تاوەكوو ئێستا، لەناو رۆشنبیر و نووسەران و سیاسییەكانی توركیا، یەكلایی نەبووەتەوە، كە ئاخۆ ئەتاتورك، بەڵێنی بە كورد دابوو تا دەوڵەتی بۆ دروست بكات، بەو مەرجەی ئەوانیش لە شەڕی رزگاریدا پشتگیری بكەن و هەروەها لە رێككەوتنی لۆزانیشدا پشتگیری بكەن؟ بەشێكی زۆری مێژوونووسانی توركیا، دان بەوەدا دەنێن كە موستەفا كەمال ئەتاتورك، كوردی هەڵخەڵەتاندووە و بەڵێنی داوە، كە ولایەتێكی تایبەتیان بۆ دروست بكات، بەشێكی دژی ئەو بۆچوونەن و ئینكاری لێدەكەن.

لە دەستووری توركیای ١٩٢١، بەئاشكرا باس لە مافی كورد كراوە، تا ئەوكاتەی بتوانن جیابوونەوەی خۆیان رابگەیەنن و ئەتاتوركیش قبوڵی بووە، بەڵام لەدوای شەڕی رزگاری، لە كۆبوونەوەی ئیزمیت، كە ئەتاتورك گفتگۆیەكی چڕ لەگەڵ رۆژنامەنووساندا دەكات، لەوێ ئینكاری ئەوە دەكات، كورد لە توركیا جیا بێتەوە، بۆیە ئەو دیمانەیەی ئەتاتورك، وەكوو كارتێكی گەورە لەلایەن مێژوونووس و رۆشنبیرانی توركیا دژی كورد بەكاردێت و دەڵێن بەهیچ شێوەیەك ئەتاتورك باسی لە جیابوونەوەی كورد لە توركیا نەكردووە.

ئەحمەد ئەمین، وەكوو رۆژنامەنووس لە كۆبوونەوەی ئیزمیت لە ئەتاتورك دەپرسێت، پەیوەندیت بە پرسی كوردەوە كردووە، پێمان بڵێی پرسی كورد چییە؟

ئەتاتورك، دەڵێت، ”لەچوارچێوەی سنووردای توركیادا كوردیش بوونی هەیە، هەروەها لە هەندێك شوێندا ئەوان زۆرینەن. ئەگەر ئێمە بمانەوێت سنوورێك بۆ كوردەكان دیاری بكەین و بڵێین ئەمە سنووری ئێوەیە، بەو واتایە دێت، كە توركیا تەفر و تونا بكەین، لە فارازا تا ئەرزرووم و لەوێشەوە لە ئەرزنجانەوە تا سیڤاس و تەنانەت بەشێكی كۆنیاش كە عەشیرەتی كوردی لێیە و دەبێت دەستبەرداری بین. بەڵام دەكرێت بڵێین لە هەر شوێنێكدا كورد زۆرینە بوو، دەتوانن خودموختاری خۆیان رابگەیەنن و ئێستا لەناو پەرلەمانی توركیادا، كورد و تورك بوونی هەیە و ئەو دوو توخمەش یەكگرتوون بۆ بەرژەوەندییەكانی خۆیان و قەدەری خۆیان.“

ئەتاتورك، كاتێك لە بەڵێنەكانی پاشگەز بووەوە، میدیای توركیا رۆڵی گەورەی بینی لەوەی كورد فەرامۆش بكرێت، هەروەها دۆسییەی لەناوبردنی كوردیش درایە دەست عیسمەت ئینۆنوو، ئەو كەسەی ئەندازیاری لۆزان بوو، هەروەها دەستەڕاستی ئەتاتورك بوو و دڕندە بوو بۆ گیانی كورد و هەزاران كوردی كۆمەڵكووژ كرد.

نامەی موستەفا رەمزی بۆجاك بۆ ئینۆنوو

سەرەتا با بەكورتی بوجاك بناسێنین، روشنبیرێكی كورد بووە، جگە لە زمانی توركی و كوردی، چەندین زمانی تری زانیوە، وەكوو ئینگلیزی و فەڕەنسی. لە 1912 لە روحای باكووری كوردستان لەدایك بووە، تا دواناوەندی لە ئیستانبۆڵ خوێندوویەتی و پاشان چووەتە پاریس و دوای گەڕانەوەی لە پاریس، لە 1940 كۆلێژی یاسا لە ئیستانبۆڵ تەواو دەكات.

ئەو وەكوو ئەوەی نووسەری گەورەی كوردی باكوور، (موسا عەنتەر) لە كتێبی بیرەوەرییەكانی باسی دەكات، یەكێك بووە لەو 50 رۆشنبیرە كوردەی لەلایەن حكوومەتی توركیاوە دەستگیر كراوە و ویستویانە لەناویان ببەن، بەڵام دوای ئەوەی ئازاد كراوە، هەر بەردەوام بووە لە خەبات بۆ كورد و كوردستان، بۆیە كۆمەڵەی رزگاری كوردستان دادەمەزرێنێت و گەنجێكی زۆر لە دەورەی خۆی كۆدەكاتەوە.

كاتێك پارتی دیموكرات لە توركیا دادەمەزرێت، بوجاك ئەوەندە ئازاری بەدەست پارتی گەلی كۆماری جەهەپەوە بینیوە، كە ئەتاتورك سەرۆكی ئەو پارتە بووە، بۆیە دەچێتە ناو پارتی دیموكرات لەسەر بازنەی ئامەد دەبێتە پەرلەمانتار.

