لە دیموکراسی تەوافقی دەوڵەتەوە بەرەو تەوافقی شیعەگەریی بۆ دروستکردنی حکومەت
بیرۆکەی دیموکراسی تەوافقی consociational Democracy یەکێک لەو چەمکە گرنگانە بوو کە دووای ڕوخاندنی ڕژێمی دیکتاتۆری بەعس لە ساڵی 2003دا ئاماژەی بپێکرا، و وەک بنەمایەک بۆ بنیاتنانەوەی دەوڵەتی عێڕاق باسکرا.
ئەرنت لیبهارت کە دیارترین بیرمەندی ئەم چەمکە سیاسییەیە لە کتێبی (دیموکراسی تەوافقی بۆ کۆمەڵگایەکی فرەیی) پێناسەی دیموکراسی تەوافقی بە نموونەیەکی ئەزمونگەری پێوەرەی بۆ قۆناغێک کە کۆمەڵگایەکی فرە ڕگەز و فرە ئاین رێکەوتنی کۆمەڵایەتی و سیاسیی تێدا نییە پەنای بۆ دەبات بەو مەبەستەی چارەسەری بەشداری سیاسی بکات.
ئەم نموونەیە لە دیموکراسی لە ئەزموونی هەندێ وڵاتدا وەک سویسرا و بەلجیک و ئۆتریش و کەندەدا بە شێوازی پراکتیکی جیاواز باس کرا، و پەیڕەوکرا. لە هەندێ وڵاتانی جیهانی سێیەم وەک مالیزیا و کۆلۆمبیا و ئۆرۆگوای و نێجیریا و لوبنان باس لەم جۆرە نموونەیە لە سیستمی سیاسی بان لە رێکخستنی پێکهاتەی دەوڵەت کرا.
مەبەستی سەرەکی لە دیموکراسی تەوافقی چارەسەرکردنی کێشەی بەشداریکردنی فراوانی خەڵک لە کۆمەڵگایەک کە فرەبوونێکی گەورە بە خۆیەوە دەبینێت، مسۆگەر بکرێت بە جۆرَک بەیەکەوەژیان و سەقامگیری دابین بکات، و چارەسەری بەربەستە تایفەگەرییەکان و ڕەگەزییەکانی و نەتەوەییەکانی نێو دەوڵەت بکات و بەشداریکردن لە حوکمدا فروان بکات.
بنەماکانی دیموکراسی تەوافقی لە ئەزموونە جۆراجۆرەکاندا و بە شێوازی هەمجۆر بریتی بوو لە دامەزراندنی حکومەتی ئیتلافی یان هاوپەیمانییەکی بەرفراوانتر لە حزبی زۆربە، و پێدانی مافی ڤیتۆ بۆ زۆربە و کەمایەتی بەو مەبەستەی ئەتنێک یان نەتەوە یان تایفە یان ئاینی زۆربە بە ژمارە ئیحتکاری دەسەڵات نەکات، و بۆ ئەم مەبەستەش نوێنەرایەتی ڕێژەیی لە دامەزراوە ئیتحادییەکان بە وەزارەت و بەرێوبەرایەتییەکان دروست دەکرێت، لە هەمان کاتدا سەربەخۆیی خۆجەی و لۆکالی هەر پێکهاتە و تایبەتمەندییەک مسۆگەر دەکرێت، و تێکرای ئەم میکانیزمانە پێویستی بە بابەت و ماددەی دەستورییە.
