شەهێن سابیر
پاش نیوەرۆیەكی ناوەڕاستی مانگی سێپتەمبەر بوو، هێشتا تاران گەرمایەکەی وەرزکەربوو، گەرمی خۆر لەچەقی كوچەكاندا، خەریك بوو شەكەتی دەكردم،چاوم چووە سەر دەرگایەكی دووتاكی بچووك ،كە لەسەر پەڕی كوچەكەدا تابلۆیەكی جوانی پێوە هەڵواسرابوو. روەو دەرگاكە رۆیشتم پاش ئەوەی زەنگم لێدا كەسێك دەرگاكەی كردەوە، دیار بوو لەوێ كاروباری مۆزەخانەكەی بەرێوەدەبرد. روخسەتم خواست و وتی: "كاتی دەوام كەمی ماوە، بەڵام مادام ئێرانی نیت و خوێندکاریت بفەرموو بە تاقەتی خۆت ئێرە ببینە."
یەكەم بینین چاوم چووە سەر پێڵاوەكان، لە سەرەتای راڕەوەكەدا لە دۆلابێكی شوشە دانرابوون، پێلاو لەلای من گەلێك مانای هەڵگرتووە و نازانم بۆ، بەلام هەمیشە حەزم لە قسەكردنە لەسەر نهێنی و ئەو نەبینراوانەی پێلاو لە ژیانی مرۆڤدا هەیەتی!
وەك ئەوەی هێشتا تۆزی گەشت و خێرا رۆشتنی رۆژانەی شەقامە جەنجاڵەكانی تارانی بەسەرەوەبێت و پشوبدەن هاتنە پێشچاوم. خانوەیەكی دڵگیرو پر لە تەلیسم، لە راڕەوەكە رەت بووم چوومە ژورێكی بچووك مێزێكی نانخواردن و دۆلابێكی لێبوو، ئەوەی لە هەموو شتەكان زیاتر سەرنجی بردم دوو (ئەڵقە)ی هاوسەر گیری بوون، كەمێك لێی رامام كونجكاوانە حەزمدەكرم بەر لەوەی هیچ بزانم بمزانیایە خۆشەویستی چەندێكی ئەم پەیوەندیییەی داگیر كردووە!
بەهەرحاڵ بینینی پەیكەری جەلال ئال ئەحمەد و سیمین موچوركێكی بەجەمستەمدا هێنا. بینی زەردەخە و شێوەی دانیشتن لە هۆلێكی بچوكدا پێكەوە هەستێك بوو كە زۆر ناتوانم وێنای بكەم، پێنەدەچوو ئەم ژیانەیان جێهێشتبێت! وردەكاری و شێوە ژیان و هەندێك بەڵگەو نووسراو لە ماڵەكەدا بوو، هەمووشت جوان و رێكخراو، لە سوچێكدا مەكینەیەكی درومانم بینی، كە ئاماژە بوو بۆ ئەوەی دانشوەر درومانیشی كردووە، ژووری بچوكی نانخواردن و چێشت لێنان و ژووری خەو خۆگۆرین هەموو كەل و پەلەكان تۆزی چیرۆكی ژیانی ئەوانی لەسەر بوو، دواتر لەبەر ئاوێنەكەدا کەمێک وەستام بیرم بۆئەوەچوو لە دوای مردنی ئال ئەحمەد سیمین چەندجار لەبەر ئەم ئاوێنەیەدا رامابێت و تەنهایی چ پێناسەیكی هەبووە لەلای؟!
پاشان حەوشی دڵرفێن و حەوزی شینی بەگوڵ رازاوە باڵەفڕەی تەیرو باڵندەكان دەتگووت گۆرانی دەمەو عەسر دەچڕن، هەموو شت جوان بوون، پڕ لە پرسیار و چیرۆكی نەخوێنراوە بوون!
وەك دەڵێن جەلال ئال ئەحمەد سەرەتا زەمینەكەی كریوە و دواتر بڕێك قەرزی كردوەو ئەو مالە دڵگیرەی دروستكردووە، كە ئێستا بۆتە مۆزەخانەیەكی سەرنجراكێش و گەشتیار و بەتایبەت نووسەران و رۆشنبیران دەبنە میوانی ئەم مۆزە خانەیە.
