هەڵبژاردنەکان، تەنها پرۆسەیەک نین بۆ هەڵبژاردنی نوێنەران، بەڵکو دهرفهتێكی گرینگن بۆ دەربڕینی هەستی گشتی و ناردنی پەیامی سیاسی. لە کۆمەڵگەیەکی ئازاددا، تەنانەت ئەو کردارانەی کە بەشداری ڕاستەوخۆ نین لە دەنگداندا، پەیامی زۆر قووڵ و گرنگ دەگەیێنن. سێ لەو کردارانەی کە زۆرجار دەبینرێن، بریتین لە بەشداری نەکردن، بایکۆت و پووچەڵکردنی به ئەنقەستی دەنگ، كه هەر یەکەیان، چیرۆکێکی جیاواز لە پەیوەندی نێوان هاووڵاتی و دەسەڵات دەگێڕێتەوە.
１. بێدەنگیی و بەشداری نەکردن:
کاتێک هاووڵاتییەک بڕیار دەدات، كه بەشداری لە هەڵبژاردنەکاندا نەکات، ئەمە هەمیشە نیشانەی ناڕەزایەتییەکی تاڵ نییە. بەڵکو دیاردەیەکی ئاڵۆزە و دەکرێت لە چەند ڕوانگەیەکی جیاوازەوە لێکبدرێتەوە:
• ناڕەزایەتی و بێهیوایی: ئەمە باوترین لێکدانەوەیە، کە تێیدا هاووڵاتی هەست دەکات، دەنگەکەی کاریگەری نییە، متمانەی بە سیستەمی سیاسی و حزبەکان نەماوە، یان هیچکام لە بژاردەکان بە نوێنەری خۆی نازانێت. ئەمجۆرە بێدەنگییە، دەتوانێت وەک زەنگێکی مەترسی بۆ دیموکراسی سەیر بکرێت.
• ڕەزامەندی و سەقامگیری: لە لایەکی ترەوە، بەشداری نەکردن، لەوانەیە نیشانەی ڕەزامەندی بێت. کاتێک هاووڵاتییەک هەست بە سەقامگیریی ئابووری و کۆمەڵایەتی دەکات و پێیوایە ژیانی ڕۆژانەی بە باشی بەڕێوە دەچێت، ڕەنگە گرنگییەکی زۆر بە پرۆسەی سیاسی نەدات و وا هەست بکات گۆڕانکارییەکان، کاریگەرییەکی ئەوتۆی لەسەر ژیانی ئهو نابێت.
• بێباکی سیاسی: جۆرێکیتر لە بەشداری نەکردن هەیە، کە نە لە ناڕەزایەتی و نە لە ڕەزامەندییەوە سەرچاوە دەگرێت، بەڵکو لە بێباکی و نامۆبوون بە سیاسەتەوە دێت. ئەم کەسانە هەست دەکەن، سیاسەت بەشێک نییە لە ژیانی ئەوان و هیچ پەیوەندییەکیان پێوەی نییە. دهڵێن با سیاسهت بۆ سیاسهتوانهكان بێت.
بۆیە، شیکردنەوەی ڕێژەی بەشداری نەکردن، پێویستی بە تێڕوانینێکی وردتر هەیە، کە هەموو ئەم ئەگەرانە لەبەرچاو بگرێت. کەمبوونەوەی دەنگدەران، دەکرێت هەم ئاماژەی قەیرانی متمانە بێت، هەم نیشانەی جۆرێک لە ئارامیی کۆمەڵایەتی.
٢. بایکۆت:
بایکۆت کردنی هەڵبژاردن، کە بڕیارێکی سیاسیی ڕێکخراوە، جیاوازە لە بەشداری نەکردنی تاکەکەسی. پەیامی سەرەکیی بایکۆت، ڕەتکردنەوەی شەرعییەتی پرۆسەکەیە، بەهۆی گومان لە نادادپەروەری، ساختەکاری، یان نەبوونی ژینگەیەکی ئازاد. بەڵام ئایا ئەم چەکەی ناڕەزایەتی هەمیشە کاریگەرە؟
له راستیدا، مێژوو بۆمان دهردهخات، كه کاریگەریی بایکۆت بەندە بە چەند مەرجێکی سەرەکییەوە:
• ڕێژەی بەشداری: کاتێک بایکۆت دەبێتە هۆی دابەزینێکی بەرچاوی ڕێژەی بەشداری، دەتوانێت شەرعییەتی هەڵبژاردنەکە، لە ناوخۆ و دەرەوە، بخاتە ژێر پرسیارەوە. ئەگەر ڕێژەی بەشداربووان هەر بە بەرزی مایەوە، بایکۆتەکە وەک شکست سەیر دەکرێت. ئهزموونهكانی پێشوو له وڵاتان، بهدیار دهخهن، كه دابهزینی رێژهی بهشداری، تهنیا كاتێك له جیهان دهنگ دهداتهوه، كه ژمارهی بهشدارنهبووان، بگاته له سهدا حهفتاو پێنجی دهنگدهران. لهم حاڵهتهیه كه قسه لهسهر شهرعییهتی لاوازی ئهو دهسهڵاته دهكرێت، كه بههۆی پڕۆسهی ههڵبژاردن، حوكم دهگرێته دهست.
