تورکیا لە نێوان چارەسەری کێشەی کوردو کلیلی چارەنووسدا
ئەمساڵ سەد ساڵ بەسەر دامەزراندنی کۆماری تورکیادا تێپەڕ دەبێت، وەک بەرهەمی (لۆزان)و دووبارە داڕشتنەوەی نەخشەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، لە دوای جەنگی جیهانی یەکەم‌و ڕووخانی سەڵتەنەتی عوسمانی.
کۆماری تورکیا لە ماوەی ئەو سەد ساڵەدا بە چەندین قۆناغدا تێپەڕیووە لەوانەش: قۆناغی دامەزراندن‌و تاک حیزبی، دواتر فرە حیزبی‌و سەرهەڵدانی دیاردەی کودەتا سەربازییەکان، وەک ئاماژەیەک بۆ دیموکراسی مەرجداری ئەو وڵاتە. لەسەرەتای سەدەی نوێشەوە‌و لە هەندێ ئاستدا پێی نایە قۆناغی دووبارە پرسیاری ناسنامە لەخۆکردن‌و بەخۆداچوونەوەو چاکسازی سیاسی‌و ئابووری‌و ئاڵ‌و گۆڕ لە نوخبەی حوکمڕاندا ئێستاش پێمان وایە لەسەردەمی متوربە کردنەوەی هەندێ ڕەگەزی پێش چاکسازییەکان‌و دوای چاکسازییەکاندا دەژیت، بەوەش تورکیای کۆن بەهەندێ گۆڕانی سەرخانیەوە لە بەرگێکی ترداو بەو جۆرەی لەگەڵ قۆناعەکەدا سازگار بێت، خۆی بەرهەم دەهێنێتەوە! بەمەش سیاسەتی عوسمانیە نوێکان ملکەچی پێداچوونەوە دەکرێت‌و پراگماتی‌و بەرژەوەندی سیاسی‌و لۆژکی دەوڵەت تەم‌و مژ بە دەوری پێوەرەوە ئەخلاقیەکانیدا دروست دەکات.
بەڵام ئەوەی ئێمە لەم وتارەدا مەبەستمانە، توێژینەوە لە قۆناغە جۆراوجۆرەکان نیە، هیندەی هەڵوێستە کردنێکی فیکری‌و ئەخلاقی‌و سیاسیەکە لەسەر هەندێ لە وێستگەو ناونیشانەکانی سەرە ڕێ‌‌و مێژووی کۆمار، بە مەبەستی دووبارە پرسیارلێکردنەوە لە پێناو ئامانجە ناوەندییە پێویستەکە کە ئەویش لە ڕوانگەی خاوەنی ئەم وتارەوە لە دووبارە بیناکردنەوەی کۆمارو بناغەدانانێکی نوێدا‌و چارەسەری کێشەی کوردا بەرجەستە دەبێت، نەک درێژە پێدانی ئەوەی هەیە هەموو ئەوەش بەبێ ڕەخنەی ئەخلاقی لە کۆمارو مێژووەکەی نایەتەدی.
کۆماری تورکیا لەنێوان
میراتگری دەوڵەتی عوسمانی‌و دابڕان لێی
بە گوێرەی پەیمانی (لۆزان) بزوتنەوەی کەمالی‌و دواتر دەوڵەتی نوێی تورکیا لەڕووی قانونیەوە بە میراتگری سەڵتەنەتی عوسمانی دانرا. چونکە هاوپەیمانە خۆر ئاواییە سەرکەوتووەکانی جەنگی جیهانی یەکەم، پێویستیان بە دەوڵەت‌و سەرکردایەتیەک بوو، بەناوی سەڵتەنەتی عوسمانیەوە، دەستبەرداری بەشی زۆری قەڵەمڕەوە ئیمپراتۆریەتەکەی بەتایبەتیش لەوڵاتانی عەرەبی‌و خۆرهەڵاتی ناوەڕاست بێت، هەر بۆیە بە دەسەڵاتێکی ڕەمزی سوڵتانیان لە ئەستنبوڵ هێشتەوە، بۆ ئەوەی ڕووپۆشی یاسایی فەرمی بەو دیفاکتۆیە بدات، کە ئەوان بە دییان هێنابوو سەپاندبوویان، ئەوەش لە دەست بەسەراگرتنی سەرزەمینێکی زۆری پێشووی عوسمانیدا خۆی دەبینیەوە.
بەڵام ئاراستەی گۆڕانەکان‌و لەوانەش سەرهەڵدانی بزوتنەوەی بەرهەڵستکاری کەمالی لە قازانجی مانەوەی ئەو دەسەڵاتەدا نەبوو، کەمالیەکان بەهۆی سەرکەوتنەکانیان‌و مامەڵە لەگەڵکردنی چەندین هێزی نێودەوڵەت لەگەڵیاندا، بە کردەوە بوون بەلایەنی گفتوگۆکان لەسەر دیاریکردنی چارەنووسی قۆناغی پێشوو قەڵەمڕەو ناسنامەی کۆمارو دەوڵەتی نوێی تورکیاش، لەم چوارچێوەشدا هاوپەیمانان پشتیان لە پەیمانی (سیڤەر) کرد کە لەگەڵ سوڵتانی عوسمانی مۆریان کردبوو، پەیمانی لۆزانیان لەگەڵ کەمالیەکان مۆرکردو بەوەش بە کردەوە جەنگی جیهانی یەکەم کۆتایی پێهێنراو نەخشەی نوێی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست داڕیژرا.
