بەرەو هوشیاریەکی ئیسلامیی ڕەسەن و کراوەتر
هەڵبژاردن لەنێوان شایەتیدان و وەکالەتدا
هەڵبژاردن وەک میکانیزمێکی دیموکراسی، دیاردەیەکی نوێی ناو ژیانی سیاسی موسڵمانانە. بیری سیاسی ئیسلامی هاوچەرخ تاكو هەشتا و نەوەدەکانیش، لەژێر کاریگەری کاردانەوە بوون، سروشتی ناسنامە گەرایانە، دیکتاتۆری بەشێ لە سیستمە سیاسییەکان، هەژموونی چەپ و
واقعی سی و چلەکانی سەدەی ڕابردوو، کە بە فەزای جەنگی جیهانی و دەرکەوتنی فاشیزم و نازیزم و پێشتریش کۆمۆنیزم دەناسرێتەوە، کێشەی لەگەڵ دیموکراسیدا زۆر بوو. لەدوای کرانەوەی هەنگاو بە هەنگاو و دەرکەوتنی پەراوێزێک لە دیموکراسی و ژیانی سیاسی و هەڵبژاردن لە هەندێ لە وڵاتانی ئیسلامی و بەشداری بزاڤی ئیسلامی تیایدا، کە ئەویش لە ڕووی فکرییەوە بە چەند قۆناغێکدا ڕۆیشت، هەندێ بیرمەندی موسوڵمان، بە تایبەتیش نووسەر و بیرمەندە ئیسلامییەکان، کەوتنە هەوڵدان بۆ خستنەڕووی تەکیفێکی فقهیی بۆ هەڵبژاردن. واتا باسکردن لەوەی کە هەڵبژاردن وەک کردەیەکی سیاسی نوێی مرۆڤی موسڵمان، دەکەوێتە کوێی ڕێسا و چوارچێوە شەرعی و فهقییەکانەوە؟
ئەوەندەی سەرنجیشم دابێت، ئەم هەوڵانە لە دوو ڕوانگەوە سەرچاوەیان گرتووە:
ا - هەوڵدان بۆ ڕەسەنسازیی واتە (تأصيل)کردنی هەڵبژاردن لە بیرکردنەوە و ویژدانی ئیسلامیدا.
ب- بەکارهێنانی وەک ئامرازێک ململانێی ئایدۆلۆژی بەقازانجی تەوژمێکی دیاریکراو؟!
بە گشتیش قسەکردنەکان لەم ڕووەوە بەسەر دوو بۆچوونی سەرەکیدا دابەش دەبن.
بۆچوونی یەکەم/ وێناکردنی هەڵبژاردن وەك شایەتیدان. کە دکتۆر قەرزاوی ڕەحمەتیی ڕێبەرایەتی دەکات. ئەم دیدە حوکمی فیقهی هەڵبژاردن بە شایەتی دان دەزانێ و لەگەڵ
ئەودا یەکسانی دەکات، واتە کاتێك هاوڵاتیەکی موسوڵمان بەربژێرێک هەڵدەبژێرێت، بەم کارەی شایەتی لەسەر باشی و چا کی و ئایین و ئەخلاق و لێوەشاوەیی کەسەکە بۆ کارە پێسپێردراوەکە دەدات. دیوی کەمتر باسکراوی ئەم دیدەش جە ختکردنەوەیە لەسەر مەرجە فقهییە کۆنەکان بۆ ئەو کەسەی کار و بارێکی گشتی لەنێوکۆمەڵگەیەکی موسوڵماندا لە ئەستۆ دەگرێت، کە یەکێك لەوانەش موسوڵمانبوون و پابەندیی ئاینییە. ئەم بۆچوونە، بەگشتی ئەم بەرەنجامانەی خوارەوەی لێدەکەوێتەوە:
١- هەڵبژاردن ئەرکە، هەر کەسێک بەشداری تێدا نەکات بەواتا دینییەکەی پێش قانوونییەکەی گوناهبارە، چونکە دەبێتە شاردنەوەی شایەتیدان(و من يكتمها فانه اثم قلبه).
