وەرگێڕانی
ئومێد عوسمان
(1)
هێزی سینەما و پانتایی كاریگەریی
ئەكادیمییەكان زۆر باس لە "ئەدەب" دەكەن، كە بریتییە لە كۆی ئەو نووسین و بەرهەمە بنەڕەتییانە (كلاسیكەكان) كە دەبنە چاوگ و مەرجەعێك بۆ نەوە یەك لە دوای یەكەكانی مرۆڤ .
وابڕیاریشە ئەدەبیات واتاو تەرزی داڕشتنی چەمكەكان لەنەوەیەكی ترەوە بگوازێتەوەو كۆمەڵێك نووسینی هاوبەش لەنێوان یەك نەوەدا بەرهەم بهێنێت. لە ڕووی تیۆریەوە ئامانجی ئەدەبیات وەسفكردنی سەردەم و نەوەیەكی دیاریكراوو جیاكردنەوەیەتی .
بۆنموونە بەرجەستەی سەرمەشقی باڵایان (یان ئایدیاڵە بانگەشە بۆكراوەكانیان) و بۆچوونەكانیان سەبارەت بە خێزان و خۆشەویستی و ئەركی نیشتمانی دەكات.
بڕیارەیشە ئەدەبیات سەرچاوەو مەرجەعێكی هاوبەش بێت بۆ كۆمەڵێك كەس كە سەر بە كولتوورێكن ، سەرباری ئەوەی جیاوازیان هەرچییەك بێت. هەندێك پرسیار دەكەن كە ئایا ئەم بەرهەمانە پێشتر هەن یان پێشتر هەبوون؛ ئەم بەرهەمانە پشتیان بە چی بەستووە (ئینجیل یان كتێبی پیرۆزی تر، بەرهەمەكانی شكسپیر، بەرهەمەكانی ج.د.سالینگەر)؟دەبێت چ پێگەو رۆڵاێكیان هەبێت؟چۆن بەكاربهێنرێن؟ دەسەڵاتی كامەیەو بۆچ ئامانجێكیش ئەو هێزەی بەدەستهێناوە؟
دەتوانرێت بڵێین رۆمانە فیلمەكان_ و فیلمە درێژەكان وزنجیرە تەلەفزیۆنییەكان، كەبە شێوەی جۆراوجۆری دیكە بەردەستن- هەموویان لەم چوارچێوەیەدا پۆلێن بكەین ،كە ئەدەبیات یان بەرهەم و نووسراوی بنەڕەتی پێكدەهێنن. ئەگەر ئەمە ڕاست بێت، ئەوا دەگەڕێتەوە بۆ پێگەی جەماوەری و نا دەستەبژێری (نوخبەگەرایی) هونەری سینەما؛ بەجۆرێك ئەو خەڵكانەی سەیری فیلمەكان دەكەن و گفتوگۆی لەسەردەكەن زیاترن لە ژمارەی ئەو كەسانەی دەخوێننەوە، و بە دڵنیاییشەوە ئەو كەسانەی سەیری هەمان فیلم دەكەن لە ژمارەی ئەو كەسانەی كە هەمان كتێب دەخوێننەوە زیاترن.
هەروەها فیلمەكان ئەو بەربەستە كۆمەڵایەتی و ئابووری و بەربەستانەی دیكەش تێدەپەڕێنن كە لەجەماوەریان جیادەكاتەوە بەجۆرێك بەرهەمە كلاسیكیەكانی خۆرئاوا هەرگیزاو هەرگیز ئەوەیان پێنەكراوە.
لەوڵاتە پێشكەوتووەكاندا هەمووان بەنزیكەیی سەیری فیلم دەكەن و جارجارەش باسی دەكەن. لەگەڵ ئەوەی فیلمەكان بە پارەیەكی كەم بەردەستن لەهەمان كاتیشدا تاكی توێژە هەژارەكانیش تەماشای فیلمەكان دەكەن و دەیبینن و ژمارەی ئەوانەش كەم نین.