ئەوەی لێرەدا جێی پرسیارە، ڕووە تەکنیکی‌و ڕووکەشە نوێیە نێودەوڵەتەیکەی پرسی میراتگری کۆماری تورکیای نوێ بۆ سەڵتەنەتی عوسمانی نیە، کە زۆربەی زۆری ڕەنگدانەوەی ئیرادەی بەرژەوەندیخوازانەی هێزە خۆرئاواییەکان‌و سەرکەوتووانی جەنگی جیهانی یەکەم بوو، بەڵکو ڕووە سیاسی‌و ئەخلاقی‌و بەهاییەکەیەتی.
لەڕاستیدا لەو ڕووانەوە، کۆماری تورکیا نەک هەر بە میراتگری سەڵتەنەتی فرە نەتەوەو ئاینی عوسمانی لە قەڵەم نادرێت، بەتایبەتیش هەتا ساڵی (1908)، بەڵکو ڕێک بە پێچەوانەوە، بە دابڕانێکی ئایدۆلۆی‌و ئەخلاقی‌و دینی‌و سیاسی‌و فەرهەنگی ئەو ڕابردووە دادەنرێت، چونکە لەڕووی فیکری‌و زانستی ڕووتیشەوە ناکرێت‌و ناشێت، دەوڵەتێکی نەتەوەیی پەڕگیرو ناسیۆنالیزمێکی باڵادەستی توندەڕەو بە میراتگری واقیعێکی ئمپراتۆریانە دابنرێت کە یەکێ لە سیماکانی فرە نەتەوەیی‌و ئایینیە کەمالیزم لە بەرگی کۆماریشدا بە تایبەتی لەسەرەتاوە، وەک پێشمەرج‌و پێویستیەکی نەتەوە سازیی توندوتیژی خۆرئاواییانە ڕۆژێ لە ڕۆژان ئەوەی نەشاردۆتەوە کە کۆماری نوێ‌‌و ناسیۆنالیزمی تورکی‌و نەتەوەی تورک، دابڕانە لە ڕۆحی کۆنەپەرستانەو دژە شارستانیەتی ئیمپراتیۆیەتی عوسمانی‌و تەنانەت (ئیسلام)یش وەک ئاین لێرەشەوە ئەگەر باسیک لە میراتگری بکرێت ڕاست بێت، تەنها بۆ چەند ساڵەی کۆتایی‌و دەسەڵاتی ڕەش ئیتحادیەکان ڕاستە، کە لە ڕاستیدا ئەوان خۆیان هیندەی کاریان ڕووخاندنی پایە کۆنەکانی ئیمپراتۆریەت بوو نوێنەرایەتی پێوەرو بنەماو بەهاکانیان نەدەکرد، لەوانەش فرە نەتەوەیی‌و باڵادەست بوونی نەتەوەیەک بەسەر ئەوانی تردا کە مەبەستیان درێژە پێدانی ئیمپراتۆریەت بەمشێوە پێشووەکەی نەبوو، هەر بۆیە ئیتحادییەکان لەڕووی ئایدۆلۆژی‌و ستراتیژیەوە بە دابڕان لە پێش خۆیان دادەنرێن، باوکی ڕۆحی ئایدۆلۆژی کەمالیەکانیش، جیاوازی نێوان ئەوان‌و ئەمان هیندەی جیاوازی هەل‌و مەرجە بابەتیەکان‌و دەرفەتەکان، جیاوازی هەناسەو ئایدۆلۆژیاو بیرکردنەوە نیە. ئەوان دەیانویست سیاسەتی بە تورک کردن لەسەر ئاستی پاشماوەکانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانیدا پیادە بکەن کە چەندین نەتەوەو پێکهاتەی تێدا دەژیا، لە کاتێکدا ئەمان واتە کەمالیەکان دوای لەدەستدانی زۆرێ لە قەڵەمڕەوە کۆنەکەو چوونە دەرەوەی عەرەب لە بازنەی بایەخپێدان، لە چوارچێوەی قەڵەمڕەوی دەسەڵاتی کۆمارداو لەسەر حسابی یەکێ لە پێکهاتە هەرە ڕەسەنەکانی عوسمانی ئەمەیان کرد، کە ئەویش نەتەوەی کورد بوو!.
