پیشەسازیی نەوت و گاز یەکێکە لە گرنگترین و ئاڵۆزترین کەرتەکانی ئابووریی جیهان. گرێبەستە نەوتییەکان، کە لەنێوان حکومەتەکانی وڵاتانی خاوەن نەوت و کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکاندا دەبەسترێن، ڕۆڵێکی یەکلاکەرەوە دەگێڕن لە دابەشکردنی سامانی نەوت و گاز و دیاریکردنی داهاتووی ئابووری و کۆمەڵایەتیی ئەو وڵاتانە. بەدرێژایی مێژوو، چەندین جۆری گرێبەست هەبوون کە هەر یەکەیان تایبەتمەندی و کاریگەریی جیاوازیان هەبووە.

* جۆرەکانی گرێبەستە نەوتییەکان

بە گشتی، گرێبەستە نەوتییەکان لە جیهاندا بۆ چوار جۆری سەرەکی پۆلێن دەکرێن:

• گرێبەستی ئیمتیاز (Concession Agreement)
• گرێبەستی دابەشکردنی بەرهەم (Production Sharing Agreement)
• گرێبەستی خزمەتگوزاری (Service Contract)
• گرێبەستی مۆڵەتپێدان (Licensing Agreement)

١. گرێبەستی ئیمتیاز (کۆنسێشن)
• پێناسە و تایبەتمەندییەکان: ئەمە یەکێکە لە کۆنترین جۆرەکانی گرێبەست لە پیشەسازیی نەوت و گازدا. بەپێی ئەم گرێبەستە، حکومەتی وڵاتی خاوەن نەوت مافی تایبەتی گەڕان، پەرەپێدان و خاوەندارێتیی سەرچاوە سروشتییەکان لە ناوچەیەکی دیاریکراودا دەدات بە کۆمپانیایەکی نەوتی. لە گرێبەستە کۆنەکانی ئیمتیازدا (پێش ساڵی ١٩٤٠)، ئەم مافانە بۆ ناوچەیەکی زۆر فراوان، هەندێکجار تەواوی وڵات، و بۆ ماوەیەکی یەکجار درێژ (٥٠ بۆ ٩٩ ساڵ) دەبەخشرا. کۆمپانیا نەوتییەکان هەموو تێچووی گەڕان، پەرەپێدان و بەرهەمهێنانیان دابین دەکرد. قازانجی وڵاتەکەش بە شێوەیەکی گشتی بریتی بوو لە پشکێکی دیاریکراو لە باج و ڕۆیاڵتی.

• خاڵە بەهێز و لاوازەکان (لە ڕوانگەی وڵاتی خاوەن نەوتەوە):

خاڵە لاوازییەکان (گرێبەستە کۆنەکان): ئەم گرێبەستانە زۆرجار وەک "نادادپەروەرانە" و "چەوسێنەر" وەسف دەکران. کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکان کۆنترۆڵێکی بێسنووریان بەسەر سەرچاوەکاندا هەبوو، لە کاتێکدا وڵاتانی خاوەن نەوت سوودێکی کەمیان وەردەگرت. داهاتی وڵات کەم بوو، و مەرجەکان زۆرجار بۆ ماوەیەکی زۆر "جێگیر" دەکران و نەدەتوانرا بەپێی گۆڕانکارییەکانی بازاڕ یان تێگەیشتنی نوێی وڵات لە بەهای سامانەکەی، دەستکاری بکرێن. بۆ نموونە، "گرێبەستی دارسی" لە ساڵی ١٩٠١ لەگەڵ حکومەتی ئێران، مافی تایبەتی گەڕان و پەرەپێدانی لە تەواوی وڵاتدا (جگە لە پێنج پارێزگا) بۆ ماوەی ٦٠ ساڵ بەخشی، بەبێ ئەوەی هیچ باجێک بدرێت بە حکومەت. گرێبەستەکانی دیکەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، وەک سعودیە (١٩٣٣) و کوەیت (١٩٣٤) و عێراق (١٩٢٥) لە پێش خۆماڵی کردنی نەوت، بە هەمان شێوە درێژخایەن و نایەکسان بوون.