فیلمەكان ناوەندومەرجەعێكی هاوبەشن كاتێك بەهاوپرسە ئەخلاقی وپرسیارە گشتییە فەلسەفیەكان شیدەكەنەوە. زۆر جار ئەم فیلمانە كە بەئاسانی دەست دەكەوێن ئیستاتیكایەكی سەرنجڕاكێشیان هەیە، هەروەها كات بەڕێكەرو سەرگەرمكەرن كە وادەكات لە ڕووی سۆزداری، فیكری یان زهنییەوە كاریگەرییان هەبێت.
بڕوانە(كارۆل: 4002) . فیلمەكان بەگشتی نەچەقبەستوو نە تێگەیشتنیان قورسە وەك ئەوەی لە دەقە فەلسەفییەكاندا یان ئارگیومێنتە دیالێكتكە میتۆدگەرایەكاندا هەن.
لەكاتێكدافیلمەكان جەماوەریین و بەئاسانی بەردەستن ولەهەموو شوێنێكدا بڵاون و لەرووی سۆزداریشەوە سەرنجڕاكێشن.
زۆرجار سینەما فۆرمەكانی تری هونەر بەكاردەهێنێت (وەك مۆسیقا، هونەرە بینراوەكان و ئەدەب )و تواناو كاریگەری ئەو فۆرمانەش لەسەرلەمان بەشێكی دانەبڕاوەن لە هێزی سینەما.
بێگومان تواناو كاریگەری سینەما لەسەرمان و ختوكەدانی هەست و سۆزمان بەسادەیی سەرئەنجامی كاریگەری پێكهاتە تەكنیكییەكان نین بەڵكو دواجار لێشاوێك لە میوزیك و ئەدەب و شیعروهونەرە بینراوەكان هەن كە سەربەخۆ كارمان تێدەكەن و هەركاتێكیش تێهەڵكێش بەفیلم دەكرێن كاریگەریان زیاتر دەبێت.
سەرباری ئەوەش كاریگەری فیلمە درێژەكان بۆ گواستنەوەی زۆر شت بۆ ژمارەیەكی زۆری بینەر لە ماوەیەكی تاڕادەیەك كورتدا (بەزۆری كەمتر لە دوو كاتژمێر، و كەمتر لە سێ كاتژمێر لە زۆربەی حاڵەتەكاندا) یەكێكە لەدیارترین شەقڵەكانی . بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ئەم شەقڵە بووتە مایەی نیگەرانی زۆرێك لەفەیلەسوفان و تیۆرەسازانی سینەمایی.
بۆنموونە ترسی ئەدۆرنۆو هۆركهایمەر(1990)لەئەگەری كاریگەری نەرێنی هونەری جەماوەری لەسەر جەماوەری ساویلكە كە هیچ هەستێكی رەخنەیی نیە. ( بەڵام ئەی بۆچی ئەم ترسە جەماوەری چالاك و رەخنەگر ناگرێتەوە؟ ئایا ئەم جەماوەرە بەرگەی سیحری سینەما دەگرن؟)وەك دەوترێت ئەلفرێد هیچكۆك وتویەتی : "هەموو ئەكتەرەكان مەڕن "، بەڵام ئەو كتومت وای نەوتبووە بەڵكو دەڵێـت:" من هەرگیز نەمگوتووە ئەكتەرەكان مەڕن، ئەوەی وتوومە ئەوەیە كە دەبێت سەرجەم ئەكتەرەكان وەك مەڕ مامەڵەیان لەگەڵ بكرێت." بۆیە دەبێت بۆچوونی لەسەر جەماوەریش بزانین.
