لەجیهانێکدا دەژین، کە ڕۆژانە شاهیدی لێکترازان و بچوکبوونەی مرۆڤ و جوانییەکانین، متمانە نەک وەک هەستێک بۆ دەوروبەر بەڵکو بناغەی هەموو سیستەمێکی ماناداری مرۆییە.  زۆرجار باس لە متمانە دەکەین وەک ئەوەی فەزیلەتێکی ئارەزوومەندانە بێت، خۆی چۆنایەتییەکی پەسندە، جا لە هاوڕێیەتی یان پەیوەندییە سۆزدارییەکاندا بێت، بەڵام لە کۆتاییدا لە سیاسەت، ئابووری، یان حوکمڕانیدا ئاڵۆزە. متمانە هەستێک نییە.  گەشبینییەکی سادە و ساکار نییە.  بەڵکو ژێرخانێکە بۆ ئەوەی لە سەری بونیاد نراوە، بۆ مرۆڤ و هەندێک لە گیاندارانیش دوا پەرستگایە لە جیهانێکی بێبەزەیدا، ئەو فەزایەکە کە باوەڕ و عەقڵ و یەکگرتوویی ئەخلاقی تێیدا کۆدەبنەوە.  مەبەست لەم بابەتە گەڕانە بەدوای متمانەدا لە سۆنگەی فرە پسپۆڕیی و شارستانییەوە.  ئێمە دادەکەوینە بن پنج و ڕەگ و دەرکەوتەکانی لە ئایین و ئەفسانە و ڕەهەندە پێوانەکراوەکانی لە زانستی دەمار و دەروونناسیدا، لە کاریگەرییە سیاسییەکانی و گرنگییە فەلسەفییەکەی دەکۆڵینەوە.  ئامانجمان تەنها کەتەلۆگکردنی جۆرەکانی متمانە نییە هێندەی نیشاندانی ڕۆڵی پێویستییەتی لە پاراستنی کەرامەتی مرۆڤ و بەردەوامی پەیوەندی و کارلێکی کۆمەڵایەتیدا.
 لە دەستی لەرزۆکی باوەڕدارێکەوە کە مۆمێک لە کڵێسایەکی لەبیرکراودا داگیرسێنێت، لە پیرێکی پەیکەر لێکترازاو کە بەعەشقەوە نوێژەکەی بەپەێوە دادەبەستێت، تا دەستی سارد و عەقڵانی زانایەک کە ئامێرێک لە تاقیگەیەکدا ڕێکدەخات، هەموو ئەمانە لەسەر متمانە بونیاد نراوون.  ئەو دایکەی کە منداڵەکەی دەخاتە ناو پاسێکی باخچەی ساوایانەوە ئەو هاووڵاتییەی کە لە هەڵبژاردنێکی پڕلە ململنێدا دەنگ دەدات، ئەو سەربازەی کە لە سەنگەرێکی ئاگربارانکراودا فەرمانەکان جێبەجێ دەکات، هەموویان بەشدارن لە پەیمانێکی کۆمەڵایەتی بێدەنگ کە لەسەر متمانە بنیات نراوە.  بەڵام ئەمڕۆ ئەم پەیمانە لە ژێر فشارێکی توندی ڕووخاندندایە،  لە سەردەمی هەواڵی ساختە و زیرەکی دەستکرد و چاودێری دەوڵەت و دیماگۆگی پۆپۆلیستیدا، متمانە نەک هەر  بۆتە شتێکی دەگمەن  بەڵکو یاخی بووە.
 لەم وتارەدا گەڕانێکی فیکریی  بۆ متمانە وەک پرسێکی بەهادار و وەک ستراتیژیش دەکەین.  لەگەڵ ئەم ووتارەدا بەناو پەرستگا دێرینەکانی ئەفسانە و هۆڵە مۆدێرنەکانی عەقڵی زانستیدا، بە دینامیکی پێکەوەبەستراوی گەشەسەندنی دەروونی و پێکهاتە فراوانەکانی کۆمەڵگەی سیاسیدا دەڕۆین.  ئەوەی سەرهەڵدەدات پێناسەیەکی سادە نییە، بەڵکو تێگەیشتنێکی ئاڵۆزە  لەهەمبەر  متمانە وەک دوا سەرچاوەی ڕۆحی و کۆمەڵایەتی کە نابێت لەدەستی بدەین.
زۆر پێش داڕشتنی دەستووری سیاسی یان پرۆتۆکۆڵە زانستییەکان، مرۆڤەکان بۆ ئەوەی ژیانیان پابەند و مانادار بێت، پشتی بە ئەفسانە و یاسا ئیلاهییەکان دەبەست. کە کاکڵ و کرۆکەکەی پتر تاقیکردنەوەی لەسەر متمانەیە.