لە سەرجەم ئەزمونەکانی دیموکراسی تەوافقی کە وڵاتانی جیهانی سێیەم سەرکەوتنی تیادا وەدەس نەهێناوە کۆمەڵێک هۆکار هەن کە ئاسانکاری بۆ سەرخستنی دیموکراسی تەوافقی دەکات فەرامۆش کرا، لەوانە فرەبوون و هاوسەنگی هێزەکانی نێو کۆمەڵگاکانی دەوڵەتێکی دیاریکراو و کارکردنی ئەو هێزانە بۆ دروستکردنی پەیام و ئەرکی هاوبەش لە سەر بنەمای بەرژەوەندی هاوبەش و مسۆگەرکردنی ئەو بەرژەوەندییانە، و لە کاتێکدا شکستی ئەو نموونەیە بۆ عەقلیەتی رەهایی پیکهاتەی زۆربە و قایل نەبوون بە بەشداریکردنی پێکهاتەی دیکە لە حوکمدا دەگەڕێتەوە.
دووای تێپەربوونی هەژدە ساڵ بە سەر دەستپێکردنی پرۆسەی سیاسی بۆ بنیاتانی عێراقی نوێ، ئەو پرۆسەیە لە عێراقدا شکستی هێنا، و بە شێوەیکی پراکتیکی بە تونێلێکی داخراودا دەڕوات و ئەو بنەمایانەی کە باسی لە پرنسیپەکانی تەوافق و شەراکەت و هاوسەنگی دەکرد کە گوایە پرۆسەی سیاسیی عێڕاقی نوێی مسۆگر دەکرد، نەک لە پراکتیکدا بەڵکو هەر لە سەرەتاوە بە شکستی دەستی پێکرد و بەشێک لەو شکستییەش بۆ خودی دەستوری دەوڵەتی عێڕاق دەگەڕێتەوە کە میکانیزمەکانی دیموکراسی تەوافقی بۆ بنیاتنانی دەوڵەتی تیادا دابین نەکردبوو. ئەمەش وای کرد کە باسکردنی دیموکراسی تەوافقی لە جیاتی ئەوەی وەک بنەمایەک بۆ سەرلەنوێ بنیاتنانەوەی دەوڵەت بەکار بهێنرێت، لە چەند خولێکی هەڵبژاردنەکانی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێڕاق بە ڕچاوکردنی هاوسەنگی سیاسی و هەلومەرجی نێودەوڵەتی و هەرێمایەتی بە سازشکردنی سیاسی نێوان شیعە و سوننە و کورد بۆ درووستکردنی ئەنجومەنی وەزیران لە عێڕاقدا بەکارهێنرا، و لە ئاکامیشدا ئەم جۆرە سیاسەتە بوو بە درووستبوونی بەشبەشێنە لە وەزیفەی گشتیدا و قوڵبوونی دیاردەی تایفەگەری سیاسی.
بەم جۆرە سێ بابەت و چەمکی جیاواز لە فەرهەنگی سیاسی عێڕاقدا پەیدا بوو. یەکەمیان دیموکراسی تەوافقی بۆ بنیاتنانەوەی دەوڵەت بە شێوەیکی پراکتیکی بوو بە چەمکی دووەم واتە تەوافق لە سایەی هاوسەنگییەکی نا جێگیر بۆ دامەزراندنی حکومەت تا گەیشتە ئەوەی کە حکومەتی عەبادی چاوەرێی ئەو جۆرە تەوافقەی نەکرد، و پێشتریش مالکی باسی لە حکومەتی زۆربە دەکرد، و حاڵەتی سێیەمیش بریتیبوو لە بەشبەشێنەی تایفەگەری وەزیفەی گشتی و فەرزکردنی ئیرادەی زۆربە بێ ئەوەی بەربەستێکی دەستوری هەبێت بۆ دابیننەکردنی خودی ماددەکانی دەستور تەنانەت لەو کاتانەش کە حکومەتی ئیتلافی بە ناوی شیعە و سوننە و کوردەوە درووست کراوە کە لە ناوەڕۆکدا حکومەتی ئیتلافی زۆربە بووە نەک حکومەتی تەوافقی.