جەلال ئال ئەحمەد لە ساڵی ١٩٢٣ لە تاران لە دایكبووە، لە گوندی ئۆرەزان لە چیاكانی تالیجان لە خێزانێكی ئایینی بووە، لە بنەڕەتدا باوكی خەڵكی تاران بووە، ئەو بڕوانامەی ماستەری لە ئەدەبیاتی فارسی بەدەست هێناوە جگە لە زمانی فارسی زمانی فەرەنسیشی زانیوە، وەك نووسەر و چالاكێكی كۆمەلایەتی سیاسی رۆڵی بینیوە و ڕۆماننووسێكی بەناوبانگ بوو. جەلال و سیمین منداڵیان نەبووە، ئەمەش بابەتێك بووە كە هەندێك جار لە كارەكانی جەلالدا ڕەنگی داوەتەوە لە زۆربەی رۆمان و وتار ولێكۆلینەوەكانی لە رووی كۆمەلایەتی و سیاسی رەخنە ئاراستەیەكی گرنگی نووسینەكانی بووە، بێ گوێدانە دەسەلاتی سیاسی ئەو وەختە.
لەسەر بانگهێشتی (ڕیچارد نێڵسۆن فرای) ئال ئەحمەد هاوینێكی لە زانكۆی هارڤارد بەسەر برد وەك بەشێك لە بەرنامەی هاوڕێیەتی میوانە دیارەكان كە لەلایەن هێنری كیسینگەرەوە دامەزرابوو بۆ پشتگیریكردنی ڕۆشنبیرانی ئێرانی.
ئەو رۆڵی هەبوو لە هاندانی شاعیرانی ئێرانی یەكێك لەوانە (نێما یوشیج)بووە كە بە (باوكی شیعری فارسی هاوچەرخ) باسی لێوەكراوە و كاریگەری هەبووە لەسەر پەسەندكردنی شێوازی ئاڵۆزی نیما. هەڵبەتە ماڵەكەی سیمین و جەلال نزیك ماڵەكەی (نیما یوشیجە) كە دواتر چیرۆكەكان پەلكشی ماڵەكەی نیما یوشیجی كردم!
(مولاتۆن لە ڕۆژئاوا) كتێبێكی بچووكە كە لە نێوان شەستەكان بۆ حەفتاكانی سەدەی بیستەم لە سەردەمی حوكمی محەمەد ڕەزا شا پەهلەوی لەژێر زەویدا بڵاو بووەتەوە،ئەم كارە بۆ زمانی ئینگلیزی وەرگێڕدراوە و بڵاوكراوەتەوە لەژێر ناونیشانی (ژەهراوی بوون لە رۆژئاوا) لەسەرەتای شۆڕشی ئێران لەساڵی ۱۹۷۹، دوای چەندین ساڵ لە بڵاوكردنەوەی بەربڵاو لە ڕێگەی دابەشكردنی نهێنییەوە، دەچێتە بەردەست خوێنەران. كە ئەو كات بە فەرمی لە چەندین لاوەپشتگیری لێكرا، لە ساڵی ۱۹۷۹ (سادق قوتبزادە) کە دواتر بوو بە وەزیری دەرەوەی ئێران، ئاماژەی بەوە كرد كە ئال ئەحمەد یەكێك بوو لە "مۆدێلەكانی خەباتی ڕۆشنبیران دژی كاریگەری ڕۆژئاواییبوون" هەندێك سەرچاوە بەخوێندنەوەی جۆراو جۆر گوتاری رەخنەی ئال ئەحمەد شرۆڤە دەكەن وەك دژە كولتووری خۆرئاوایی ناوی دەبەن، هەڵبەت هەندێك پشتیوانن و هەندێكیش رەخنەی ئایدۆلۆژی ئال ئەحمەد وەك رەتكردنەوە و بەرگرتن لە كاریگەریەكانی رۆژئاوا پەسەند ناكەن و لە وێستەگەیەكی دیكەدا رەخنەی لێدەگرن.