بناغەی ناتەواو خراپ داڕێژراوی کۆماری تورکیا
کۆماری تورکیا بە پێچەوانەی بانگەشەی ناسیۆنالیستە تورکەکان‌و ئەو ماشێنە ئایدۆلۆژی‌و سیاسی‌و سەربازییەی لە مێژووی کۆمار لە پشتیانەوە بووە، گەرچی بەرهەمی بزوتنەوەی بەرهەڵستی تورکیا، واتە بەرهەمی تێکۆشان‌و خوێن‌و ئازاری خەڵکە، بەڵام بناغەدانان‌و شکڵپێدانی بەو جۆرەی بینیمان لە زیاد لەڕوویەکەوە ئاماژە بە هەڵەو ناتەواوی خراپیی ئەو بناغە دەکات کە سیستمە سیاسی‌و گوتارە باڵادەستەکەی‌و فۆڕمە حوکمڕانیەکەی ناوی لەسەر دروست بووەو دامەزراوە.
ئەوەش وایکردووە هەمیشە بەدەست، جۆرێ لە ترسانی بەردەوام لەو دەوروبەر نیگەرانی‌و قەیرانی ناسنامەو ڕۆڵی خۆ دیاریکردنەوە بناڵێنێت. ئەم هەڵەو لاوازییە بونیادییەی کۆماریش لە چەندین شتدا بەرجەستە بەڵام بنەڕەترینیان دوای شەڕی بێ پاساوو توند لەگەڵ ناسنامەو ڕواڵەتەکانی ژیانی ئیسلامی.
لە پەیمان شکاندن‌و نکوڵیکردن‌و سەرکوتکردنی کورد دەردەکەوێت، کە بە کردەوە بە خوێنی ڕۆڵەکانی بەشدارییەکی کاریگەری لە جەنگی ڕزگاریدا کردبوو، ئەوەش لە ڕێی شکاندن‌و پاشگەزبوونەوە لەو پەیمانەی سەرکردایەتی بزوتنەوەکە بە کوردی دابوو، ناوەڕۆکەکەی ئاماژەی بەوە دەکرد کۆماری نوێ دوای سەرکەوتن، کۆمارو دەوڵەتی هاوبەشی تورک‌و کورد دەبێت‌و کوردستانیش خوادن مافی خۆبەڕێوەبەری هەرێمی تایبەت بەخ دەبێت. کە بەداخەوە لە جیاتی ئەم ڕێگە ڕاستە کە مێژوو، واقیع‌و هەموو بەها ئینسانیە جوانەکان‌و جوامێری سیاسی‌و ئەخلاقیی پشتیوانی دەکات.
سەرانی کۆمار کەوتنە پیادەکردنی مۆدێلێکی توندڕەوی ناسیۆنالیزم‌و پرۆسەیەکی توندوتیژو خوێناویی نەتەوەسازی‌و هەوڵدان بۆ تواندنەوەی کوردو کۆتا پێهێنانی وەک گروپێکی نەتەوەیی جیاوازو خاوەن ناسنامەی نەتەوەیی.
هەموو ئەوەش بووە سەرچاوەی لاوازییەکی ستراتیژی لە بونیادی کۆماردا، کە تاکو ئێستاشتی لەگەڵدا بێت، بە دەستیەوە دەناڵێنێت.
شکستی ستراتیژی کۆمار
دەرهەق بە کوردو ناسنامەکەی
مێژووی کۆماری تورکیا لەم ڕووە، واتە لەڕووی مامەڵەکردن لەگەڵ کوردو ناسنامەی کوردی‌و مەسەلەی کوردستانەوە، لەڕوانگەی ستراتیژیەوە داڕێژراوە، کە نکوڵی کردن لە بوونی کوردو ناسنامەی کوردی‌و هەوڵدان بۆ تواندنەوەی لە بۆتەی نەتەوایەتی تورکیدا خۆی دەبینیەوە ئەمەش تا ڕاددەیەکی زۆر، نەک هەر هۆکاری کۆمەڵێ مێژووی شکستی سەربازی‌و سیاسی‌و ئایدیۆلۆژیی کۆمار بووە، بەڵکو بەشێوەیەکی گرنگ لە مێژووی شکستی ئەخلاقیشی پێکدەهێنێت.
بە حوکمی دژایەتی ستراتیژەکە بۆ بەها ئیسلامی‌و جیهانیەکان‌و کەرامەتی خوا پێدراو بە مرۆڤ‌و گروپە مرۆییەکان‌و لەوانەش گروپە نەتەوەییەکان، ئەم ستراتیژە جگە لە ناڕاستی‌و شکستەکەی، لە بنەڕەتدا لەسەر بناغەی تێگەیشتنێکی هەڵەش لە ڕێسا گەردوونی‌و خوایی‌و کۆمەڵایەتیەکان‌و کوردو دیموکراسیش دامەزراوە. چونکە بە پێچەوانەوەی ئەو بۆچوونەی دامەزرێنەری کۆمارەوە کە پێی وابوو عەرەب نەتەوەیەکی گەورەن قابیلی تواندنەوە نین، بەڵام دەتوانن کورد لە ناو تورکدا بتوێننەوە، مێژووی سەد ساڵەی کۆمارو بەکارهێنانی سەرجەم میکانیزم‌و شێوازو تواناکان لەوبارەوە، ئەو ڕاستیەی خستەڕوو، کە کورد کەمە نەتەوایەتیەکی لاواز نیە، بەڵکو نەتەوەو پێکهاتەیەکی ڕەسەن‌و بەهێزو گەورەی ڕابردووی ناوچەکەیە، هەر بۆیە لەم تواندنەوەو کۆتایی پێهێنانی کارێکی هەروا ئاسان نیە.