لەلایەكی ترەوە فەیلەسووفانی تر لەنموونەی واڵتەر بینجامین ، هەڵوێستێكی گەشبینانەی لەهەمبەر توانای سینەما هەیە لەپشتیوانیكردنی بۆ ئازادی سیاسی و كۆمەڵایەتی و فیكری ئەفرێنەرانە. كەواتە كێ لەراستییەوە نزیكە: رەشبینەكان لەنموونەی ئەدۆرنۆ یاخودگەشبینێكی وەك بینجامین؟ بەڕاستی وەڵامی ئەم پرسیارە قورسە.
با نموونەیەكی دیاریكراو لەبەرچاو بگرین، با دەسەڵاتی گوتاری سیاسی لە بەرامبەر هێزی سیاسی سینەمادا بێت. ئایا دەكرێت بەشێوەیەك لەشێوەكان ، ئارگیومێنتە سیاسیە زارەكیەكان بتوانن هەڵوێستەكان بگۆڕن بەبەراود بەبینی فیلمی سیاسی؟
گوتاری سیاسی چاپلین لە كۆتایی فیلمی (دیكتاتۆری مەزن) (1940) نموونەیەكی سەرنجڕاكێش سەرئەم بابەتە بەرجەستە دەكات، وكاریگەرییەكی بەرچاوی هەبووە و زۆر كەس دوای سەیركردنی فیلمەكە بە تامەزرۆییەوە یادی دەكەنەوە.
بەڵام ئامانجی ڕوونی فیلمەكە لە ساڵی 1940، ڕەواندنەوەی پاشماوەی ئەگەری هەرسەرسامبوونێك بوو بەئەدۆڵف هیتلەر و فاشیزم و ناسیونالیزم بەگشتی كە
لەلای جەماوەرەكەی مابووبێتەوە ،كە بەبێ هیچ پەنابردنە بەر گوتارێك ئەو ئامانجەی خۆی پێكا. كاریگەری گەورەی چاپلن لەفیلمەكەدا ئەوكاتەیە، كەرۆڵی ئەدۆنید هینكلی دیكتاتۆری تۆمانیا دەبینێت و یاری بەباڵۆنێك دەكات،كە بەرجەستەی نەخشەی جیهانە و بەپاشەڵی خۆی لێیدەدات ،كەئەوەش بۆخی ئامرازێكی ناوازەیە لەكاریگەری بۆ گاڵتەجاری لەخەونی كۆنترۆڵكردنی جیهاندا، جا ئایا ئەمە دەگاتە ئاستی ڕەخنەیەكی فەلسەفی بەهێز لە فاشیزم، ئەمە پرسێكی دیكەیە.
سینەما بە سروشتی خۆی ئامرازێكی بەها مەزنە بۆ پێشكەشكردن و تاوتوێكردنی بابەتە فەلسەفییەكان، بەڵام گرنگە ئەو مەترسیانە بزانین كە لەناو سینەمادا شاردراوەن، كە رەنگە بتوانن ببنە هۆی جۆرێك لەشێواندن و شڵەژان لەرێگەی داڕشتنەوەو وێنەگرتنییەوە. هەروەها لەئەنجامی یاریكردنی بە هەستەكان یان موغازەلەكردنی بەتەواوی حەزەكان. شوێنپێهەڵگرتنی ئەم شێواندنە بەشێكی گرنگە لە هەر میتۆدێكی شیكاری فەلسەفی بۆ سینەما.
زۆرێك لە فیلمەكان سەرچاوەی خۆراكی لایەنگیرێتی و حەزوئارەزووی نائاگایانە یان رق و كینەن و تێركەری ڕەمزی ئارەزووە چەپێنراوەكانن، و خۆراكیان پێدەدەن. پێدەچێت زۆرجار سەركەوتنی فیلم بەندبێت بە بەدیهێنانی ئەو خواستانە(بۆ نموونە فیلمەكانی تۆڵەسەندنەوە وەك "Harry Brown" (2009)، " ئاواتی مردن Death Wish" (1974)، " رۆژێك لەرۆژان لەرۆژئاوا Once Upon a Time in the West" (1968).