لە نەریتە ئیبراهیمییەکاندا، چیرۆکی ئیبراهیم و ئیسحاق (یان ئیسماعیل)  سەرەتای متمانەیە.  ئامادەیی ئیبراهیم بۆ قوربانیکردنی کوڕەکەی تەنها پەیوەندی بە گوێڕایەڵییەوە نییە بەڵکو پەیوەندی بە ڕووبەڕووبوونەوەی نادڵنیاییەوە هەیە.  ئەو نەک لەسەر بەڵگەی ئەزموونی بەڵکو لەسەر ئیمانی پەیوەندیدار وەستابوو.  لە بیری ئیسلامیدا ئەم پەیوەندییە لە چەمکی تەوەکول بەخوادایە، کە باوەر و کردەی متمانەکردن بە پلانی خودای گەورە لە کاتێکدا هێشتا خەریکی کردەوەی عەقڵانی و بەرپرسیارانەیە.
 ئەفسانەی یۆنانی چیرۆکێکی هاوتەریبمان بۆ دەگێڕێتەوە لەگەڵ پرۆمیتیۆس کە سەرپێچی لە خوداوەندەکان کرد و ئاگری بە دیاری بە مرۆڤایەتی بەخشی.  متمانەی ئەو بە دادپەروەری خودایی نەبوو بەڵکو بە توانای مرۆڤایەتی بوو.  لەگەڵ ئەوەشدا ئەمە قومارێکی سەرەخۆرەش بوو، کە بووە هۆی سزای هەمیشەیی. 
 لە بیری هیندۆسیش شرادها هەیە، زاراوەیەک کە وەرگێڕدراوە بۆ "ئیمان" یان "متمانە"، بەڵام هەڵگری واتای ڕێزگرتن و سەلامەتی دەروونی و پابەندبوونە.  لە بەگاڤاد گیتادا، کریشنا پێداگری لەسەر ئەوە دەکات کە بەڵێنی بێ کردارو پابەند بوون، متمانە دەڕووخێنێت. کەواتە متمانە تەنها باوەڕکردنێکی بێ بەڵگە نییە . هەڵوێستی ڕۆحە، هاوتەریبە لەگەڵ ڕێکخستنی گەردوون، یان بازدانێکە بۆ ناو نەزانراوەکان کە بە باوەڕی پیرۆزەوە بەردەوام دەبێت.

 بنەما زانستی و دەروونییەکانی متمانە
تەنیا دووسێ ڕۆژ پێش ئەم نوسینە،لە ڕووداو وبەرنامەکەی دکتۆر ئاراس برادۆستیدا، سەبارەت بە متمانەو خوڕافات و جن و ئەمانە بابەتێکی سەرنج ڕاکێش هەبوو، دکتۆر زانا قەسابی بانگهێشت کرد بوو، لەوێدا بەوردی باسی ڕژێنە کیمیاوییەکانی دەماغیانکرد، کەواتە، سەرەڕای پەیوەندییە ڕۆحییەکانی کە لە سەرێ باسکرا، متمانە لە کایەی لێکۆڵینەوەی ئەزموونیدا جێ و ڕێی هەیە.  زانستی دەماری ئەمڕۆیی ئۆکسیتۆسین کە دەمارە پێپتیدێکە وەک ڕۆڵگێڕی سەرەکی لە دروستبوونی متماندا دەور دەبینێت  کاتێک ئێمە ئەزموونی کارلێکە کۆمەڵایەتییە ئەرێنییەکان دەکەین، ئۆکسیتۆسین دەڕژێت، ئەمەش پەیوەندییەکان قووڵتر دەکاتەوە و ڕەفتاری هاوبەش بەرەوپێش دەبات.  بەڵام متمانە تەنیا ڕووداوێکی کیمیایی نییە.  ئاراستەیەکی فێربووە بەرەو جیهان، کە بەهۆی ئەزموونەکانی گەشەسەندنی سەرەتاییەوە دروست  دەبێت.