نوخبەی دەسەڵاتداری نوێی تورکیش دوای (2002) زیاتر لە نوخبەکانی پێش خۆی لەم ڕاستیە گەیشت، بۆیە لە ئاستێکیشدا بێت، ڕەخنەی لەم سیاسەتە گرت‌و لە ئاستی زمان‌و کەلتوردا دانی بە ناسنامەی کور وەک خود جگە لەوە، ئەگەر دەزگا ئایدۆلۆژی‌و ئەکادیمی‌و سیاسی‌و سەربازیەکەی کۆمار بە قوڵی لە پرسی ناسیۆنالیزم‌و پەیوەندی بەکایە جۆراوجۆرەکان بکردایەتەوە، هەستی باڵادەستی‌و دەمارگیری‌و بە پیرۆزکردنی هەندێ گوتەو دروشم، ڕێگر نەبوونایە لەوەی بەشێوەیەکی زانستی لە کێشەی نێوان کوردو کۆمار تێبگەن، کێشەی کوردیان یەکسان نەدەکرد بە کێشەی ئەمنی‌و تیرۆرو توندو تیژی. لەوە تێددەگەشتین کە خودی ئەو توندوتیژیەی بەکاری دەهێنن بۆ سەرکوتکردنی ناسیۆنالیزمی کوردی، دەبێتە هۆی زیاتر زەمینە سازکردن بۆ فراوانبوون‌و بەردەوامبوون‌و ڕەوایەتی پەیداکردنی زۆرتری.
واتە لە جیاتی چارەسەرکردنی کێشەکە ئاڵۆزتری دەکات، هەر بۆیە ئەگەر ئەو شێوازە جارێک لە قازانجی دەوەڵەت بوو بێت، دووجار لە قازانجی بزوتنەوە چەکدارییە کوردییەکەدا بووەو کەرەسەی زۆرتری جۆشدانی جەماوەری خستۆتە بەردەستی.
ستراتیژی ناولێنانی ئایدۆلۆژیش لە پرسێکی سیاسی‌و مافخوازانەی وەکو پرسی کوردو یەکسانکردنی بە پرسی تیرۆرو توندوتیژی، تەنها خۆ چەواشەکردنی نوخبەی حوکمیران‌و دەوڵەت دێنێتەکایەوەو هیچ لە جەوهەری ناولێنراوەکەو وێنای ئەو لای هەواداران‌و خاوەنەکانی ناگۆڕێت.
بەڵکو هەست بە سوکایەتیکردنی زۆرتریان لا دروست دەکات، ئەوەش پاڵیان پێوەدەنێ بۆ بەربەرەکانی زێدەتر. بەهەمان شێوە یەکسان کردنی کێشەی کورد کە کۆمارکرد بووی بە کێشەی مێژوو توندوتیژی بێ پەیام، بەدواکەوتوویی ئابوری ناوچەکانی باشوری خۆرهەڵاتی تورکیا (کوردستان) لەڕووی هۆکارەوەو چارەسەر دانانیشی بە پێشخستن‌و گەشانەوەی ئابووری هەرێمەکە، بەڵگەی نەشارەزایی یاخود لە بیربردنەوەی پەیوەندی نێوان ژیانی ئابوری‌و ناسیونالیزمە لەلایەن ناوەندە سەربازی‌و ئەکادیمییەکانی تورکیاوە بە حوکمی ئەوەی ئەگەر خراپی باری ئابوری‌و ژیان‌و گوزەرانی هاوڵاتیانی هەرێم‌و ناوچەیەک، مرۆڤەکان، لە سۆنگەی هەست کردن بەو جیاکاری‌و بێ بەشیەی دەوڵەت دەرهەقیان ڕەوا ببینێت پاڵیان پێوە بنێت بۆ یاخیبوون‌و پەنابردن بۆ بەکارهێنانی هێزو توندوتیژی، وەک ڕێکارو ئامرازێک بۆ بەرگری لە خۆکردن‌و ناڕەزایی دەربڕین، ئەوا گەشانەوەو پێشکەوتنی ئابوریش، لە ڕەهەندێکی ترەوە هەستی ناسیونالیستیان دەگەشێنێتەوە، بە حوکی ئەوەی گەشەسەندنی چینی ناوەڕاست‌وو تەشەنەکردنی خوێندەواری‌و پڕبوونەوەو تێربوونی پێداویستیە سەرەتاییەکان، هەست بە کەرامەت‌و خۆ بەخاوەن ماف زانین‌و پەرژانە سەر خواستە مەعنەویەکان لانی کەم لە ناوبەشێ لە دانیشتوان لەلای مرۆڤەکان زۆرتر دەکات.
