رێبوار حەمەلاو شوانى 

عێراق لە ساڵى 1921 وەک دەوڵەتێک دروستکرا؛ دواتر لە ساڵى 1925 دەستوورى عێراق نووسرایەوە ؛ لە ساڵى 1933 عێراق بەو مەرجە لە کۆمەڵەى گەلان وەرگیرا ؛ تا مافەکانى گەلى کورد بدات ؛ بەڵام هەتا هەموارکردنەوەى دەستوور لە ساڵى 1943؛هیچ شتێکى روونى تێدانەبوو بۆ گەلى کورد و پێکهاتە نەتەوەییەکانى دیکە. تەنانەت ئەو کاتە لەماددەى 120ى دەستوورەکەدا باس لە بارى نایاسایی  بۆ باشوورى کوردستان کرا بوو ؛ بۆ سەرکەوتکردن و لەناوبردنى براڤى رزگاریخوازى گەلى کوردستان ؛ یانیش هەر ناڕەزایی و مافخوازییەک لەلایەن گەلى کوردەوە ئەنجام بدرێت 
لەساڵانى نێوان 1957 تا 1958 توتدوتیژى مەزهەبى و نەتەوەیی و ناوەندگەرایی وتاکڕەوى بووە هۆکارى ئەوەى عێراق تووشى شەڕى و کێشە وململانێی و کارەساتى گەورە ببێتەوە ، وێراى ئەوەى عێراق زۆرینەى شیعە مەزهەبە و لەماوەى سێ دەیە دەسەڵاتى بەعسى رووخاو شیعەکان ڕووبەڕووى کوشتن و بڕین و ئاوارەکردنى زۆربوونەوە و دواتر تێیدا پێکهاتەکانى دیکەى وەک کریستیان و ئێزدى و کاکەیی  و سابیئەى مەندائیی بەهەمان شێوە سەرکەوت دەکران و گەلى کوردیش وەک دووەم گەورە نەتەوە لە عێراقدا ڕووبەڕووى گەورەترین هەوڵى لەناوبردن لە لایەن ڕژێمەکانى عێراق بووەتەوە و تا ئێستا ستەمکارییەکان بەرامبەر بەردەوامە 
عێراق کە خاوەن سەرەوەتێکى بێ شومارى سەر زەوى و ژێر زەوییە ، ئێستا لە ناوچەکەکانى باشوورى و ناوەڕاست لە خراپترین رەوشى ژیان و هەژاریدان . ئەمانە هەموو بەهۆى بەهەڵە دروستکردنى عێراق بووە، بەتایبەتى لەو کاتەى عێراق لە سێ ویلایەت پێکهاتبوو باکوور ویلایەتى زۆرینە کورد واتە کوردستان ، ناوەراست زۆرینە عەرەبى سووننە ، باشوورى عێراق زۆرینە شیعە ، واتە دەبوایە هەر لەو کاتەوە عێراق وەک دەوڵەتێکى فیدڕاڵى دروست بکرایە ، سێ دەوڵەتى کوردستان و سووننەستان و شیعەستان . چونکە سیستەمى فیدڕاڵى بۆ ئەو وڵاتانەى کە فڕەنەتەوە و ئایین وئایینزان باشترین بژاردە و  سیستەمە .
بۆیە، بەدرێژایی مێژوو عێراقى بە زۆر دروستکراو ، هەمیشە سیستمێکى ناوەندى توند و دیکتاتۆرى حکوومڕانى کردووە و بەرقرابووە ، هەتا ساڵى 2003 و ڕووخانى ڕژێمى فاشیزمى بەعس؛ مێژوو گەواهیدەرە  ڕژێمى بەعس چى تاوانکارى نەما بەرامبەر کورد نەیکات ؛ هەموو هەوڵێکى دا بۆ تواندنەوەى گەلى کورد لە ناو بۆتەى عەرەبدا ؛ بەڵام هەموو ئەم هەوڵانە نەک هەر نەیانتوانى گەلى کورد لە ناو ببات وەکە گەلێک و زمان و خاک و نەتەوە.
بەدڵنییایەوە کێشە لە عێراق لە سیستەم و دەستوور نییە؛ بەڵکو کێشە لە زێهنیەتى حکومڕانانە ؛ چونکە هەرگیز باوەریان بەدەستوور و فیدڕاڵى و بنەماکانى دیموکراسى نەبووە ؛ بەدرێژایی یەک سەدە لە دروستکردنى عێراق وەک دەوڵەت بە سیاسەتێکى خۆسەپێنەرانە و تاکڕەوانە و سیستەمى ناوەندى و دیکتاتۆرى خۆى سەپاندووە ، ئەوەى رۆژ بە رۆژ سیماى عێراقى ڕەش و قێزەوەنتر کردووە .