خاڵە بەهێزییەکان (جۆرە نوێیەکانی ئیمتیاز): گرێبەستە نوێیەکانی ئیمتیاز تایبەتمەندیی نوێیان هەیە، وەک بچووککردنەوەی ناوچەی ئیمتیاز، کۆنترۆڵی زیاتری حکومەت لەگەڵ ئەگەری بەشداریکردن لە وەبەرهێناندا، و باشترکردنی مەرجە داراییەکان، بۆ نموونە دابەشکردنی قازانج بە شێوەیەکی یەکسانتر.

٢. گرێبەستی دابەشکردنی بەرهەم (PSA)
• پێناسە و تایبەتمەندییەکان: ئەمە باوترین جۆری گرێبەستە و بە شێوەیەکی گشتی لەنێوان حکومەت و کۆمپانیایەکی گەڕان و بەرهەمهێنان یان کۆنسۆرتیۆمێک لە چەند کۆمپانیایەک واژۆ دەکرێت. خاوەندارێتیی سەرچاوە سروشتییەکان بۆ دەوڵەت دەمێنێتەوە. کۆمپانیا بیانییەکە مافی تایبەتی گەڕان، پەرەپێدان و بەرهەمهێنان وەردەگرێت. تێچووی گەڕان و پەرەپێدان و بەرهەمهێنان لەلایەن کۆمپانیاکەوە دابین دەکرێت و دواتر لە ڕێگەی پشکێک لە نەوتی بەرهەمهاتوو (کە پێی دەوترێت "نەوتی تێچوو") تێچووەکانی بۆ دەگەڕێنرێتەوە. پاشان، ئەو نەوتەی دەمێنێتەوە (کە پێی دەوترێت "نەوتی قازانج")، لەنێوان کۆمپانیاکە و دەوڵەتدا دابەش دەکرێت بەپێی ڕێژەیەکی پێشوەختە ڕێککەوتوو.

• خاڵە بەهێز و لاوازەکان (لە ڕوانگەی وڵاتی خاوەن نەوتەوە):

خالە بەهێزییەکان:

کەمکردنەوەی مەترسی: وڵاتی خاوەن نەوت کەمترین مەترسیی دارایی لەسەرە، چونکە کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکە زۆربەی مەترسییەکانی قۆناغی گەڕان و پەرەپێدان دەگرێتە ئەستۆ.

پەرەپێدانی ئابووری: ئەم گرێبەستانە دەتوانن ببنە هۆی گەشەی ئابووری و وەبەرهێنان. زۆرجار کۆمپانیاکان پابەند دەکرێن بە بەشداریکردن لە پەرەپێدانی ژێرخان و دابینکردنی هەلی کاردا.

گواستنەوەی تەکنەلۆژیا و شارەزایی: کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکان تەکنۆلۆژیای پێشکەوتوو و شارەزایی دەهێننە وڵاتەوە، کە دەتوانێت سوودی بۆ بەرزکردنەوەی توانای نیشتمانی هەبێت.

کۆنترۆڵی زیاتری دەوڵەت: حکومەت خاوەندارێتیی سەرچاوەکان دەپارێزێت.

خالە لاوازییەکان:

ئاڵۆزی: دانوستاندن و ئامادەکردنی ئەم گرێبەستانە ئاڵۆزە و پێویستی بە ڕێککەوتن لەسەر چەندین وردەکاریی سەرەکی هەیە پێش واژۆکردنی.

کەمبوونەوەی قازانجی کۆمپانیا: بەهۆی دابەشکردنی قازانج لەگەڵ حکومەت، داهاتی گشتیی کۆمپانیاکان کەمتر دەبێتەوە.

٣. گرێبەستی خزمەتگوزاری
• پێناسە و تایبەتمەندییەکان: لەم جۆرە گرێبەستەدا، حکومەت خاوەندارێتیی تەواوی سەرچاوەکان دەپارێزێت و کۆمپانیایەکی بیانی وەک "بەڵێندەر" بەکاردەهێنێت بۆ ئەنجامدانی خزمەتگوزارییە تەکنیکییە دیاریکراوەکان، وەک گەڕان، پەرەپێدان، بەرهەمهێنان یان گواستنەوە. حکومەت هەموو داهاتی بەرهەمەکە بۆ خۆی دەبات و لە بەرامبەر خزمەتگوزارییەکاندا، کرێیەک بە کۆمپانیاکە دەدات، کە دەکرێت بە پارەی کاش یان بەشێک لە بەرهەم (وەک نەوت) بێت.

