"كـۆمـاری چـینی میللی" وڵاتێك كە بەحەشیمەتێكی یەك ملیارو چوارسەد ملوێن كەسیەوە، لە پەلهاویشتن دایە، واتا لە هەر حەوت بۆ هەشت كەسێكی سەر ئەم هەسارەیە یەكێكیان خەڵكی ئەوێیە، بۆیە سەیر نیە كە ڕۆژانە نزیكەی ٥٠٠ خۆپیشاندان لەسەرتاسەری چیندا ئەنجامدەدرێ لەسەر كۆمەڵێك بابەت و پرسی جیاجیا، كەچی ناشبێتە جێی سەرنجی جیهان.
چوار هەزار ساڵێك لەمەوبەر، شارستانیەتی چین لە شوێنێك كە ئەمڕۆ پێی دەوترێ "پێدەشتی باكووری چین" لە كەنارەكانی "ڕووباری زەرد"دا لەدایك بوو. هەر لەم لانكەیەدا بوو، كە دانیشتوانی چین فێری كشتوكاڵ و دروستكردنی كاغەزو بارووت بوون. ئەم پێدەشتە ئاووهەوایەكی وای هەیە كە ساڵی دووجار برنج و پاقلەمەییەكانی تێدا بەرهەم دەهێنرێت. ئەمەش هانی گەشەكردنی دانیشتوانی داوە. ئەگەرچی لەئێستادا زۆرێك لەزەوییە كشتوكاڵییەكانی ئەم پێدەشتە ژەهراوی بوون. ئەمە سەرەڕایی گرفتی لەمێژیینەی لافاو.
چینییەكان درێژترین دیواری بەرگریی "دیواری چین" و درێژترین كەناڵی ئاوییان لەمێژووی مرۆڤایەتیدا بونیاد ناوە. (بەستنەوەی هەردوو ڕووباری زەرد و یانگتزی لەساڵانی ٦٠٥ - ٦٠٩ ز )
لەساڵی ١٥٠ پ.ز لەم پێدەشتەدا لەنێو دەیان دەوڵەت شاری بچكۆلەدا كە لەگەڵ یەكتر لەجەنگدا بوون، سەرەتایترین دەوڵەتی چینی سەری هەڵدا بەناوی "شانشینی شانگ" لێرەشەوە "گەلی هان" شێوەی گرتوو و سەریهەڵدا كە لە ئێستادا، لە ٩٠./. ی هەموو دانیشتوانی چین پێك دەهێنن، لەنێو ئەو چەند زمانە جیاوازانەی كە خەڵكی چین قسەی پێدەكەن، "زمانی مانداری" زمانی حكومەت و تەلەفزیۆنی دەوڵەت و پەروەردەیە.
سەرەڕایی بوونی "دیواری چین" لەساڵی ١٢٧٢ مەغۆلەكان توانیان بەسەركردایەتی "قوبلای خان" وەك یەكەمین بێگانەیەك حوكمی چین بكەن. ٩٠ ساڵی پێچوو تا چینیەكان بەدامەزراندنی بنەماڵەی "مینگ" حوكمی چین بگرنەوە دەست. لەم سەدانەی دوایدا چینییەكان زۆرجار كەوتوونەتە ژێر هەڕەشەی ئیمپریالیزمی ئەوروپی، بەتایبەت بەریتانییەكان كە بەشێكی گەورەی خاكی چینیان داگیركردبوو، لەسەدەی ڕابردووشدا یابانییەكان دووجار "١٩٣٢ و ١٩٣٧" پەلاماری خاكی چینیان داوەو بەشێكی گەورەیان لێ داگیر كرد، بەڵام دوای ئەوەی لە جەنگی دووەمی جیهانی " ١٩٤٥ " لەلایەن ئەمەریكاوە بە بۆمبی ئەتۆمی شكستیان خوارد، لە چین كشانەوە.
دوا بنەماڵەی پادشایەتی كە حوكمی چینی كردبێت بنەماڵەی "چینگ" بوو كە لەساڵی ١٩١١ز لەلایەن كۆماری خوازان بە سەركردایەتی "كومینتانگ" كۆتایی پێهێنرا. زۆری پێنەچوو حكومەتی كۆماری چین لەلایەن حیزبی كۆمۆنیستی چین لەساڵی ١٩٤٩ بە سەركردایەتی "ماو" ڕوخێنرا. پاشماوەی ئەو حكومەتە ناسیۆنالیستیە ڕووخاوە توانیان لە دوورگەی "تایوان" خۆیان ڕێك بخەنەوە، لەو ڕۆژگارەوە تائەمڕۆ تایوان وەك بەشێكی دابڕاو، لەگەڵ چین لەململانێدایە. لەساڵی ١٩٥١ چین تبتی لكاند بەخۆیەوە. سەرەڕای كێشە ناوخۆییەكانی چین لەسەر تبت و تایوان، لە هەرێمی "شینگیانگ"یشدا لەكێشەدایە لەگەڵ دانیشتوانە موسڵمانەكەی ئەو ناوچەیەدا كە "ئۆگۆرین" و بەزمانێك نزیك لەزمانی توركی قسە دەكەن. چین هەموو ڕێگایەك دەگرێتەبەر بۆ دامركاندنەوەی بزوتنەوە سەربەخۆ خوازەكانی هەرێمی شینگیانگ چونكە سنوری لەگەڵ هەشت وڵاتی دراوسێیدا هەیە و دەروازەیەكی گرنگی بازرگانیشە "ڕێگەی زەمینی ئاوریشم"
سەرەڕایی ئەم كێشە ناوخۆییانە، چین دەرگیرە بەگەلێك كێشەی سنووری لەگەڵ دراوسێكانی، بۆنمونە: لەگەڵ هندستان لەسەر ناوچەكانی " ئارونا چاڵ پرادیش و ئەكسا" لە كێشەدان. لەگەڵ یابانییەكانیش لەكێشەدان لەسەر دوورگەكانی "سینكاكۆ" و "یەدەكی گازیی" لەدەریای خۆرهەڵاتی چیندا....هتد.