وێراى ئەووەى سەرکردایەتی سیاسى هەرێمى کوردستان لە ساڵى 2003 و دواتر لە ساڵى 2005 و نووسینەوەى دەستوورى و بونیانتانى عێراقى نوێى ڕۆڵى کاراوبەرچاویان بینیووە و کار وهەوڵى زۆریشیاندا تا مافەکانى گەلى کورد تێیدا پارێزراوە بێت و ڕێژەى دانیشتیوانى هەرێمى کوردستان بە 17% خەمڵێنرا بوو ودانى پێدانرا ؛ بەڵام  ساڵ بە ساڵ و بە ئێستاشەوە شیعەوسوننە هەوڵەکیان بۆ کەمکردنەوەى پشکى کورد لە عێراقدا بەردەوامە ، چونکە لەبیریان چوو  پێشتر چیان بە سەر هاتووە و ئێستا ئەو مافە بەگەلى کورد رەوا نابین ، ئەوەتا لەماوەى ساڵى 2014 تا 2025 ؛ بیانوو وپاساوى زۆریان بۆ بڕینى بودجە و مووچە وشایستەکانى کوردستان دروستکردووە هەر لە ڕێگریکردن لە هەناردەکردنەوەى نەوتى کوردستان ، تا نەناردنى مووچە و قووتى خەڵکى کوردستان ؛ ئەوەش هەوڵێکە بۆ لاوازکردنى سەنگ و پێگەى قەوارەى هەرێمى کوردستان ؛ تا وەک پارێزگایەک مامەڵەى لەگەڵ بکەن ، بەدڵنییاییەوە شیعە و سوننە بەرامبەر کوردستان هاووهەڵوێستن ؛ ئێستاش پشکى کوردستانیان لە 17% دا بۆ 12% دا کەمکردنەوە ،لەگەڵ ئەوەشدا هەرێمى کوردستان رۆژ بە رۆژ پێشکەوتنى گەورە لە گشت بوارەکاندا بەخۆیەوە بینیووە و پارێزگاکانى عێراقیش رۆژ بە  رۆژ و بە بودجە 85% عێراقەوە هەتا دێت هەرە بەرەو داکەوتوویی دەرۆن .
کاتى ئەوە هاتووە دەسەڵاتدارانى عێراق بە ئەزموونى سەد ساڵى پڕ لە کارەسات و مێژووى نەهامەتییەکانى رابردووى خۆیاندا بچنەوە و پەند و وانەى لێ وەربگڕن ، چونکە مێژوو و خۆڕاگرى گەلى کورد ئەو راستییەى سەلماندووە ئاگروئاسن و گەمارۆدان نەیتوانى و ناتوانێت کوردستان لە ڕێرەوى گەیشتن بە ئامانجەکانى پاشگەز بکاتەوە ، لە ئێستاشدا چارەسەرى کۆنفیدڕاڵى بۆ  کوردستان و سووننەستان و شیعەستان باشترین بژاردەیە ؛ بە پێچەوانەوە سەدان هەڵبژاردنى دیکەش چارەسەرى کێشەکان ناکات بەڵکو قەیران و بێ متمانەیی و شەڕ وکوشتارى نەتەوەیی و تایفى و مەزهەبى گەورەترى لێدەکەوێتەوە و دەستى وڵاتانیش واڵا دەکات بۆ دەستوەردانى دەرەکى زیاتر وەک چۆن ئەوەى چەندین ساڵە عێراق بەدەستەوە دەناڵێنێت ، بەدەستى دەسەڵاتێکى میلیشیایی نایاسایی ونەبوونى حکوومەتێکى خاوەن سەروەرى ، لە هەمانکاتیشدا دەبێ گەلى کورد هەوڵەکانى لە ڕووى سیاسى وئابوورییەوە لە سەر ئاستى نێودەوڵەتى چڕ بکاتەوە بۆ ئەوەى ماف و شایستەداراییەکان دوور لە فشارى عێراق بەدەست بێنێت و پشت بەخۆى ببەتسێت و چیتر چاوەروانى خێرى عێراق نەبێت ، چونکە هەرگیز عێراق نەبووەتە مایەى خۆشى و جێگەى متمانە نەبووە و نابێت