ئێریک ئێریکسۆن لە قۆناغە دەروونی کۆمەڵایەتییەکانی گەشەکردنیدا، یەکەم قەیرانی ژیان بە "متمانە بەرامبەر بە بێمتمانەیی" شێوەپێدەدات.  منداڵێک کە لە چاودێری و خۆشەویستی بەردەوام بەهرەمەندە، پەرە بەو شتە دەدات کە ناوی لێنابوو "متمانەیەکی بنەڕەتی"  هەستکردن بەوەی کە لە ژیان پێشبینی دەکرێت و ئەوانی دیکەش جێی متمانەن بۆی.  بێ ئەم بناغەیە، ڕەنگە گەورەساڵ هەوڵ بۆ پێکهێنانی پەیوەندییەکی مانادار یان بۆ کاری بەهەرەوەز بدات.
 (ئابووری- ڕەفتار) زیاتر لەوەی کۆڵیوەتەوە کە چۆن متمانە لە بڕیارداندا لە ژێر سایەیی  نادڵنیاییدا دروست دەبێت. 
 لە دەروونناسی مەعریفیدا، متمانە هێوریستیکە – کورتکراوەیەک کە ئێمە بۆ گەڕان بە جیهانێکی ئاڵۆزدا بەکاریدەهێنین. ئێمە ناتوانین هەموو بانگەشەیەک پشتڕاست بکەینەوە، بۆیە متمانەمان بە پسپۆڕان و دامەزراوەکان و هەندێکجار تەنانەت نەریتەکانیش هەیە.  لە کاتێکدا ئەمە دەتوانێت ببێتە هۆی زانیاری هەڵە یان چەواشەکاری، کە کارایی کۆمەڵگەش کاراتر دەکات  بێ ئەم جۆرە پڕۆسێسەی متمانە، ژیانی ئەم سەردەمە پەکی دەکەوت..

ڕەهەندە سیاسی و فەلسەفیەکانی متمانە

 هەروەها متمانە پێدراوی شەرعیەتی سیاسییە.  ئەفلاتون نووسیویەتی کۆمەڵگایەکی دادپەروەر پەیوەستە بە فەزیلەتی فەرمانڕەواکانی و عەقڵی هاووڵاتیانی خۆیەوە.  زۆر پێویستە متمانە لە نێوان ئەم دووانەدا هەبێت.  کاتێک شار متمانەی بە پاسەوانەکانی نامێنێت یان کاتێک پاسەوانەکان بێ ئەوەی خەڵکەکە  متمانەی پێیان هەبێت مامەڵە دەکەن، کۆمارەکە دەڕووخێت.
هۆبز پێی وابوو لە دۆخی سروشتیدا چونکە متمانە نییە، ژیان "تەنیایی، هەژاری، ناشرین، بێبەزەییە" .  بۆیە گرێبەستی کۆمەڵایەتی پێویستە، خەڵک لە بەرامبەر جێگیری و حوکمێکی متمانەپێکراودا دەست لە هەندێک  لە ئازادی خۆیان هەڵدەگرن. لە بەرامبەردا ڕۆسۆ پێیوابوو مرۆڤ بە سروشتی خۆی چاکە و کۆمەڵگاکە گەندەڵیان دەکات.  بۆ ئەو متمانە تەنها  ئامرازێکی گرێبەستەکەی نەبوو بەڵکو پێویستییەکی ئەخلاقیش بوو.
لە سەدەی بیستەمدا هانا ئارێنت هۆشداری دا کە تۆتالیتاریزم کاتێک سەرهەڵدەدات کە متمانەی گشتی لەناو بچێت.  کاتێک مرۆڤەکان باوەڕیان بە حەقیقەت یان بە یەکتر نەماوە، ئەوا تووشی ئەو ئایدۆلۆژیایانە دەبن کە بەڵێنی دڵنیایی و نەزمێکی چاکتر دەدەن.  فرانسیس فۆکویاما لە کتێبی متمانە: (فەزیلەتە کۆمەڵایەتییەکان و دروستکردنی خۆشگوزەرانیدا) ئاماژەی بەوە کردووە کە کۆمەڵگای خاوەن  متمانە بەرزەکان چێژ لە گەشەسەندنی ئابووری و داهێنان و یەکگرتوویی کۆمەڵایەتی زیاتر وەردەگرن.
لە ڕووی فەلسەفییەوە، متمانە لەگەڵ زانستناسی (چۆن دەزانین)، ئەخلاق (چۆن دەبێ پەیوەندیمان هەبێت) و میتافیزیک (ئەوەی لە کۆتاییدا ڕاستەقینەیە)دا بەشدارە.  متمانەکردن بریتییە لە بڕیاردان لەسەر داهاتوو و لەسەر متمانەپێکراوی کەسێکی دیکە.  گرەوێکی وجودییە کە ئەوی تر خیانەت ناکات.

