5 لە 9
لە بەشەکانی پێشدا ڕوونکرایەوە کە متمانە لەخۆوە ناڕسکێ و باڵاناکات، بووێکی میتافیزیکی یان دیارییەکی بۆماوەییش نییە. بەڵکو پێکهاتەیەکی دەروونی، کولتووری، مێژوویی و دامەزراوەییە کە دەبێت لە نەوەکاندا بچێنرێت و بەهێز بکرێت.
منداڵانی سەرەتایی و وابەستەیی
بناغەی متمانە لە لایەن چاودێرەوە، دایک و باوک و مامۆستا بونیاد دەنرێت بەپێی تیۆری وابەستەیی جۆن بۆولبی(John Bowlby1907-1990)، هەستی منداڵ گرنکە سەبارەت بەوەی کە ئایا دەورووبەرەکە ئەمین و سەلامەتە یان نا، ئایا ئەوانی دیکە جێی متمانەن، ئایا هەستەکانی شایەنی دەربڕینن یان نا، ئەمەش لە مانگ و ساڵانی یەکەمی ژیانییدا دروست دەبێت. منداڵێک کە بە شێوەیەکی پارێزراو مامەڵەی لە تەکدا دەکرێت، منداڵێک کە بەردەوام دڵنەوایی پێدەدرێت، دەستی دەگیرێت و گوێی لێدەگیرێت، فێر دەبێت کە لە جیهانێکی بێڕەحمدا ناژییەت.
ئەم ئەزموونە بنەڕەتییە توانای گەورەکانیش بۆ متمانەکردن بەدەوروبەر دیاریدەکات، ئێریک ئێریکسۆن(Erik Erikson1902-1994) لە مۆدێلە دەروونی کۆمەڵایەتیەکەیدا، یەکەم قەیرانی گەشەکردنی بەم شێوەیە پێناسە کردووە: "متمانە بەرامبەر بە بێمتمانەیی". ئەگەر بە شێوەیەکی ئەرێنی چارەسەر بکرێت، ئەو شتە ڕێکدەخاتەوە کە ناوی لێنابوو متمانەی بنەڕەتی، ئەوەی کە باوەڕێکی بەردەوام هەبێ سەبارەت بەوەی کە ژیان شایەنی تێکۆشانە.
ئەوەی باسکرا، هەندێک پرس هەن چارەسەریان ناکات وەک نەهامەتییەکانی کە بەهۆی، زەبر، پشتگوێخستن لە تەمەنێکی بچووکدا کە دەشێت حاڵەتێک بەرهەم بهێنێت کە بەدڕدۆنگی بەرز ناسراوە، هەڵوێستێکی دەروونی کە ئەوانی دیکە وەک هەڕەشە لێکدەدرێنەوە تاوەکو پێچەوانەکەی دەسەلمێنرێت.
لەم جۆرە حاڵەتانەدا متمانە نابێتە شتێکی سروشتی، بەڵکو ئازایەتییە: کردەوەیەکی سەختە لاوازییەکەیش بەوریایی دادەپۆشرێت.
متمانە تەنیا پرسێکی کەسی نییە، پەیوەستەگی کولتووریی هەیە، خەیاڵ، فکر و پڕاکتیکی متمانەی کۆمەڵگاکان بەگوێرەی ژیارەکانیان جیاوازە. لە کولتوورە بەکۆمەڵەکاندا کە لە زۆربەی دەڤەرەکانی ئاسیا، ئەفریقا و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا باون، پتر متمانە لە ناو گروپەکاندا قەتیس دەبێت: خێزان، هۆز، یان کۆمەڵگەی ئایینی. لەم جۆرە شوێنانەدا دڵسۆزی لە پێش هەموو شتێکەوەیە و ئەرکە کۆمەڵایەتییەکان پێش دەربڕینی تاکەکەسی دەکەون.
لە کولتوورە تاکگەراییەکاندا، وەک لە ئەوروپای ڕۆژئاوا و ئەمریکای باکوور، متمانە زیاتر بڵاودەبێتەوە. چاوەڕوان دەکرێت خەڵک بە شێوەیەکی سەربەخۆ پەیوەندییەکان بەڕێوەببەن، بە ئاسانی متمانە بە کەسانی نامۆ بکەن و دامەزراوەیی بەسەر دڵسۆزی خێزانییەوە زاڵ بکەن. ئەم دابەشکردنە بەرفرەیە متمانەی عاتیفیش دروست دەکات، ئەوەی ماکس وێبەر بە "عەقڵانیکردن"ی پەیوەندییە مرۆییەکان ناوی بردووە.