٢- لەیەککاتدا ئەرکی ژنان و پیاوانە( هەرچەندە هەندێ لە ئیسلامییەکان لەوانەش جەما ئیسلامی پاکستان و ئیسلامییەکانی کوێت و هەندێ شوێنی تر تا ماوەیەکی زۆر بڕوایان بە بەشداریی ئافرەتانی موسوڵمان لە هەڵبژاردەکاندا نەبوو) چونکە، هەردووکیان بەگشتی ئەهلییەتی شایەتیدان و فرمانکردن بەچاکەو قەدەغەکردن لەخراپەیان هەیە.
٣- قەدەغەکردنی پڕوپا گەندە بەوجۆرەی لەئێستادا دەبینرێت،بەحوکمی ئەوەی بەشێکی زیادەرەوی وچەواشەکردن و ڕازیکردنی دەروونیی و ئاوەژووکردنەوەو پەردەپۆشکردنی ڕاستیەکان و واقیعی تێدایە، ئەوەش لەگەڵ پێویستیەکانی شایەتیداندا ناکۆکە کەدەخوازێت واقیع بەوجۆرەی بوەو هەیە خۆی دەربخات و ببینرێت.
٤-دەنگدان بۆ خودا(واقيموا الشهادة لله)، کەئەوەش ڕەتکردنەوەی هەموو فۆرمێکی دەمارگیریی، قەناعەت و لایەنگیریی و مەیلی سیاسی وحیزبیی وئایدۆلۆژیی پێش وەختە دەخوازێت. واتە داوادەکات، هاوڵاتی موسوڵمان تەنها لەپێناوی چاکەو بەرژەوەندی گشتی و هەقدا دەنگبدات، ئینتیمای حیزبیی وفیکریی وئایدۆلۆژی رووت پێوەری دەنگدانی نەبێت، بەڵکو تەنهاو تەنها لەو سۆنگەوە بێت کەفڵان بەربژێرو لیست، تواناو لێهاتوویی ومسداقیەتی بۆ بەدیهێنانی بەڵێن و ئامانجەکان لەوانی تر زۆرترە.
هەڵبەت ئەم تێگەیشتنە لەگەڵ تێگەیشتنی بەشێ لەوانەی لایەنگری بۆچوونەکەن و ناوەندە ئیسلامییەکەش جیاوازە، کەشایەتیدان بۆ خوادەبەستنەوە بە ناسنامەی ئایدۆلۆژی وفیکری حیزب و لیستەکانەوە نەك تواناو لێهاتنەکان! لەکاتێکدا لەسایەی دەستوورێکی تەوافوقی لەسەرکراوی هاوشێوەی دەستووری عێراق، کەتیایدا رێکەوتن لەسەر پێگەی شەریعەت و ئیسلام لە سیستمی یاسایی و سیاسیدا و دەستەبەری پاراستنی ناسنامەی ئیسلامیی کراوە، ئیسلامی وعەلمانی واتا باوەکەی خۆیان لەدەست دەدەن، بەرنامەکانی هەڵبژاردن و کێبرکێی سیاسی نێوان هێزەکان زیاتر سیمایەکی خزمەتگوزاری گشتی وسیاسی بەخۆوە دەگرێت نەك ئایدۆلۆژی، بەحوکمی ئەوەی هیچ هێزێك ناتوانێت داخوازی دژ بەدەقەکانی دەستوور بخاتە بەرنامەی هەڵبژاردنی خۆیەوە.
سەرنجەکان لەسەر ئەم بۆچوونە؛ دەتوانین چەندین سەرنج لەسەر ئەم بۆچوونە بخەینە ڕوو لەوانەش:
أ- چەمکی شایەتیدان بە مانا فقییەکەی لەوە بەرتەسکترە بتوانێت هەڵبژاردن وەک میکانیزمێکی دیموکراسی هاوچەرخ لە چوارچێوەی سیستتمێکی سیاسیدا لەخۆبگرێت.
ب- چەمکەکە بمانەوێت و نەمانەوێ جۆرێک لە لایەنگری ئایدۆلۆژی لەگەڵ خۆی هەڵگرتووە، کەدەنگدان بەپلەی یەکەم دەبەستێتەوە بەناسنامەی ئایدۆلۆژی هێزەکانەوە نەك بەرنامەکانی هەڵبژاردن وتوانای حیزب ولیستەکان بۆ بەدیهێنانیان.