زۆرجار باوەڕبەشتێك دەكەین كە ئارازوومانە باوەڕی پێبكەین (یان ئاواتەخوازین باوەڕیپێبكەین) لەبری ئەوەی لۆژیك بەرەو كوێمان دەبات، زۆرجار ئێمە باوەڕ بەشتێكی دیاریكراو دەكەین چونكە هەستێكی دیاریكراو داگیریكردووین.
هەست و سۆزەكانمان كاریگەریان لەسەر بیروباوەڕەكانمان هەیە، هەروەك حەزو ئارەزووەكان،ئەو راستییە زۆرجار لەلایەن سینەماوە دەقۆزرێتەوە بۆ ڕاكێشانی بینەر. هەر لەبەر ئەمەشە زۆركات فیلمەكان زانیاری نادروستمان پێدەبەخشن و لە ڕوانگەیەكی فەلسەفیەوە بەلاڕێدامان دەبەن، لەبری ئاشنا كردنمان بەپرسە فەلسەفیەكان و قووڵبوونەوەی زانیارییەكانمان لەسەریان.
یەكێك لە گەورەترین فەزیلەتەكانی سینەما توانای ڕاكێشان و سەرقاڵكردنیەتی، ئەمەش خاڵی هەوڵەكانمانە بۆ روونكردنەوەی.
ئەمەیە كە بە دڵنیاییەوە سینەما لە زۆربەی نووسینە فەلسەفییەكان جیا دەكاتەوە، كە زۆرجار وەك خۆڵی بیابانەكان وشكن.
لە هەمان كاتیشدا سینەماوە ە (میدیا بەگشتی) لەنزیك بینەر دەمێنێتەوە وتوانای ڕاكێشان و كارتێكردنی دەبێت ، لە یاریكردن بەسۆزو فیكرمان و پەخشكردنی پشێوی لەرۆحماندا.
وەك ئەوەی لەسەرەوە ئاماژەمان بەو ترسە ئەخلاقییە كردووە، كە لەبارەی میدیاكانەوە وروژێنراون ،نموونەی ئەوەیە كە ئەدۆرنۆ و هۆركهایمەر(1990)و ئەوانیتر خستوویانەتە روو، بەڵام سەرباری ئەوەش پیاهەڵپژانی نێوان فەلەسەفەو هەمیشە ئەرێنی نییە،هەروەك ئەوەی فرۆید ئاماژەی پێكردووە، رەنگە هونەر رێگەی گەڕانەوە پێشكەش بكات لەخەیاڵەوە بۆ ریالیتی (واقیعی)، سینەما سوودی هەیە لە رۆچوونی قوڵ بەدوای زۆر لایەندا، كە فەلسەفە دەیانگرێتەوە بەڵام هەموویان نا.
فیلمەكان چارەسەری بابەتە ئەخلاقی و میتافیزیكی و ئایینی و جوانناسی و بابەتەكانی فەلسەفەی كۆمەڵایەتی و سیاسی دەكەن.
لەوانەشە لایەنێك لەنێو ئەولایەنانەدا جیاواز بێت، فیلمەكان وەك ڕۆمانەكان زۆرجار لایەنەكانی زۆرێك لە پەیوەندییە مرۆییەكان وێنا دەكەن و بە شێوەیەكی فەلسەفی لێیان دەكۆڵنەوە، بەتایبەتی خۆشەویستی و هاوڕێیەتی. ئەم ڕاستییە جێگەی سەرسوڕمان نییە بە لەبەرچاوگرتنی ئەو ڕادەیەی ئێمە بەگشتی رۆچووین بەو بابەتانەی لەرووی سۆزدارییەوە بەبەراود بەبابەتەكانی تر راماندەكێشێت. لە هەموو بابەتەكانی تر زیاتر لە ڕووی سۆزدارییەوە سەرنجمان ڕادەكێشێت.