هیچ کام لەم دوو سیستەمە بێ ڕکابەر نین؛ هەردووکیان خاڵی بەهێز و لاوازییان هەیە. ڕەنگە کولتوورە بەکۆمەڵەکان پەیوەندییە ناوخۆییە بەهێزەکان بپارێزن بەڵام دامەزراوەکان لاواز بکەن. ڕەنگە کولتوورە تاکگەراییەکان پشتگیری لە دامەزراوە گشتییەکان بکەن بەڵام بەدەست تەنیاییەوە بتلێنەوە و سەگ و پشیلە هاوەڵی جێگرەوە بن.
لە کتێبی (Things Fall Apart)ی چینوا ئاچێبێ(Chinua Achebe1930-2013)دا، شاهیدی هەڵوەشاندنەوەی کارەساتبارانەی سیستەمێکی متمانەی کۆمەڵایەتی دەبین لە ژێر فشاری کۆلۆنیالیزمدا، ئەوەی دەڕووخێت تەنها باوەڕبوون بە نەریت نییە، بەڵکو هەر ئەو پەیکەری متمانەیە یە کە ناسنامەیەکی ئەخلاقی و کۆمەڵایەتی بە گەلی ئیگبۆ(لە ئەفریقا دەژین) بەخشی.
متمانە لە مناڵدانی مێژوودا هەناسەدەدات ئەو کۆمەڵگایانەی دووچاری چەوساندنەوەو زوڵمی ناوخۆیی و دەرەکی بوون، یان شۆڕش و بەرخۆدانەکانیان دووچاری کەوتن بوون یادەوەرییەکی بێمتمانەیی لە دەروونی بەکۆمەڵیاندا هەڵدەگرن. چونکە خۆی متمانە لەناو پڕۆسە مێژووییەکەدا فراژوودەبێ، یان دەشکێت، لەناو هەندێک نەتەوەدا دامەزراوەکان باوەشی پاراستی تاک و لەهەندێکیاندا جەلادن.
میراتی داگیرکاری بە تایبەتی بۆ متمانەکردن بەدەسەڵات خراپە. ڕژێمەکانی عێراق بە حوکمی تایفی شیعەشەوە لەدوای 2003 پتر سیستەمی یاسایی بۆ کۆنترۆڵکردنی هاوڵاتیان بەکاردەهێنرا. پەروەردە بۆ سڕینەوەی زانیاری ڕەسەن و پێدانی چیرۆکی ساختە داڕێژرابوو.
بە هەمان شێوە ئەو کۆمەڵگایانەی لە شەڕ یان ململانێی تائیفی تێدایە، عێراق زەق ترین نموونەیە، ئەو شتە پیشان دەدەن کە زانایانی سیاسی پێی دەڵێن هاوسەنگی بێمتمانەیی. کاتێک دراوسێکان جەنگەکانیان هێناوەتە عێڕاق و هەرێمی کوردستان، کاتێک بەرپرسان سەروەتەکە دەدزن، کاتێک ڕاستی بە پڕوپاگەندە چەواشەدەکرێت، خەڵک پەرە بەو شتە دەدەن کە پیێر بۆردیۆ (Pierre Bourdieu 1930-2002)ناوی بردووە "توندوتیژی هێمادار" بێمتمانەیەکی فیرکراو کە دەبێتە بەشێک لە جیهانبینی تاک .ئەزمونی ئێمەی کورد بە ئازارەوە ئەمە دەسەلمێنێت. خیانەتی فێڵ و تەڵەکەی چەندبارەی هێزە ئیقلیمی و جیهانییەکان، هەر لە پەیمانی سیڤەرەوە تا ئەنفال و خیانەتی کەرکوک لە ساڵی ٢٠١٧، نەک هەر بێباوەڕی سیاسی بەڵکو گومانێکی قووڵی کۆمەڵایەتی دروستکردووە. لە چوارچێوەی ئەم جۆرە بەستێنانەدا، دەبێت متمانە وەک جۆرێک لە بەرخۆدان سەیر بکرێت کە پڕۆسەی بونیادنانەوەی کولتووری و ئەخلاقییە.