لە حاڵی حازردا سیستمی زاڵ بە سەر جیهاندا سیستمێکە کە لە باری ئابوورییەوە بڕوای بە سەرمایەداری و بازاری ئازاد و لە باری سیاسییەوە رۆژئاوا و ئەمریکا تەوەرە. ئەو سیستمە هەم ئابووری جیهانی بەدەستەوەیە و هەم لە باری سەربازییەوە لە رێگای رێکوپێکترین رێخراو( ناتۆ) چاوەدێری ئاقارە سیاسییەکانی سەر گۆی زەوی دەکات. سیستمی جیهانی
لە سەر بنەمای ریئال پۆلیتیک پێکهاتووە و ئەکتەرە سەرەکییەکان لەو نێوەدا دەوڵەتان، و ڕێخراوە نێو نەتەوەییەکان و ئەحزابە ئازادیخوازەکانن.
لە دوای رووخانی یەکێتی سۆڤییەت و نەمانی جیهانی دوو بلوک، بیرۆکەی سیستمی نوێی جیهانی لە لایەن جۆرج بوشەوە هاتە ئاراوە . لەو بیرۆکەیەدا ئەمریکا وەک تاکجەمسەر و بریاردەری پرسە سیاسی، ئابووری، مافی مرۆیی و ،،،تاد لە ئاستی جیهانییدا پێناسە کرا. سیستمی نوێی جیهانی لە دەیەی 1990 هەتا 2010 بە هاوکاری وڵاتانی ئوروپایی بە بێ لەمپەرێکی ئەوتۆ درێژەی کێشا .
سەرهەڵدانی وڵاتی چین وەک دووهەم گەورە ئابووری لە رۆژهەڵاتدا و دواتر رۆڵی ئابووری و سەربازی روسیا لە ئوروپا و رۆژهەڵاتی ناوەراستدا، درووستبوونی ناوەندی هاوکاری شانگهای و پاشان سەرهەڵدانی پێکهاتەی برێکس تا رادەیەک ئاستەنگی بۆ تاکجەمسەری ئەمریکا درووستکردوە. پەیمانی بریکس وردە وردە لە گەشە دایە و هندێک وڵاتی دیکە وەکوو ئێران، پاکستان، عەرەبستان و ،،، هۆگرییان بۆ پەیوەست بوون بەو پێکهاتەوە نیشان داوە.
بە هەر حاڵ لە ئیستەدا هەوڵێک لە ئارادایە بۆ دارشتنەوەی سیستمی نوێی جیهانی، یا لانیکەم درووستکردنی جەمسەرگەلی دیکە لە دژی ئەمریکا و رۆژئاوا. رەوتی نوێ لە چەن وڵاتی زلهێز درووستبوە کە دوانیان(چین و روسیا ) ئەندامی ئەنجوومەنی ئاسایشن و مافی ویتۆیان هەیە. لە باری حەشیمەت و خاکەوە زیاتر لە 40% رێژەی خەڵک و 30% رووبەری خاکی جیهان پێوەندی بە ئەندامانی رێخستنی بریکسەوە هەیە. پەیمانی بریکس تەنیا پێکهاتەیەکە کە دژی سیستمی نوێی جیهانی بە پێشەنگایەتی ئەمریکا وەستاوەتەوە. ئەو پێکهاتە یا پەیمانە خاوەن هندێک خاڵی لاوازە کە بەو هۆکارانەوە ناتوانێ ببێتە کۆسپ و تەگەرەی دنیای رۆژئاوا.
* زۆربەی ئەندامانی ناوەندی بریکس کێشەی سیاسی و مافی مرۆییان لە ناوخۆدا هەیە و تەنانەت لە بەرامبەر یەکتردا ناکۆکی دەبینرێ . ئەگەر وڵاتانی رۆژئاوایی لەوپەری دیموکراسی و ئازادییەکاندا ئەژین ئەوا لە چین و روسیادا پرسی دیموکراسی لە قەیران دایە، کۆریای باکوور تاقیکاری مووشەکی ئەنجام ئەدات، هیندوستان پرسی کشمیری لە گەل پاکستان چارەسەر نەکردووە. روسیا لە شەڕی ئۆکراین دایە، چین و تایوان بەرامبەر یەک راوەستاون و،،،تاد.
* گەرچی چین و هیند دوو ئابووری گەورەی جیهانین، بەڵام بە هۆی زۆری حەشیمەتەوە هەم داهاتی سەرانە و هەم خۆشبژێوی جەماوەر لە ئاست وڵاتانی رۆژئاواییدا لە ئاستێکی خوار دایە. ستانداردەکانی و هیوا بە ژیان لە رۆژهەڵات و رۆژئاوادا قەت پێکەوە بەراورد ناکرێ.