پاش دەرکەوتنی ئەنجامەکانی دووا هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێڕاق، دیسانەوە گوتاری سیاسی زۆربە لە ڕەوتی شیعە کە ڕەوتی سەدڕە باس لە دامەزراندنی حکومەتی زۆربەی پەرلەمانی دەکات کە گوایە ڕێگایەکە بۆ قورتاربوون لە تەوافق، و هەندێ لایەنی دیکەش کە لەوانەیە بەرنامەیان لە گەڵ ڕەوتی سەدڕدا نەگونجێت باس لە حکومەتی زۆربە دەکەن کە گوایە ڕێگای قورتاربوونە لە سیاسەتی بەشبەشێنە.
جەختکردن بەم شێوە ڕەواڵەتییە سەبارەت بە بابەتی پێکهێنانی حکومەت دوو خاڵی گرنگ دەخاتە بەر باس و لێکۆڵینەوە:
یەکەمیان/ فەرامۆشکردنی بەرنامەی ئەو لایەنەیە کە زۆربەیە و حکومەت پێک دەهینێت. هەڵوێست لە دامەزراندنی حکومەت ناکرێ تەنها لەو سونگەوە بێت کە زۆربەی پەرلەمانی دەبێت حکومەت پێک بهێنێت، و بە شێوەیکی پراکتیکی هەردەم زۆربە حکومەتی پێک هیناوە، بەڵام دەبێ بە نیسبەت ئێمەی چەپی کوردستان هەڵوێستمان لەو حکومەتە لە سەر بنەمای بەرنامەی ئەو حکومەتە بێت کە ئایا دەتوانێت داواکارییەکاتی سەرجەم خەڵکی عێڕاق و مافە ڕەواکانی گەلی کوردستان کە لە دەستوری عێڕاقدا ئاماژەی پێکراوە جێبەجی بکات، بە هەمان شێوە پێویست هەڵوێستی لایەنە کوردستانییەکان سەبارەت بە هەر ڕەوتێکی شیعەی جیاواز کە کار بۆ پێکهێنانی زۆربەی پەرلەمانی دەکات بە سەدڕ و فتح و مالکییەوە لە سەر بنەمای ئامادەبونی ئەو لایەنە بۆ جێبەجێکردنی داواکارییەکانی گەلی کوردستان بێت، و بابەتی دروستکردنی حکومەت ناکرێ تەنها دابەشکردتی وەزارەتەکان و وەزیفەی گشتی بێت.
دووەم/ دژایەتیکردنی وشەی تەوافق ڕەنگدانەوەی عەقلیەتی نەتەوەی سەردەستە کە پێی وایە تەنانەت تەوافق لە دامەزراندنی حکومەت مەترسییە لە سەر یەکێتی خاکی عێڕاق چ جا ئەگەر باسی تەوافق لە بنیاتنانەوەی دەوڵەتی عێڕاق بکرێت، و بەم جۆرەش توافق بە نیسبەت ڕەوتەکانی شیعە کە دەنگی کەمیان هێناوە بریتییە لە تەوافقی ماڵی شیعە نەک تەوافقی دامەزراندنی حکومەت.
ئا بەم شێوەیە نیشتمان پەروەری عێڕاقی بە دیدی نەتەوە و تایفەی باڵادەست تەنها خۆی لەوە دەبینێتەوە کە کەسێک ڕەگەزنامەی دەوڵەتێک هەڵگرێت و ئەرکی هەبێت و ئەمەش جیاوازە لە چەمکی هاوولاتیبوون کە بریتییە لە ماف هەروەک سۆسیۆلۆجیستی فەرنسی ئالان تۆرین جیاوازی نێوان هەر دوو چەمکی نیشتمانی و هاوولاتی دەکات، و پێی وایە چەمکی یەکەمیان پەیوەندی بە هەڵگرتنی ڕگەزنامەی دەولەتێکی دیاریکراوەوە هەیە کە ئەرکی بەسەردا دەسەپێنێت، لە کاتێکدا هاووڵاتیبوون بریتییە لە ماف.