بەم جۆرەش ئەوەی دەوڵەت بە نەشارەزایی‌و نازانستی، یاخود لە سۆنگەی پاڵنەرە ئایدۆلۆژییەکان‌و چاو پۆشین لە دەستنیشانکردنی زانستیانەی ڕەگ‌و ڕیشەی کێشەکان‌و جۆری چارەسەرەکان، بە چارەسەری داناوە، هۆکاری زیاتر تاودان‌و وروژاندنی کێشەکەبووە.
چونکە ئەگەر توندوتیژی، توندوتیژی بەرهەم بێنێت، باشترکردنی گوزەران‌و ژیانی ئابوریش (کە زۆر تریش دروشم بوو) کار ناکاتە سەر بیربردنەوەی خواستە نەتەوەیی‌و ناسنامەییەکان واتە لەبیربردنەوەیان، ئەگەر کاریگەریەکی هەبێت، لەسەر ئاشتی شێوازی خەبات هەیەتی نەک بنەڕەتی پرسەکە، هەر ئەوەش وایکردووە هەموو ئەو پێناس‌و ڕێکارو وەسف‌و جۆری مامەڵانەی کۆمار لە مێژووی خۆیدا، لەگەڵ کوردو ناسنامەکەی‌و کێشەکەی کردوویەتی، بێ بەرهەم بن‌و بگەنە بن بەست‌و کێشەکە وەک خۆی لە بەرگی جۆراوجۆردا بەردەوامی هەبێت‌و گوزارشت لە خۆی بداتەوە.
هەر لێرەشەوە دەمەوێت سەرنج بۆ لای ئەوە ڕابکێشم کە ئەو کرانەوە فەرهەنگیی‌و زمانیەکەی دوای (2003)ش لە تورکیادا لەسەردەمی ئەکەپە بەدیدەکرێت، کە جەوهەرەکەی داننانە بە کوردو ڕەتکردنەوەی ناسیۆنالیزمی کوردی‌و کوردی بە سیاسیکراو، لەگەڵ گرنگیەکەی، نەک هەر نابێتە فۆڕمێ بۆ چارەسەری کێشەی کورد، بەڵکو ئەویش هاوشێوەی شێوازە لە پێشگیراوەکانی پێشووتر، بەرەنجامی پێچەوانە بەدەستەوە دەدات. واتە نەک نابێتە جێگرەوەی چارەسەری سیاسی کێشەکە یاخود ڕازیکردنی کوردی زیندوو، بەڵکو ناڕاستەوخۆ هەستی ناسیۆنالیزمی کوردی پەرە پێدەدات، وە کار لەسەر بوژانەوەی یەکێ لە پایەو کەرەسەکانی دەکات کە زمان‌و ئەدەبیات‌و هونەرە، هەربۆیە کات بە فیڕۆدان‌و نەبوونی خوێندنەوەیەکی ڕەخنەیی‌و زانستی بۆ کۆمارو چۆنێتی مامەڵەکردنی لەگەڵ کێشەی کورد، لەسەر ئاستی تیۆری‌و مەیدانی‌و چۆنێتی وێناکردن‌و ڕوبەڕوبوونەوەو چارەسەریی، لە قازانجی دواڕۆژی کۆمار نابێت‌و لاوازییە ستراتیژییە بونیادییەکەی وەکو خۆی دەهێڵێتەوە.
لێرەوە لە قازانجی کۆمارو برایەتی نەتەوەکان‌و چارەسەریە نوخبەی حوکمڕانی وڵات لەسەرو بەندی یادی سەد ساڵەی کۆماردا، گوێ لە هەموو ئەو دەنگە دڵسۆزانە بگرێت، داوای بەخۆداچوونەوەو دووبارە هەڵسەنگاندنە وەی هەل‌و مەرج‌و جۆری چارەسەرەکان‌و بوێری لە خۆنیشاندانی سیاسی دەکەن.
لەوانەش (خالد مەشعەل) سەرۆکی پێشووی مەکتەب سیاسی حەماس، کە ئامۆژگاری ئەو وڵاتانە دەکات کێشەی کوردیان هەیە، دان بە کێشەکەو مافەکانی کوردا بنێن‌و بڕیاری چارەسەرکردنی بدەن، چونکە خۆیانەو پێش ئەوەش چارەسەریان بەسەردا بسەپێنرێت. عەبدوڵڵا گوڵیش لە یادی سەد ساڵەی کۆماردا جارێکی تر جەختی لە هۆشیاریەکی پێشووتری کردەوە کە داوا لە دەسەڵاتدارانی وڵاتەکەی دەکات چارەسەری کێشەی کورد بکەن پێش ئەوەی ڕەهەندێکی نێودەوڵەتی بۆ پەیدا ببێت.