ج- وێناکردنی هەڵبژاردن وەك شایەتیدان ئەگەر لە سنوورێکدا لەگەڵ هەڵبژاردنی بازنەییدا، واتە دەنگدان بەبەربژێری تاکەکەس گو نجاو بێت( ئەویش لە سنوورێکدا چونکە دوایی حیزب فراکسیۆن لەبەشێ لەوان پێکدەهێنێت) ئەوا بۆ هەڵبژاردنی ڕێژەیی، واتە دەنگدان بە لیست و حیزب و تێکەڵ، هاوشێوەی ئەوەی ئێستای عێراق وهەرێم گونجاو نییە، چونکە دەنگدەر تەنها بەربژێرێک هەڵنابژێرێت تاکو خەسڵەتە تاکە کەسییەکانی ببنە پێوەری دیاریکردنی جۆری دەنگدانەکەی، بەڵکو بەرنامە و لیست و حیز بێکی دیاریکراویش هەڵدەبژێریت، بەحوکمی ئەوەی بەربژێرەکە دەبێت پابەندی سیاسەت و ئاراستەی کارکردنی لیست و حیزبەکەیەوە بێت.
د- ئەم دیدە لە سۆنگەی پاشخانە حەرەکیە لایەنگرییەکەوە، ئەگەری ئەوەی لەگەڵ خۆیدا هەڵگرتووە، لەچوار چێوەیدا، ئیسلام ببێتە ئامرازی ململانێی سیاسی، کە ئەوەش بەگووتەی پێشەوا نوڕسی کارێکی ڕێگە پێدراوی شەرعییە و لە شکۆی ئیسلام دادەبەزێنێت .
ح- بە تەم ومژاوی مانەوەی ناوەرۆکی هەندێ لەچەمکەکان، بەوپێیەی لە هەڵبژاردنی دیموکراسیدا ئەوەی دەنگ دەدات هاوڵاتییە نەک موسڵمان، یاخود وردتر بڵێین، هاوڵاتی موسڵمانە، بەو واتایەی ئەم موسوڵمانە ئەندامی گەلێکی سیاسیی نوێیە کە لەسەر بناغەی ئایین دانەمەزراوە و ئایین تەنها توخمێکی پێکدەهێنێت، چەمکی گەل بەم ناوەرۆکەش، موسڵمان و ناموسڵمان، ئیسلامی و عەلمانی پێکەوە پێکیدەهێنن و هەمان ماف و ئەرکیشیان هەیە و لەبەردەمی یاسادا یەکسانن. لێرەشەوە، ئەو پرسیارە ڕەوایەتی پەیدا دەکات کە دەڵێت: ئایا خاوەنی ئەم بۆچوونە، کێشەی خۆی لەگەڵ (دیموکراسی) و (هاوڵاتییەتی یەکسان) و (چەمکی گەل) بە واتا نوێکەی، یەکلایی کردۆتەوە یاخودنا؟ چونکە قەناعەت بوون بەوچەمکانەی مۆدێرنەی سیاسی دەخوازێت، بۆ مامەڵەلەگەڵ کردنێکی ئیسلامی لەگەڵیانداو هەرلەوێشەوە روانینە پێگەوماف وئەرکی موسوڵمان، مەنهەجییەتێکی مەقاسیدی وبەهایی بگرینە بەر نەك فیقهی و کەلامی .
دووەم/ هەڵبژاردن وەک دیاریکردنی بریکار و وەکالەت:
ئەم بۆچوونە خوالێخۆشبوو دکتۆر مستەفا سەباعی و هەندێ کەسی تر نوێنەرایەتی دەکەن. بەگوێرەی ئەم بۆچونە، کاتێک بەربژێرێک لە هەڵبژاردنەکاندا هەڵدەبژێرین، بەمە دەیکەین بە نوێنەر و وەکیلی خۆمان بۆ ئەنجوومەنی نوێنەران و ئەنجامدانی ئەو کارەی خۆی بۆ پاڵاوتووە لەوانەش یاسادانان و چاودێریی دەسەڵاتی ڕاپەڕاندن.