دواتر جەلال ئال ئەحمەد گەشت دەكات بۆ شوێنە دوور و هەژارەكانی ئێران و هەوڵیداوە ژیان و كێشە و كەلتوورییەكان لە لێكۆڵینەوەكانیدا تۆمار بكات لەو رەوەشەوە بەرهەمێكی زۆری هەیە.
دەربارەی هاوسەرگیری لەگەڵ سیمین دانشوەر چیرۆكەكە بەم شێوەیە دەبێت لە ساڵی 1948 سیمین لە تارانەوە بەرەو شیراز بەرێدەكەوێت لەناو پاسەكەدا چاوی بە جەلال ئال ئەحمەد دەكەوێت و یەكەم ناسین و دیالۆگیان لەناو پاسەكەدا دەست پێدەكەن، پاش سالێك لەپەیوەندی هاوسەرگیری دەكەن، ئەگەرچی سەرچاوەكان باس لەوەدەكەن كە خێزانی ئال ئەحمەد بەتایبەت باوكی لەسەر ئەو هاوسەرگیرییە رازی نابێت و پاش چەندین ساڵ دەنگ دابڕان لەگەڵیان ئاشت دەبێتەوە!
سیمین دانشوەری هاوسەری لە ساڵی 1921 لە شیراز لەدایك بووە، دایكی هونەرمەند و باوكی پزیشك بووە، سەرەتا كچێكی هەشت سالان دەبێت كە دەست بە نووسین دەكات، (زستان وەك ژیانی ئێمە نییە) دەبێتە یەكەم نووسینی، پاشان لە زانكۆی تاران لە ئەدەبیاتی فارسیدا دەست بەخوێندن دەكات، سیمین پاش مردنی باوكی بۆ دابینكردنی بژێوی ژیانی كار دەكات و دەچێتە رادێوی تاران، كە بەهۆی كاریگەری زنجیرەبەرنامەكانی ناوبانگێكی زۆر پەیدا دەكات، ئەو یەكەم ژنە ئێرانیە كە بەشێوەیەكی سەرنجراكێش چیرۆكی نووسیوە و گرنگترین كارەكانی ڕۆمانی (سووشونە) كە بۆ ۱۷ زمان وەرگێڕدراوە و یەكێك لە پر فرۆشترین كارەكانی سیمین بووە، پاشان دەرواتە ئەمریكا و درێژە بەخوێندن دەدات هەرلەو ماوەیەدا دوو كورتە چیرۆكی بە زمانی ئیگلیزیش نووسیوە. دانشوەر یەكەمین خانمی بەرێوەبەری ئەنجومەنی نووسەرانی ئێران بووە، كێشەی شوناس و پێگەی ژن جەوهەری نووسینەكانی بووە لە پێگەی كۆمەلایەتی ئێراندا.
دانشوەر لە تەمەنی 22 ساڵیدا یەكەمین كۆمەڵە چیرۆكی (ئاگری خامۆش ) دەنووسێت، بەڵام دواتر پاش پێنج ساڵ ئەو بەرهەمەی بلاوی دەكاتەوە، ئەو ئەگەرچی لە شیراز لە دایك بووە بەلام دەبێتە ئەستێرەیەكی درەوشاوە لە تاراندا، هەردەربارەی ئاگری خامۆش سیمین ئەم كۆمەڵە چیرۆكە نیشانی (سادق هیدایەت) دەدات كە بۆچونی خۆی لەبارەوە بدات، بەڵام لەوەلامدا پێی دەڵێت: "گەر من پێت بڵێم چۆن بنووسیت چیتر خۆت نابیت، لێگەڕێ روبەرووی نەفرینەكان ببیتەوە تا لەسەر پێی خۆت رابوەستیت."