ئەم بیرکردنەوانەش لەو ڕاستیەوە سەرچاوەیان گرتووە کە مادام کورد یاخیە لە تواندنەوە، نابێت گرەو لە سەر کۆتایپێکهێنانی ناسیۆنالیزمی کوردی‌و کێشەی کورد بکرێت، چونکە هەردووکیان ڕەوایەتی بوون‌و مانەوە لە بوونی کورد وەک نەتەوە وەردەگرک
لێرەوە چاوڕەوان دەکرێت، یادی سەد ساڵەی کۆمار تەنها بە پیاهەڵدان‌و باسی مەزنێتی نەتەوەی تورک‌و گەورەیی کۆمارو ئاواتخواستن بۆ داهاتوویەکی باشتر لە هەمان چوارچێوەکانی ئێستادا واز نەهێنرێت بەڵکو بیر لە دانان بە ناسیۆنالیزم‌و کێشەی کوردو چارەسەرکردنێکی دادپەروەرانەو ناسنامەیەکی نوێی دەوڵەت بکرێتەوە.
بە جۆرێک کۆمار بە کردەوە بکرێتەوە بە کۆماری هاوبەشی تورک‌و کوردو پێکهاتەکانی، ئەو پەیمانەی بە کورد درابوو، بە ڕەچاوکردنی گۆڕان‌و هەل‌و مەرجە نوێکان بەدیبهێنرێت، تاکە ڕێگەی ئەوەش داننانە بە ناسیۆنالیزم‌و کێشەی کوردو (کوردستان) وەک خاکی مێژوویی کوردو قەڵەمڕەوێکی جوگرافی دانپیانراوو پێناسەکراوی ئیداریی‌و فەرهەنگی قۆناغی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی. بەدەر لەمە ئەم کێشە لە ناو هەناوی کۆمارو کۆمەڵگەدا دەمێنێتەوە، ڕێ لە گەورەبوونێکی سروشتی تورکیا دەگرێت‌و هەمیشە وەک لاوازییەکی ستراتیژی‌و دەرگایەک بۆ تانەدان لە میسداقیەت‌و تواناو ئایندەی دەمێنێتەوە.
عوسمانیە نوێکان‌و واتایەکی تر بۆ تورکیای نوێ
عوسمانیە نوێکان کە مەبەست لێی زیاتر سەرکردەکانی ئەکەپەبوو، هەروەها ئاماژەبوو بۆ گەڕانەوە بۆ خۆرهەڵات‌و چاوبڕینەوە سەر زەمینە کۆنە عوسمانیەکان لە ناوچەکە، بە پێچەوانەی هەندێ خوێندنەوەی پیلانێگڕانەو فۆڕمی پیادەکردنی دەوڵەتیانەی لە ئەنقەرە، ئەگەر بخرایەتە چوارچێوە سروشتیەکەی خۆی‌و ئەو ئامانجانەی بەدیبێنایە، کە لەسەر دەستی پارتێکی مەشرەف ئیسلامی دیموکراتی پارێزگاری چاوەڕێی لێدەکرا، دەکرا ببێتە سەرەتاییەکی نوێی گرنگ بۆ چارەسەرکردنێکی ئیدۆلۆژی‌و دامەزراوەیی کێشە بونیادیە مێژوویەکانی کۆمارو ڕزگارکردنی لە دژ بەیەکیە ناوخۆییەکانی چارەسەری کێشەی کورد بەو مانایەی عوسمانیە نوێکان لە ناوەوەو دەستیان پێبکردایە بۆ دەرەوە یاخود ئەوەی لەدوای (2002) تا (2013)و تاڕادەیەک (2015)ش سەبارەت بە کرانەوەو دیموکراسی‌و چارەسەری پرسی کورد دەستیان پێکرد، درێژەیان پبێدایەو گەورەو تەواویان بکرایەو بیانگەیاندایە ئاستی دووبارە نووسینەوەی دەستوورو داڕشتنەوەی ناسنامەی دەوڵەت‌و دابڕان لەگەڵ کەلتوری یەک ئاڵاو یەک نەتەوەو یەک زمان، نەک بەو جۆرەی ئێستا دەیبینین، پاشەکشەی لێبکرایەو دۆخەکە بەرەو دواوە بگەڕێتەوە، یاخود دووچاری چەقبەستووی ببێت‌و لە بازنەیەکی داخراودا بسوڕێنەوە. (کەدیارە لێپرسراوێتی بەشێ لەم دۆخە دەکەوێتە سەرلایەنی کوردی خۆشی‌و ئەو هەڵسەنگاندنە هەڵەی لە دوای هەڵبژاردنەکانی (2015) بۆ جۆری هاوپەیمانیەکان‌و ئاڕاستەکردنی تواناکان کردی) بەڵام ئەگەر عوسمانیە نوێکان ستراتیژێکی عوسمانیی نوێیان بۆ چارەسەرکردنی کێشەی کورد هەبووایە ئەمە نەدەبووە پاساوی وەستاندنی ڕەوتی پرۆسەی کرانەوەو دووبارە بیناکردنەوەو چارەسەریی، کە پێویستیەکی سەرکەوتنی پرۆژەکەی خۆیانەو سیمایەکی شارستانی‌و هاوچەرخی گەشیش پێدەبەخشین، بە حوکمی ئەوەی بۆ ئەوەی کۆماری تورکیا ببێتە هەڵگری پرۆژەیەکی لەو جۆرە، پێش هەر شتێک دەبێت لە دووبارە بیناکردنەوەی ناوەو چەمکەکانی: گەل، دەوڵەت، هاوڵاتی‌و چەندین