سەرەڕایی هەموو ئەم كێشە ناوخۆیی و سنووریانە، چین گەلێك كێشەی جیۆپۆلۆتیكی ڕاستەقینەی تری هەیە لە زەریاو دەریاكاندا، بەتایبەت لە بابەت سەرووەری گەرووە ئاوییەكانەوە، لە هەمووشیان گرنگتر "تەنگەی مەلەكا"یە كە دەكەوێتە نێوان "مالیزیا و سەنگافوراو ئەندۆنیسیا"وە كە هەموویان پەیوەندی پتەوی دیبلۆماسی و سەربازییان لەگەڵ ئەمەریكادا هەیە، داخستنی ئەم تەنگەیە بەڕووی چیندا هەمیشە هەڕەشەیەكی گەورەیە بۆ خنكاندنی چین و بەتایبەت دابڕینی لە وڵاتانی خاوەن وزەی كەنداو.
لەئێستادا پەرەسەندنەكانی كێشەی تایوان باسێكی گەرمی ناو میدیاكانی جیهانە، بەتایبەت لەدوای سەردانەكەی "نێنسی پلوسی" بۆ تایوان، كە مانۆڕی هێزە دەریایی و زەمینی و ئاسمانییەكانی چینی بەدوادا هات، كە نەیانهێشت ناوبراو ئەو شەوە بۆ ساتێكیش خەو بچێتە چاوی. چینیەكان بڕیاریان داوە تایوان بگێڕنەوە ژێر دەستی خۆیان، ئەمەریكاش لەساڵی ١٩٧٩ ەوە لە پەیمانێكدایە لەگەڵ تایوان، كە پوختەكەی ئەمەیە: ئەمەریكا ئامادەیە بەرگری بكات لەتایوان ئەگەر هاتوو چین هێرشی سەربازی بكاتە سەر، بەڵام لەهەر حاڵێكدا ئەگەر تایوان دەستپێشخەر بێت و بیەوێ سەربەخۆیی ڕابگەیەنێت، ئەوا ئەمەریكا ئەمە بە گێچەڵ كردن دادەنێت بە چین و بێ لایەن دەمێنێتەوە" بۆیە پلوسی لەدوای سەردانەكەی ڕایگەیاند:"واشنتن پابەندە بە پشتیوانی كردن لە ژیانی دیموكراسی لە تایوان"
ئایا چین دەتوانێت تایوان بگێڕێتەوە ژێر دەسەڵاتی خۆی؟
ئەگەرچی لەئێستادا چین خەریكی پەلهاویشتنە، ئابوورییەكی زەبەلاحی ڕوو لەگەشەی هەیە، سەرقاڵی زیندووكردنەوەی پرۆژەی ڕێگای ئاوریشمە، بەڵام نایەوێ لەئێستادا ئەو پرسە بەجەنگ یەكلایی بكاتەوە، چونكە ئەو كێشە جێوپۆڵۆتییكیانەی كە باسمانكرد دەتوانن تەگەرەی گەورە بخەنە ڕێگەی گەشەسەندنی ئابووری چین، بەتایبەت لەبابەت نەوت و ووزەوە. بۆیە هەر قەیرانێك لە ئابووری چیندا ڕووبدات، وەك وڵاتانی دیكەی جیهان ئاسایی نابێت، چوون چینییەكان هێشتا مەرگی ئەو ٣٠ ملوێن مرۆڤەیان لەبیرە كە بەهۆی چاكسازییەكانی "ماو" لە ناوخۆیی چیندا لەبرسانا مردن. كەواتە لەم ڕووەوەیە چین لەم ساڵانەی دوایدا زیاتر پەرەی بە هێزی دەریایی خۆی داوە، تابتوانێت لەتەواوی جیهاندا بنكەی دەریایی دابنێت بۆئەوەی لەكاتی قەیراندا بە ئاسانی نەخنكێندرێت.
چین چی پێیە پێشكەشی جیهانی بكات؟
چینییەكان جیاواز لە خۆرئاوا تەماشای كۆمەڵگا دەكەن، ئەوان هەمیشە كۆمەڵ و خێزانیان لاگرنگترە لەتاك، بۆیە زۆر گوێ بە بەهاكانی مافی تاك و دیموكراسی نادەن. پێیان وایە ئەو پرەنسیپانە درز دەخاتە نێو كۆمەڵگەی چینی. حیزبی كۆمەنیستی چینی و سەركردەكانی، لەئێستادا لەنێو دوو گرێبەستی ئابووریدایە، لەگەڵ ناوخۆی چین و جیهاندا. لەلایەك بەخەڵكەكەی دەڵێت: "ئێمە گوزەرانتان باشتر دەكەین، ئێوەش فەرمانەكانمان جێبەجێ بكەن". گرێبەستی گەورەتریان لەگەڵ جیهاندایە: "ئێمە شتومەك بەهەرزان دروست دەكەین، ئێوەش بەهەرزان بیكڕن".