• جۆرەکانی گرێبەستی خزمەتگوزاری:

 گرێبەستی خزمەتگوزاریی پاک (Pure Service Contract): کۆمپانیاکە تەنها خزمەتگوزاری پێشکەش دەکات و تێچووەکانی لەلایەن دەوڵەتەوە دابین دەکرێت. کۆمپانیاکە کرێیەکی جێگیر وەردەگرێت، بەبێ گوێدانە ئەوەی نەوت دەدۆزرێتەوە یان نا.

گرێبەستی خزمەتگوزاریی مەترسیدار (Risk Service Contract): کۆمپانیاکە هەموو سەرمایە و مەترسیی قۆناغی گەڕان و پەرەپێدان دەگرێتە ئەستۆ. ئەگەر هیچ نەوتێک نەدۆزرایەوە، گرێبەستەکە هەڵدەوەشێتەوە و هیچ پابەندییەکی دارایی ناکەوێتە سەر وڵاتی خاوەن نەوت. بەڵام ئەگەر دۆزینەوەکە سەرکەوتوو بوو، کۆمپانیاکە مافی وەرگرتنەوەی تێچووەکانی و پاداشتێکی دیاریکراوی دەبێت.

• خاڵە بەهێز و لاوازەکان (لە ڕوانگەی وڵاتی خاوەن نەوتەوە):

خاڵە بەهێزییەکان:

کۆنترۆڵی تەواوی دەوڵەت: حکومەت کۆنترۆڵی تەواوی بەسەر سەرچاوەکان و بڕیارەکانی بەرهەمهێناندا دەبێت.

مەترسیی کەم بۆ دەوڵەت: بەتایبەت لە گرێبەستی خزمەتگوزاریی مەترسیداردا، مەترسیی گەڕان بە تەواوی دەکەوێتە ئەستۆی کۆمپانیاکە.

تواناسازی: ئەم گرێبەستانە یارمەتیی وڵات دەدەن بۆ بەدەستهێنانی شارەزایی و تەکنۆلۆژیای پێویست.

خاڵە لاوازییەکان:

پێویستی بە توانای دارایی و تەکنیکیی دەوڵەت: بۆ جێبەجێکردنی گرێبەستە خزمەتگوزارییە پاکەکان، دەبێت دەوڵەت توانای دارایی و شارەزایی تەکنیکیی هەبێت بۆ بەڕێوەبردنی کارەکان.

پاداشتی سنووردار بۆ کۆمپانیا: پاداشتی کۆمپانیا تەنها کرێیەکی دیاریکراوە و بەشداری لە قازانجی گەورەی پڕۆژەکەدا ناکات.

* نموونەی گرێبەستە "خراپ" و "باشەکان" و کاریگەرییان

بۆ تێگەیشتن لەوەی گرێبەستێک "خراپ"ە یان "باش"ە، بە شێوەیەکی سەرەکی پەیوەستە بەوەی کە چەندە بەرژەوەندییەکانی وڵاتی خاوەن نەوت دابین دەکات و چەندە بەشداری دەکات لە گەشەپێدانی ئابووری و کۆمەڵایەتیی وڵاتەکە.

• نموونەی گرێبەستە "خراپەکان" (بەتایبەت گرێبەستە کۆنەکانی ئیمتیاز):

گرێبەستە کۆنەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەفریقا: گرێبەستە کۆنەکانی ئیمتیاز لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا (وەک گرێبەستی دارسی لە ئێران و گرێبەستەکانی عێراق، سعودیە و کوەیت) بە ماوەی زۆر درێژ (هەندێکیان نزیکەی ٩٠ ساڵ) و مەرجی دارایی نادادپەروەرانە ناسراو بوون. کۆمپانیا بیانییەکان خاوەندارێتیی نزیک بە تەواوی نەوتیان هەبوو و حکومەتەکان تەنها بڕێکی کەمی باج یان ڕۆیاڵتییان وەردەگرت، یان هەندێکجار لە باجیش بەخشراو بوون. ئەم گرێبەستانە نەبوونە هۆی گەشەیەکی بەرچاوی ئەو وڵاتانە و دانیشتووانەکانیان لە هەژاریدا مانەوە، لە کاتێکدا کۆمپانیاکان قازانجێکی خەیاڵییان بەدەست دەهێنا.