چەمکی تر بەناو فەزای کۆماردا بڵاوبکرێتەوە، کە جەوهەرەکەی داننانە بە فرە نەتەوەیی‌و نەترسان لە ناوی کوردستان‌و لامەرکەزیەت لە شێوەی فیدرالیدا وەک فۆڕمێ بۆ چارەسەری کێشەی مێژوویی کورد لە ووڵاتەدا، ئەو هەناسەی (2015) لەسەرزاری سەرۆک کۆمار ئۆردوگان لە ساڵی (2005) لە ئامەد هەمووانی دڵخۆشکردوو بە سەرەتای قۆناغێکی نوێنان دانا کاتێ وتی: بەڵێ کێشەی کورد بوونی هەیەو من لێپرسراوی چارەسەرکردنیمی، بەڵێ کوردستان هەبووەو لەسەر دەستی عوسمانیدا ولایەت بووەو ناوێکی مێژووییەو پێویست ناکات لە بەکارهێنانی بترسین، ئەم وتانە گەر بکرانایە بە کردەوە، جۆری (موخاتەب) نەکرایە بە کێشەو لە ڕوانگەی ستراتیژەوە سەیری ڕەفتاری (موخاتەب)ی سیاسی نەک لەڕوانگەی هەندێ ڕەفتاری ئەوەوە کە بەدڵی ئەوان نەبێت، ئێستا لەبەردەم دۆخێکی تەواو جیاوازدا دەبووین.
تورکیا بە دڵنیایی‌و هێزو پێزێکی زۆرترو نەترسانەترەوە، وێنای ئایندەی خۆی دەکردو ڕێگەی بەرەو بەدەستهێنانی دەبڕێ، کەچی بەداخەوە بە پێچەوانەوەی ئەم چاوەڕوانیە لە عوسمانیە نوێکان، ئاڵ‌و گۆڕەکانی دواتر، دۆخەکەی گەڕاندەوە بۆ خاڵی نکوڵی کردن لە کێشەی کوردو ناوی کوردستان. لە کاتێکدا مادام کورد هەبێت، مێژوو واقیع‌و لۆژیکی سەردەم ناسڕێتەوەو کوردستان‌و کێشەی کوردیش هەن، دەبێت دانیان پێدا بنرێت‌و چارەسەر بکرێن‌و دادپەروەرانە مامەڵەیان لەگەڵدا بکرێت.
چونکە مێژوو ئەزموونەکان پێمان دەڵێن زەمەن‌و فەرامۆشکردن‌و سەرکوت‌و دانپیانانی نیوە ناچڵ‌و مامەڵەی تاکتیکیانە، هیچیان نابنە هۆی پێنانە ناو قۆناغی دوای کێشەکە، نەک هەر چارەسەریش نین، بەڵکو چارەسەرەکان ئاڵۆزترو پڕ خەرجی تر دەکەن.
بوونی بنبەست‌و نەبوونی ئیرادەیەکی نیشتمانی تورکیش بۆ چارەسەریی خاوەندارانی کێشەکە نا ئومێدو کۆڵ پێ نادات، بەڵکو وایان لێدەکات بیر لە شێوازی نوێی گوزارشت لە خۆدان‌و دۆزینەوەی پاڵپشت‌و تاکتیکی نوێ بکەنەوە.
بەرەو هاوپەیمانێتیەکی تورکی کوردی نوێ لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا
تورک‌و کورد دوو پێکهاتەی هەرە گرنگی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی بوون، لە ساڵەکانی کۆتایی ئەو ئیمپراتۆریەتەشدا ڕۆڵی کورد گەورەترو بووبوو، تەنانەت بە بەراورد لەگەڵ نەتەوەیەکی گەورەی وەکو عەرەب لەڕووی ژمارەو پانتایی خاکەوە، مێژووش پێمان دەڵێت: ئەگەر سوڵتانی عوسمانی‌و حکومەتەکەی ئەستەنبوڵ دوای جەنگی جیهانی یەکەم نەڕووخا ئایا زۆربەی ئاماژەکان بەرەو ئەوەبون، تورک‌و کورد بچنە نێو پەیوەندییەکی کۆنفیدراڵیەوە تەنانەت بەشداری گەرم‌و گوڕی‌و گەورەی کورد لە جەنگی ڕزگاریدا، جگە لە دوو هۆکاری تایبەت بە پشتکردنی هاوپەیمان لە مەسەلەی کوردو ئەرمەنەکان، پاشماوەی هەمان قەناعەت بوو، واتە پێکهێنانی دەوڵەتێکی هاوبەشی کوردی توری دوور لە هەناسەی جیاکاری‌و توندڕەوی نەتەوەیی‌و هەوڵدان بۆ سڕینەوەی بەرامبەر، کە دواتر بەداخەوە لە چوارچێوەی کۆماردا پێچەوانەکەی بینراو ئەوەش خیانەت لە برایەتی‌و مێژووی هاوبەشی ئەم دوو نەتەوە کرا. چاوەڕوانیەکانی ڕێبەرانی ناسیۆنالیزمی کوردیی بۆ سەربەخۆیی‌و دامەزراندنی دەوڵەتی کوردستان دوای جەنگی جیهانی یەکەم، لە چەند ڕاستیەکەوە سەرچاوەی گرتبوو، لەوانەش:
1- کورد تاکە پێکهاتەو نەتەوە بوو بە گوێرەی گربێبەستنی نووسراو پێ داگیرکردن، هاتبووە نێو قەڵەمڕەوو دەسەڵاتی عوسمانیەوە.