ئەم دووهاوسەرە گەلێك رۆمان و لێكۆلینەوە و زنجیرە وتاری بەبایەخیان لە مێژووی ئەدەبیاتی ئێران هەبووە، ژمارەی چاوپێكەوتنیان لەگەل گۆڤارو رۆژنامە بەناوبانگەكانی جیهان گەلێك زۆۆرن لە نووسین و بەرهەمەكانیشیاندا گوتاری رەخنە بەشێوەیەكی بەرین بەدیدەكرێت، ئەگەرچی سەرچاوەكان باس لەوە دەكەن سیمین پێچەوانەی ئال ئەحمەد باسی لەوەكردووە مەودای لەگەڵ سیاسەت دوورە، بەڵام هەندێك سەرچاوەش ئاماژە بەوەدەدەن كە سیمین دانشوەر بەهۆی هەڵوێست و نووسینەكانی لەلایەن دەسەلاتی ئەوكاتی شاوە نووسەرێكی پەسەندكراو نەبووە، تەنانەت دوای گەڕانەوەی لە ئەمریكاوە بۆ ئێران، دەچێتە زانكۆی تاران و لەوێ وەك یاریدەدەری پرۆفیسۆری مێژووی ئەدەبی كاردەكات، كە بۆ ماوەی بیست ساڵ لەو پۆستەدا دەمێنێتەوە دانشوەر لەوسەروبەندەدا ڕێگەی پێنەدرا ببێت بە پرۆفیسۆر- نەك لەبەر نەبوونی بڕوانامە، بەڵكو بەهۆی سیاسەتی نهێنی شا. هەر لەبەر ئەم هۆیەشە كە چەندین ڕووبەڕووبوونەوە لە نێوان ئەو و شا لە ماوەی ساڵەكانی زانكۆدا هەبووە كە سەرچاوەكان ئاماژەی بۆ دەكەن.
دوای مردنی جەلال ئال ئەحمەد لەتەمەنی 45 ساڵیدا، دانشوار بەشداری چڕی لە چالاكییەكاندا هەبووە، كە بۆ ئەو گرنگ بووە و ڕۆڵێكی سەرەكی گێڕاوە لە (كۆمەڵەی ئەدەبدا) كە ئال ئەحمەد یارمەتی دامەزراندنی دا، هاندانی نووسەرە گەنجەكانی داوە لە هەوڵەكانیاندا، پشتیوانی بە ڕۆشنبیران و ناڕازییەكانی دژ بە حكومەتی پەهلەوی بەخشی و بەتایبەتی هەوڵەكانی خۆی تیشك خستە سەر یارمەتیدانی قوتابییەكانی لە ڕووی دارایی و ئەكادیمییەوە.
لە ناوەڕاستی حەفتاكانی سەدەی ڕابردوودا، دانشوار ئەگەرچی 20 ساڵ وەك یاریدەدەری پرۆفیسۆر مایەوە، بەڵام دواتر بوو بە سەرۆكی بەشی مێژووی ئەدەب و شارستانیەت، جگە لە كارەكانی لە زانكۆ، لەو سەروبەندەشدا كۆمەڵێك چیرۆكی كورتی نووسیوە، كە هەندێكیان لە گۆڤارەكاندا بڵاوكراونەتەوە وێرای بەرهەمەكانی خۆی چەندین شاكاری جیهانیشی بۆ زمانی فارسی وەرگێراوە.
سیمین دانشوەر لە كۆتاییەكانی تەمەنیدا تەنها دەمێنێتەوە و لەتەمەنی لەتەمەنی 90 ساڵیداو لە ساڵی 2012 لە ماڵە پرچیرۆك و بەگوڵرازاوەكەیدا ماڵئاوایی لەژیان دەكات.
پاش ئەوەی لە بیبیبی مۆزەخانەکە تەواوبوم بە درێژایی رێگاکە لە گەرانەوەمدا بیرم لەوە کردەوە بۆچی ئێمە نەمانتوانیوە شێوە ژیان و کۆشش و هەوڵی پر بایەخی نووسەران و رۆشنبیرانی خۆمان کە کاریگەری گەورەیان لەسەر رەوتی ئەدەبی و تەنانەت سیاسی و کۆمەلایەتیش هەبووە، وەک بەشێک لە مێژوو چاو لێبکەین و هەر نەبێت وەک مۆزەخانەیەکی بچوکیش بێت ماڵ و شوێنی کارەکەیان بکەینە مۆزەخانەیەک و پارێزگاری لێبکەین و کاتێک گەشتیار و میوان روومات تێدەکات بیانبەین و شانازی بکەین کە ئەمە جگە لە خێزانەکانیان ئەرکی دامەزراوە و دەزگا پەیوەندیدارەکانە، وەک ئەرکێک بەو کارە هەستن.