کۆمپانیاکانی ئێکسۆن مۆبیل، تۆتاڵ و بی پی لە ئەفریقا: مشتومڕ لەسەر گرێبەستە نەوتییەکان لە ئەفریقا بەردەوامە، بەتایبەت لەسەر دابەشکردنی داهات، کاریگەرییە ژینگەییەکان و سوودی کۆمەڵایەتی. زۆرجار، کاتێک بەرهەمهێنان دەست پێدەکات و مەترسییەکان کەم دەبنەوە، حکومەتەکان داوای گۆڕینی مەرجەکان دەکەن بۆ ئەوەی پشکی زیاتریان هەبێت، ئەمەش دەبێتە هۆی دروستبوونی گرژی. بۆ نموونە، گرێبەستەکانی کۆمپانیای BP لە لیبیا، سەرەڕای ئەوەی لە جۆری دابەشکردنی بەرهەم بوون، بەڵام هەندێک بەرپرسی لیبی بە "زۆر گونجاو بۆ هاوبەشە بیانییەکان"یان دەزانی و ناڕازی بوون لێی.

• نموونەی گرێبەستە "باشەکان" (بەتایبەت گرێبەستی خزمەتگوزاریی نوێ):
گۆڕانکاری بەرەو گرێبەستی خزمەتگوزاری: لە دوای جەنگی جیهانیی دووەمەوە، وڵاتانی خاوەن نەوت هەوڵیاندا داهاتی خۆیان زیاد بکەن. گرێبەستەکانی دابەشکردنی بەرهەم، کە بۆ یەکەمجار لە بۆلیڤیا و دواتر لە ئەندەنوسیا بەکارهێنران، مۆدێلێکی باشتریان پێشکەش کرد.

عێراق، کوەیت، ئێران، ڤەنزوێلا و مەکسیک: ئەم وڵاتانە زیاتر ئارەزووی گرێبەستی خزمەتگوزارییان کردووە. لە عێراقدا، دوای بەنیشتمانیکردنی نەوت، گرێبەستی خزمەتگوزاریی تەکنیکی بەکارهاتووە، کە تیایدا کۆمپانیا بیانییەکان تێچووەکان دەگرنە ئەستۆ و لە بەرامبەردا بڕە پارەیەکی دیاریکراو بۆ هەر بەرمیلێک نەوتی بەرهەمهاتوو وەردەگرن، نەک پشک لە قازانج. ئەمە ڕێگە بە دەوڵەت دەدات خاوەندارێتیی تەواوی نەوتەکە بپارێزێت، دوای ڕێکەوتنە کاتیەکای نێوان هەرێمی کوردستان و عێراق لەسەر دیاریکردنی ١٦ دۆلار بۆ هەربەرمیلیک بۆ کۆمپانیا نەوتیەکان، گرێبەستکانی هەرێمیش دێنە ناو چوار چێوەی ئەم جۆرە گرێبەستانەوە کە ئەکرێت وەک گرێبستێکی باش پێناسە بکرێت.

سعودیە، کوەیت و ئێران: ئەم وڵاتانە، کە توانای دارایی و تەکنیکیی بەرزیان هەیە، زۆرجار گرێبەستی خزمەتگوزاریی پاک بەکاردەهێنن. لێرەدا کۆمپانیا بیانییەکان تەنها ڕۆڵی ڕاوێژکاری تەکنیکی دەبینن و کرێیەکی جێگیر وەردەگرن، لە کاتێکدا دەوڵەت خاوەنی تەواوی سەرچاوە و بڕیارەکانە.

*  کاریگەریی گرێبەستەکان لەسەر گەشەپێدانی وڵات، کەرتی نەوت و ژیانی هاووڵاتیان.

• دابەشکردنی داهات: لە گرێبەستە کۆنەکانی ئیمتیازدا، دابەشکردنی داهات نایەکسان بوو. بەڵام لە گرێبەستە خزمەتگوزارییەکاندا، هەندێک گڕیبەستی بەرهەمی هاوبەشدا حکومەت پشکی شێری بەردەکەوێت، کە دەتوانرێت بۆ وەبەرهێنان لە ژێرخان، پڕۆژەی کۆمەڵایەتی و گەشەپێدانی ئابووری بەکاربهێنرێت.