2- باوەڕبوون بە کۆتایهاتنی ئەو ڕایەڵە ئاینی‌و عوسمانیەی نەتەوەو ئاینە جیاوازەکانی نێو ئیمپراتۆیەتی پێکەوە دەبەستنەوە.
3- وێناکردنی کورد وەک نەتەوەو پێکهاتەیەکی ڕەسەن‌و گەورەی خاوەن مافی، هاوشێوەی تورک‌و عەرەب، کە لە بەرەبەیانی مێژوەوە لەسەر خاکی خۆی دەژیت‌و، لە کاتێکدا تورکەکان هەمووی هەزار ساڵێکە هاتوونەتە ناوچەکە‌و بە بەراورد لەگەڵ ئەوان میوانن.
لێرەوە بە بیرهێنانەوەی ئەم ڕابردووە هاوبەش‌و جۆری هاتنە ناوی کورد بۆ چوارچێوەی قەڵەمڕەوی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی، دەکرێت چاو لە ئایندەیەکی هاوبەش‌و جیاوازو هاوپەیمانیەتێکی نوێی تورکی – کوردی لەسەر ئاستی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست ببرێت، ئەوەش گەڕانەوە بۆ ڕۆحە کراوە ئیسلامی‌و ئیمپراتۆری‌و دیموکراسیە فراوانەکەو خۆ ڕزگارکردن لە فۆبیای کوردو چارەسەرکردنی کێشەکە دەخوازێت کۆماری تورکیا پێویست ناکات خەمی شەوو ڕۆژی سڕینەوەی ئەو بوونە کوردییە بوونێکی کوردیی بێت لە ڕۆژئاوای کوردستان لە ئارادایە، یاخود چاوێکی لەسەر گەورە نەبوونی ئەزموونی هەرێمی کوردستان بێت، لەناوخۆشدا پێی وابێت کردنەوەی تەلەفزیۆنێک بە کوردی‌و هەندێ دەرگا کردنەوە بە ڕووی زمان‌و فەرهەنگی کوردیدا، (لەگەڵ گرنگیان بە بەراورد لەگەڵ مێووی کۆمار) چارەسەری کێشەی کوردی کردووە، بەڵکو واباشترەو پێویستە بیرێکی قوڵتر‌و شارستانیتر لە لەخۆگرتنی کوردی هەرسێ پارچەکەو پێکهێنانی فۆڕمێ لە فۆڕمەکانی هاوپەیمانییەتێکی نوێی تورکی کوردی لەسەر ئاستی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست بکاتەوە، ئەمەش بکات بە ناوکی گەورە بوونێکی زۆر ترو ڕۆڵێکی گەورەتر وەک زلهێزێکی هەرێمی.
لەیادی سەد ساڵەی کۆماری تورکیادا ئەگەر ئەمانەی وتمان نەکەین بە بابەتی پرسیارکردن‌و دووبارە هەڵسەنگاندنەوەی مێژوو بە چاوێکی ڕەخنەگرانەوە، تەنها خەمی گەورەە نوخبەی سیاسی وڵات درێژە پێدانی واقیعی ئێستای کۆمارو بەهێزکردنی بێت لەڕووی سەربازیی‌و ئابووری توانای دەستخستنە ناو کاروباری دەوڵەتانی دەوروبەرەوە، بێ گوێدانە ئەو کاردانەوە دەروونی‌و سیاسی‌و ڕق بێزاری‌و وێنا شێوانەی لەمە دەکەوێتەوە، ساڵی سەدەمینیش دەبێتە ساڵێکی ئاسایی‌و هەڵە بونیادی‌و مێژوویەکان‌و دژ بەیەکە ناوخۆییەکانی کۆمار نەک هەر بەردەوام دەبن، بەڵکو مەترسیان زۆرتریش دەبێت لە ناخۆشدا لە جیاتی بیرکردنەوە لە چارەسەری بنەڕەتی نوخبەکاتن سەر گەرمی بەڕێوەبردنی ململانێکان دەبن، کە جەوهەرەکەی چارەسەر سپاردنە بە دواڕۆژ، هەر ئەوەش بەسە بۆ ئەوەی دواڕۆژی کۆمار تەم‌و مژاوی ترو نا مسۆگەر تر بکات، کێشەکانیش بەجۆرێ کەڵەکە بکات، لە هەندێ سەرەپێچی مێژوویدا، توانای چارەسەرکردن‌و لەژێر دەرچونیان ئاسان نەبێت.