی مادەهۆشبەرەکان کە بەداخەوە لە ئێستادا دەرگەکانیان بۆ کراوەتەوە، چارەسەرکردنی گرفتەکانی سنوورە لەگەڵ کوێت، ئێران، تورکیا و سعودیەدا کە بوون بە سەرچاوەی چەندین قەیران بۆ کۆی عێراق.

لە ئێستا و ئێرەدا، عێراق پێویستی بە پڕۆژەی ستراتیژییە بۆ هەموو ئەم بابەتانە، نەک حیکایەتی دەرکردنی ئەمریکا لە عێراق کە دەکرێت ببێتە هۆکاری هەرەسی یەکجارەکیی خودی عێراق.