• تواناسازی و گواستنەوەی تەکنۆلۆژیا: گرێبەستە باشەکان (وەک گرێبەستی خزمەتگوزاریی تەکنیکی) زۆرجار گواستنەوەی تەکنۆلۆژیا و ڕاهێنانی کارمەندی ناوخۆیی لەخۆدەگرن، کە سوودی درێژخایەنی بۆ کەرتی نەوتی وڵاتەکە دەبێت.

• بەشداریی ناوخۆیی: گرێبەستە نوێیەکان جەخت لەسەر بەکارهێنانی کارمەندی ناوخۆیی و کەرەستە و خزمەتگوزاریی ناوخۆیی دەکەنەوە، کە یارمەتیدەرە بۆ گەشەی ئابووریی ناوخۆ و دروستکردنی هەلی کار.
پڕۆژە کۆمەڵایەتییەکان و بەرپرسیارێتیی کۆمەڵایەتیی کۆمپانیاکان (CSR)

• ڕۆڵی کۆمپانیا بیانییەکان: زۆرێک لە کۆمپانیا نەوتییە نێودەوڵەتییەکان بەرنامەی بەرپرسیارێتیی کۆمەڵایەتییان هەیە (CSR) کە پڕۆژەی وەک دروستکردنی قوتابخانە، نەخۆشخانە، ڕێگاوبان و پێشکەشکردنی سکۆلەرشیپ لەخۆدەگرێت. 
بۆ نموونە، کۆمپانیای شێڤرۆن لە نایجیریا پڕۆژەی ژێرخانی و بەرنامەی ڕاهێنانی پیشەیی بۆ دانیشتووانی ناوچەکە ئەنجام داوە.

• کاریگەرییە سنووردارەکان: سەرەڕای ئەم هەوڵانە، کاریگەریی ئەم پڕۆژانە پێویستی بە چاودێری و پابەندبوونی درێژخایەن هەیە. هەندێک کۆمپانیا پێیان وایە کە ئەم ئەرکانە لە ئەستۆی حکومەتی وڵاتی خانەخوێیە، نەک ئەوان.

 * ماوەی گرێبەستەکان

• گرێبەستی ئیمتیاز: گرێبەستە کۆنەکان زۆر درێژخایەن بوون (٦٠ بۆ ٩٠ ساڵ). بەڵام جۆرە نوێیەکانیان ماوەیان سنووردارترە.
• گرێبەستی دابەشکردنی بەرهەم: ماوەی گرێبەستەکە دیاریکراوە و بەسەر قۆناغەکانی گەڕان، پەرەپێدان و بەرهەمهێناندا دابەش دەبێت.
• گرێبەستی خزمەتگوزاری: ئەم گرێبەستانەش ماوەی دیاریکراویان هەیە و زۆرجار بەستراونەتەوە بە قۆناغەکانی پڕۆژەکەوە.

دەرئەنجام

گرێبەستە نەوتییەکان گۆڕانکارییەکی بەرچاویان بەخۆوە بینیوە، لە گرێبەستە سەرەتاییە "چەوسێنەرەکان"ەوە بۆ مۆدێلە ئاڵۆزترەکانی وەک گرێبەستی خزمەتگوزاری. ئەم گۆڕانکارییە بەهۆی زیادبوونی هێزی دانوستاندنی وڵاتانی خاوەن نەوتەوە بووە. لە کاتێکدا گرێبەستە کۆنەکانی ئیمتیاز بە خراپترین جۆر دادەنرێن، گرێبەستەکانی دابەشکردنی بەرهەم و بەتایبەتیش گرێبەستە خزمەتگوزارییەکان وەک باشترین مۆدێل سەیر دەکرێن، چونکە ڕێگە بە وڵاتی خاوەن نەوت دەدەن کۆنترۆڵی زیاتری بەسەر سامانەکەیدا هەبێت، مەترسییە داراییەکانی کەم بکاتەوە و پشکی زیاتری لە داهاتدا هەبێت.