وا دەبینم ئەم بۆچوونە لە بۆچوونەکەی پێشووتر، کراوەتر و نزیکتر لە ڕاستی و بێ کێشەتر بێت، چونکە لە دیدە ئیسلامی و دیموکراسییەکەشدا، بنەڕەت وایە هاوڵاتی دەنگدەر خۆی ڕاستەوخۆ ئەو کارە بکات کەیەکێکی تر دەکات بە نوێنەرو وەکیلی خۆی. بەڵام لەبەر ئەوەی لەبەر هەر هۆکارێک ناتوانیت بەوجۆرەبکات بەناچاریی پەنا دەباتە بەر دیاریکردنی بریکار و نوێنەر. بۆ نموونە، لە پەیوەندی بە پرسی هەڵبژاردن و پەرلەمانەوە، بنەرەت وایە هاوڵاتیان هاوشێوەی یۆنانی کۆن لە فۆرمی دیموکراسییەتی ڕاستەوخۆدا خۆیان ئەرکی یاسادانان و چاودێری حکومەت ولێپرسینەوەو و پەسندکردنی بودجە لەئەستۆبگرن و جێبەجێ بکەن، بەڵام لەبەرئەوەی لە سایەی زۆر بوونی ژمارەی دانیشتووانی وڵاتان لە ئێستادا، کارێکی لەوجۆرە ناکردارییە، خەڵکانێکتر دەکەن بە نوێنەرو وەکیلی خۆیان. ئەم دیدەش لەلای خۆیەوە، کۆمەڵێک دەرەئەنجامی لێ دەکەوێتەوەلەوانەش:
١- هەڵبژاردن مافە.
٢- گەل و هاوڵاتیان سەرچاوەی دەسەڵات و ڕەوایەتی سیاسین.
٣- مافەکە بۆ پیاوان و ژنان یەکسانە، چونکە لەڕووی فقییەوە هەردووکیان شایستەگی و ئەهەلیەتی یاسایی ئەوەیان تێدایە بۆ ئەنجامدانی کارێکیان وەکیل و بریکار بگرن و دیاریبکەن.
٤- پێویستیی پابەندبوونی بەربژێرو لیستەکان بەوبەرنامەی خستویانەتەروو ئەوبەڵێنانەی بە دەنگدەرانیان داوە.
٥- دەنگدەر مافی خۆیەتی چاودێری کاروباری وەکیلەکەی بکات، بۆ ئەوەی بزانێت ودڵنیابێت لە سنووری ئەرك و ناوەرۆکی وەکالەتەکە دەرنەچووە و بەدڵسۆزییەوە خەریکی ئەنجامدانیەتی وبەپێچەوانەوە لێپرسینەوەی لەگەڵدا بکات.
بەڵام لێرەشدا هاوشێوەی شایەتیدان، دەبێت چەمکی وەکالەتیش لە بازنە فقهیی و قانوونیە ئاسایی و سنووردارەکەی دەربهێنین و ناوەرۆك و ڕەهەندێکی فراوانتری پێ ببەخشین. بۆ ئەوەی کەسێتی مەعنەویی وەکو حیزب و لیستیش بگرێتە خۆی، هەروەها چارەسەری کۆمەڵێ دەرهاویشتەی کارە سیاسییەکە و نوێنەرایەتیکردنەکەش بکات لەوانەش، کەسێک یاخود لیستێك لەیەککاتدا وەکیل و نوێنەری هەزاران یاخود ملیۆنان کەسە، بەگوێرەی جیاوازی دەستوور ویاساکانی هەڵبژاردنیش، دەکرێت نوێنەر تەنها نوێنەرایەتی بازنەی هەڵبژاردن و دەنگدەرانی تایبەتیی خۆی بکات، دەشکرێت، بەگوێرەی دەستوورو یاسا کارپێکراوەکان، نوێنەرانی کۆ گەل بکات. ئەمە جگە لەوەی لە هەڵبژاردنی ڕێژەییدا لیست و حیزب مەترەحە و کەسەکان لەو لەنێوەندەدا نامێنن، واتە ڕاستەوخۆ دەنگیان پێ نادرێت، پێشیان بدرێت نادرێت بەتاکەکەسەکان، هەر ئەمەش ئیشکالیەتی مامەڵە کردنی مەنهەجییەتی فیقهیی لەگەڵ مەسەلە سیاسییەکاندا دەردەخات، چونکە چەمکە فقییەکان زیاتر لە چوارچێوەی ڕێخستنی پەیوەندییە تاکە کەسییەکاندا بەرهەم هاتوون نەک ڕێکخستنی فەزای گشتی.