بەهۆی پشتگیریكردنی لە كورد و زمانەكەی، فشاری دەخرێتە سەر و فەرمانی گرتنی بۆ دەردەچێت، بەڵام ئەو توركیا بەجێدەهێڵێت و دەچێتە ئەمریكا. هەرچەندە لێبوردنی گشتی دەرچوو و ئەویشی دەگرتەوە، بەڵام بڕیاریدا لە ئەمریكا لۆبی بۆ كورد دروست بكات و لەوێ خەباتی زۆری كرد تا دۆزی كورد بە جیهان بناسێنێت.

لە ساڵی 1964، ئینۆنوو، دیمانەیەك لەگەڵ رۆژنامەی نییۆڕك تایمز ئەنجام دەدات، لەوێدا دەڵێت، كێشەی قوبرس تەنیا بە فیدڕاڵی چارەسەر دەكرێت و توركیاش دەیەوێت مافی توركە قوبرسییەكان بە فیدڕاڵی مسۆگەر بكات.
بۆیە لەسەر ئەو دیمانەیە، بوجاك كتێبێك بەناوی (نامەیەك لە رۆشنبیرێكی كوردەوە بۆ ئینۆنوو) دەنووسێت، لەوێدا بە ئینۆنوو دەڵێت: ”وەكوو چۆن داوای فیدڕاڵی بۆ قوبرس دەكەیت، كە تەنیا 80 هەزار كەسن، ئایە بۆ كوردیش هەمان داوات هەیە كە لە توركیادا هەشت ملیۆن كورد بوونی هەیە؟ ئەوكات رێژەی كورد لە توركیا هەشت ملیۆن بووە.

كتێبەكە لە 110 لاپەرە پێكهاتووە، بوجاك وەكوو گلەییەك و سەرزەنشتكردنی ئینۆنوو بەهۆی رێككەوتنی لۆزانەوە، دەڵێت ئەگەرچی تۆ كوردیت، بەڵام كاتێك لەدوای رێككەوتنی لۆزان كۆمەڵكووژی شێخ سەعید و هاڕێكانیتان كرد، ئیدی نەفرەتت لە كوردبوونی خۆت كرد.

هەروەها دەنووسێت: ”ئەگەر هەر لەسەر سیاسەتی ئاسیمیلاسیۆنی كورد بەردەوام بن، وەكوو چۆن ئیمپڕاتۆرییەتی عوسمانیتان لەدەستدا، بەهەمان شێوە ولایەتەكانی كوردستانیش لەدەست دەدەن“.
سێداد ولوگانە، مێژوونووسی بەناوبانگی توركیا، دەڵێت هەرچەندی توركیا لۆزان بە سەركەوتن بۆ خۆی تۆمار بكات، بەڵام لە جوگرافیای رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا چەندین نەتەوە دووچاری ئاسیمیلاسیۆن و نەژادی و پێشێلكردنی ماف بوونەوە، دیارترینیان نەتەوەی كوردە.

ئەو مێژوونووسە قسەی بۆ ئاژانسی (میزۆپۆتامیا) كردووە، دەڵێت: ”كورد نەتەوەیەكی بنەڕەتی و سەرەكی توركیایە، بەڵام لە لۆزاندا كوردیان بەسەر چوار وڵاتدا دابەش كرد و پاشان دووچاری زوڵم و كۆمەڵكووژی و پەلامار بووەوە.“

لە 1921، لەناو پەرلەمانی توركیادا، گفتوگۆی چڕ لەبارەی لۆزانەوە كرا، لەوێ بەڵێنیان بە كوردا كە مافیان پارێزراو دەبێت و لە دەستورویشدا جێگیر كرا، جیا لەوەش بەڵێنیاندا كە لە هەر ناوچەیەك كوردی زۆر بێت و شارەكە كوردی بێت، دەبێت خۆیان خۆیان بەڕێوە ببەن، هەروەها زمان و ناسنامەی كوردیش دانی پێدا دەنرێت. ئەو پەرلەمانتارانەی كورد بوون، كە لە داهاتوو باسیان دەكەین، بڕوایان بەو بەڵێنانە كرد، بۆیە پشتگیرییان لە لۆزان كرد و گوتیان كورد و تورك بران و ئێمە هیچ كێشەیەكمان لەگەڵ توركدا نییە و مافی ئێمەیان داوە.

كاتێك لۆزان ئیمزا كرا، دەستووری توركیا هەموار كرایەوە و دەستووری 1921 فەرامۆش كرا و دەستوورێكی تازە كاری پێكرا، كە لەوێدا چەمكی (دەوڵەتی نەتەوە) زیاد كرا و ئینكاری نەتەوەی كورد كرا. دەستوورەكەش لەلایەن پەرلەمانەوە قبوڵ كرا، ئیدی لەوێوە پیلان دانرا، بەشێوەی بەرنامە بۆ داڕێژراو كورد ئاسیمیلاسیۆن بكەن.

لە بڕگەیەكی دەستووری توركیادا نووسرا ”دەوڵەت لە نەتەوەی تورك زیاتر، هیچ نەتەوەیەكی تری قبوڵ نییە“ئەمەش بەئاشكرا مەبەستیان لە نەتەوەی كورد بوو و وەكوو پەیامێكیش بوو كە پێویست دەكات كورد لە توركیا ئاسیمیلاسیۆن بكرێن و لەناو ببرێن.

توركیا دەیەوێت هەمواری دەستوور بكاتەوە، گرنگە ئەمجارەیان مافی كورد پارێزراو بێت و دەبێت كورد بزانێت چۆن مامەڵە دەكات، بەتایبەت دەم پارتی، كە خاوەنی ٦١ كورسی پەرلەمانە.
دەبێت بەرژەوەندی كورد لەپێش بەرژەوەندی حیزبی بێت و هەروەها كورد بەشدار بێت لەو رێككەوتنانەی لەناو پەرلەمانی توركیا بۆ هەمواركردنەوەی دەستوور ئەنجام دەدرێت.