 متمانە لەناو گەلانی ژێر دەستدا 
 متمانە پێدراوێکی ئەزموونی نییە، بەیەکسانی بەسەر کورد و نەتەوەکانی دیکەدا دابەشکرابێت.  لەو کۆمەڵگایانەی کە بەرگەی داگیرکاری، چەوسانەوەی سیستماتیکی، یان پارچەپارچەبوونی سیاسییان گرتووە، متمانە داڕماو و لەهەمانکاتدا پیرۆزیش دەبێت.  لێرەدا ئێمە سەرنجمان بۆ ئەو جۆرە کۆمەڵگایانە دەگۆڕین کە ستەملێکراون، کوردستان وەک نموونەیەکی وێناکردن بەکاردەهێنین.
کوردستان، دابەشکراوە بەسەر چوار دەوڵەتی مۆدێرندا، عێراق، ئێران، تورکیا و سوریا کە جوگرافیایەکی سیاسی سەخت دەخاتە ڕوو و بەشێوەی سیستەماتێک متمانەی مراندووە. ئەم دەوڵەتانە زۆرجار ناسنامەی کوردیان بە تاوان زانیوە و زمانەکەیان قەدەغە کردووە و دەستکاری پەیکەری کۆمەڵایەتی کۆمەڵگەی کوردییان کردووە.  لەم جۆرە هەلومەرجەدا، بێمتمانەیی  پنج دادەکوتێت و لەپەیکەری کۆمەڵایەتیدا خۆی بەدامەزراوەیی دەکات. ئەمەیش لە نێوان گەل و حکومەت، لە نێوان عەشیرەت و لایەنە سیاسییەکان، تەنانەت لە ناو بنەماڵەکانیشدا دەبینرێت.
 ئەنجامی دەروونی ئەوەیە کە هەندێک لە تیۆریستەکان پێی دەڵێن "نائەمنی زانستی" - بێباوەڕییەکی فرچک پێوە گرتووە کە نەک تەنها متمانە بە کەسانی دیکە بەڵکو تاک  متمانەی بەخۆیش نامێنێت.  خەڵک ئەو پەیامە بەخۆیان دەڵێنەوە کە پێکەوەیی مەترسیدارە، هاوکاری بێهودەیە چونکە خیانەت حەتمییە.
ساڕێژکردنی ئەم برینە لە سەربەخۆیی سیاسی یان دانپێدانانی نێودەوڵەتی تێدەپەڕێت.  داوای ڕێنێسانسێکی کولتووری دەکات کە بونیادنانەوەی گیانی پێکەوەیی دەوێت.

 ستراتیژی متمانە
کەواتە متمانە چییە؟  ئایا ئیمانە؟  ئایا لۆژیکە؟  ئایا بایۆلۆجییە؟  یان هەموو ئەمانەیە؟  ڕەنگە باشترەبێت، وەک کردارێک تێیبگەین  کە کردەوەیەکی بەردەوام و بوێرانەیە.  هەڵوێستێکی ڕۆحی و بڕیارێکی ستراتیژییە.  کەسایەتی و دامەزراوەیی و پیرۆز و عەلمانییە.
متمانەکردن بە ڕووداو ودەرهاویشتە واقیعییەکانی سەدەی بیست و یەکەم، ڕەتکردنەوەی ڕق و کینەیە،  ئەوەیە کە باوەڕمان بەوە هەبێت کە سەرەڕای فێڵ و توندوتیژی سەردەمی ئێمە، مرۆڤ هێشتا توانای کەرامەت و ئیستدلالکردنی ئەخلاقی و دڵسۆزی بۆ چاکەی گشتی هەیە.  ئەمە یۆتۆپیا نییە.خۆڕاگرییە. ئەوە لەبیرکردنە کە ئێمە توانای چیمان هەیە کاتێک پەیوەندی هەڵدەبژێرین لە جیاتی گۆشەگیری، یەکگرتوویی لەجیاتی  ئاژاوە.
 لە سەردەمێکدا کە هەموو شتێک بە ئۆتۆماتیکی و خێراتر و AI دەکرێت، متمانە بە شێوەیەکی سەرپێچیکارانەی مرۆڤانە دەمێنێتەوە.  ناتوانرێت بەرنامەی بۆ دابنرێت، بکڕدرێت، یان جێبەجێ بکرێت.  تەنیا دەتوانرێت بدرێت و بەدەستبهێنرێت.  وەک شوێنێکی ئاینی کە لە گوندێکی وێرانەدا، ئیتر کە گوندەکە ئاوەداندەکرێتەوە جارێکی دیکە خەڵکەکە لێی کۆدەبنەوە.