لە کۆتاییدا دەخوازم بڵێم، وێناکردنی هەڵبژاردن وەك، شایەتیدان، جگە لەوەی لە ڕووی مەنهەجی و ئوسوڵییەوە بە ورد نازانم، هەست دەکەم لەبەر بارگاویبوونی زۆری بە ئایدۆلۆژیا و هەندێ خۆ یەکلانەکردنەوەی فیکری لایەنگرەکانی، بەشێوەیەکی گشتی چەمکێکی لاستیکیی تەمومژایی ناسنووردارە، بەرووی لێکدانەوەو تەوزیفکردنی جۆراوجۆردا کراوەیە، کەئەوەش لەگەڵ بەکارهێنانی زانستیانەو ئوسوڵیانەی چەمکەکاندا گونجاو نییە، هەربۆیە زۆر لەگەڵ فەزاو گیانی کێبڕکێی مەدەنی و بەشداری هاووڵاتی موسڵمان لەم سەردەمە لە ژیانی سیاسی و مەدەنی و هەڵبژاردندا سازگار نییە و مۆرکێکی عەقیدەیی با کاڵیش بێت لەململانێ سیاسییەکان دەدات کەبەرەنجامی نەخوازراوی لێدەکەوێتەوەو لەبنەرەتیشدا لەخزمەتی بە گەورەبوونی ئیسلامییەکاندا نییە چونکە کاری سیاسی لۆژیکی تایبەت بەخۆی هەیە، ویژدانی ئیسلامیی تاکی موسوڵمانی ئاساییش لەدۆخی کێبرکێی مەدەنیدا بەئاسانی ناچێتە ژێر کاریگەری ڕاڤە حەرەکییەکانی چەمکەکەوە، هەربۆیە لەجیاتی ئەوەی سوودی لێوەربگرن بەرەو تائیفیەتێکی زۆرتریان دەبات کە لەگەڵ دینامیکییەتی کاری سیاسیدا نایەتەوە.
لە کاتێکدا وێناکردنی هەڵبژاردن بە وەکالەت، ڕۆشنتر و نواتاو ناوەڕۆك دیارترە، زۆر لەو کێشانەی تێدا نییە کە لە بۆچوونی یەکەمدا هەیە، لەگەڵ دیدە دیموکراسی و ئیسلامییە گشتیەکەش کێبرکێی مەدەنی و پێگەی یاسایی ئەو کەسانەی کاروبارە گشتیەکان بەدەستەوە دەگرن و لێپرسراویی هەڵبژێردراوەکان بەرامبەر دەنگپێدەرانیان سازگارترە. لە بەرئەنجامی کۆتاییشدا، هەردووکیان بۆچوون و ئیجتیهادی ڕێژەیی و فکری خاوەنەکانیان و هەر بەو جۆرەش دەمێننەوە.
پێوەر لەم جۆرە کارانەدا بۆ تاك و دەنگدەری موسوڵمان، تواناو لێهاتن و دڵسۆزی و ڕاستگۆییە لەبەدیهێنانی ئەوەی بەربژێر و لیستەکان خستوویانەڕوو دەربری بەرژەوەندی هاوبەشی هاوڵاتیان و گشتین. لێرەشەوە هەڵبژاردن هەڵسەنگاندنی تواناو پابەندی هێزەکانە لەچوارجێوەی بەرنامەکانی هەڵبژاردنیان وتوانایان بۆ بەدیهێنانی، نەك حوکمدان بەسەر رێبازی فیکری و هەندێ ڕووی ژیانی تاکەکەسی بەربژێرەکان، بەمەرجی نەبەزاندنی مەرجە یاساییەکان و ئەخلاقی پیشەیی.