چین لە باری دابینکردنی وزەوە بەستراوەی وڵاتانی خاوەن نەوتە. بە پێچەوانەی وڵاتانی ئوروپایی کە خاوەن یەکەیەکی پوڵی بە ناوی یۆرۆن، ناوەندی بریکس هێشتا دراوێکی هاوبەشیان لە بازاری ئابوورییدا
بڵاو نەکردۆتەوە. زۆربەی ئەو وڵاتانەی خوازیاری پەیوەست بوون بە بریکسن، وڵاتانێکی لە حاڵی گەشەدان، بەشێکیان لە گەندەڵی ئابوورییدا خەست بوونەتەوە، ئابووری تاک لایەنە(اقتصاد تک محصولی )
وەکوو نەوت و گاز تایبەتمەندی هندێک وڵاتە لە حاڵێکدا لە نۆروێژدا کە خاوەن نەوتە، بە هۆی سیستمی رێکوپێکی ماڵیاتییەوە یا نەوت هەناردە ناکەن یا ئەوەیکە ئەگەر نەوت بەرهەم بێنن ئەوا داهاتەکەی پاشەکەوت ئەکەن. ئەمریکا کە بۆ خۆی خاوەن نەوتە، لە ئیستەشدا کریارێکی سەرەکی نەوتە لە وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەراست و،،، .
* یەکێتی ئوروپا گەرچی بە جوغرافیا لە ئەمریکا جیاوازە بەڵام هەم لە باری ئابووری و هەم لە بوارەکانی سەربازییدا لە سەر هێڵی ئەمریکادان و تەنانەت وڵاتانی ژاپۆن، ئوسترالیا، کۆریای باشوور و ،،، لە رۆژهەڵاتی دوور، کە بۆ خۆیان جەمسەرێکی ئابووریین لە گەل سیاسەتی جیهانی ئەمریکادا هاوڕا و هاوتەریبن.
بە گشتی دەتوانین بڵێین کە پێکهاتەی جی7 و رێخراوی ناتۆ هێشتا قسەی سەرەکی دەکەن لە جیهاندا. لە بوارەکانی مافی مرۆڤ و دیموکراسییدا وڵاتانی رۆژئاوایی هیچ کێشەیەکی ناوخۆیی وەک کێشەی کەمینە و پێکهاتە جیاوازەکاندا نیە، لە حاڵێکدا کەمینە ئاینی و نەتەوەییەکانی چین و روسیا لە دۆخێکی خراپدا دەژین.
وڵاتانی بەرەی رۆژئاوا گەرچی وڵاتانی پێشکەوتوون بەڵام لە پرسی ژینگەدا بە هۆی رەچاوکردنی سیاسەتی "ئابووری سەوز"وە بە ئەندازەی هیند و چین قەیرانی ژینگەییان نەخولقاندوە. بیرۆکەی روخاندنی بەنداوەکان
و سەرهەڵدانی جوڵانەوەی "زیندووکردنەوەی رووبارەکان" بووە بە هۆی ئەوە کە لە ساڵی 2012 بەدواوە لە ئەمریکادا 1700 بەنداو بروخێ و رووبارەکان زیندوو بکەنەوە. لە ئوروپاشدا ئەو سیاسەتە بیرسەوزانەیە زیاتر لە ئەمریکا رەچاو کراوە ئەوەش لە حاڵێکدایە کە لە وڵاتانی بەرەی رۆژهەڵاتدا درووستکردنی بەنداو و پیسکردنی کەشوهەوا لە تەشقی خۆیدایە.
سەرئەنجام:
سیستمی نوێی جیهانی بە رێبەرایەتی ئەمریکا سەقامگیر و بەردەوامە و ژیئۆپۆلیتک و باری هەرێمایەتی ئەو رەوتە، دەخوازێ کە بۆ هەمیشە لە پێشرەوەی و پێشەنگایەتییدا بمێنێتەوە. لە لایەکی دیکەوە چین وەک وڵاتێکی بە دیسیپلین لە مامەڵە نێودەوڵەتییەکاندا بە ئەسپایی و ئارامی هەنگاو هەڵدەگرێ. شی جین لە سەردانەکەی حەوتووی رابرودوو بۆ ئەمریکا بە روونی و بە شێوەی راستەقینە هەڵوێستی وڵاتەکەی سەبارەت بە مەسڵەحەت خوازی و بێ زەرەری و دەستێنەوەردان لە کاروباری ئەمریکادا دەربڕی، بە مەرجێک کە ئەمریکاش لە پرسی تایوان و بایکوتەکاندا رەچاوی حاڵی چین بکات و ،،، .
وڵاتی چین گەرچی دووهەم ئابووری جیهانە و بەردەوام لە گەشە دایە ئەوەندەش ناسک و خەسارمەندە کە شەرێکی بچووک یا بایکوتێکی بەربڵاو دەتوانێ ئاستەنگی گەورەی بۆ درووست کات.
وڵاتی چین سەبارەت بە وڵاتانێک کە خاوەنی کێشەی سیاسی و سەربازیین و یا بە جۆرێک پشتیوانی تیرۆر و توندوتیژی دەکەن بە پارێزەوە مامەڵە دەکات و لە کاتی هەستیاردا بە ئاسانی لێیان دوور ئەکەوێتەوە .
رۆژهەڵاتی ناوەراست بە هۆی بایەخگەلی ژیئۆپۆلیتیک و ژیئۆئیکۆنۆمیکەوە دەتوانێ رۆڵی لە هاوکێشییە نێونەتەوەییەکان و سەقامگیری سیاسەتی جیهانییدا ببێ . لەو نێوەشدا کورد وەک نەتەوەیەکی بێ دەوڵەت لە ستراتیژیکترین وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەراستدا دەتوانێ بە تێگەیشتن لە واقیعی سیاسی ناوچەکە و جیهان وەکوو ئەکتەرێکی سیاسی دەوری بەرچاوی لە ململانییەکاندا ببێ و بە تێچووی کەمەوە دەسکەوتی زیاتری ببێت.