• یەکڕیزیی ئۆپۆزسیۆن: ئەگەر زۆرینەی هێزە ئۆپۆزسیۆنە کاریگەرەکان، یەکگرتوو بن لەسەر بایکۆت، پەیامەکەیان بەهێزتر دەبێت. بەڵام ئەگەر بەشێک لە ئۆپۆزسیۆن بەشداری بکات و بەشێکیتر بایکۆت، ئەمە دەبێتە هۆی پەرتەوازەیی و لاوازکردنی کاریگەرییەکەی و نرخێكی ئهوتۆی نامێنێت.
• دەنگدانەوەی نێودەوڵەتی و میدیایی: سەرکەوتنی بایکۆت زۆرکات، بەندە بەوەی، کە چەندە دەتوانێت سەرنجی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و میدیا جیهانییەکان ڕابکێشێت. ئەگەر بایکۆتەکە پشتگوێ خرا و بایەخی پێ نەدرا، دەسەڵات دەتوانێت بە ئاسانی پرۆسەکە تێپەڕێنێت.
• بوونی بەدیل: بایکۆت کاتێک بەهێزە، کە پلانێکی سیاسیی ڕوونی لە پشتەوە بێت، بۆ قۆناغی دووای هەڵبژاردن. ئەگەر بایکۆت تەنها بزاڤێكی پەرچەکردار بێت و هیچ ستراتیژێکی بەدیلی نەبێت، زۆرجار دەبێتە هۆی ئەوەی هێزە بایکۆتکارەکان، لە گۆڕەپانی سیاسی دووربکەونەوە و کاریگەرییان نەمێنێت.
بۆیە، بایکۆت تەنها لە حاڵەتێکدا دەتوانێت ئەنجامی هەبێت، کە بتوانێت هاوکێشە سیاسییەکان بگۆڕێت و فشارێکی ڕاستەقینە دروست بکات. لە دۆخێکدا، کە ئەم مەرجانە بوونیان نەبێت، بایکۆت لەوانەیە ببێتە هۆی خۆکوشتنێکی سیاسی و گۆڕەپانەکە بۆ ڕکابەرەکان، چۆڵ بکات.
٣. دەنگی پووچەڵ:
پووچەڵ کردنەوەی ئەنقەستی پسوولهی دەنگدان، کردارێکی سیمبولیی ئاڵۆزە، کە ناتوانرێت تەنها وەک نیشانەی تووڕەیی لێکبدرێتەوە. دەنگدەرێک، کە دەچێتە بنکەی دەنگدان، بەڵام بڕیار دەدات دەنگەکەی بەکارنەهێنێت، لە ڕاستیدا چەندین پەیامی جیاواز دەنێرێت:
• ڕەتکردنەوەی هەموو بژاردەکان: ئەمە باوترین لێکدانەوەیە. دەنگدەرەکە بەمکارە دەڵێت: "من باوەڕم بە پرۆسەی دیموکراسی هەیە و ئەرکی خۆم جێبەجێ دەکەم، بەڵام هیچکام لە کاندید و لایەنە بەشداربووەکان، شایستەی دەنگی من نین." ئەمە پەیامێکی ڕوونە بۆ لایهنه سیاسییهكان، کە پێیان دەڵێت: "ئێوە نوێنەرایەتیی من ناکەن."
• ناڕەزایەتیی بێ بەدیل: هەندێکجار، دەنگدەر لە حزب یان لایەنێکی دیاریکراو ناڕازییە، بەڵام لە هەمانکاتدا نایەوێت دەنگ بە ڕکابەرەکانیشی بدات. پووچەڵ کردنەوەی دەنگ لێرەدا، دەبێتە ڕێگەیەک بۆ سزادانی حزبی خۆی، بەبێ ئەوەی سوود بە لایەنی بەرامبەر بگەیەنێت. پەیامەکە ئەمەیە: "من لێت ناڕازیم، بەڵام هێشتا کەسی تریشم لە شوێنی تۆ دانەناوە."
• بەشداریی ناچاری:
لە هەندێک دۆخدا، بۆ نموونه لهو وڵاتانهی كه دهنگدان ئهركه و هاووڵاتی ئهگهر بهشداریی پڕۆسهی ههڵبژاردن نهكات، رهنگه سزا بدرێت، یا لەو ناوچانەی فشاری کۆمەڵایەتی یان سیاسی بوونی ههبێت، هاووڵاتی ناچار دەبێت بەشداری بکات، تا وەکو "دەنگدەر" تۆمار بکرێت، بۆ ئهوهی تووشی کێشە نەبێت. لەم حاڵەتەدا، پووچەڵ کردنی دەنگ، دەبێتە تاکە ڕێگەی دەربڕینی ناڕەزایەتیی شاراوە. واتە، بە جەستە ئامادەیە، بەڵام بە ویست و دەنگ ئامادە نییە.
• نەشارەزایی لە پرۆسەکە: نابێت ئەوەش لەبیر بکەین، کە هەندێکجار دەنگی پووچەڵکراو، بەهۆی هەڵەی تەکنیکی و نەشارەزایی دەنگدەرەوە ڕوودەدات، نەک وەک کردارێکی سیاسیی ئەنقەست.
بۆیە، دەنگی پووچەڵکراو، تێکەڵەیەکە لە پەیامی سیاسیی ئاشکرا، ناڕەزایەتیی شاراوە و هەندێکجاریش هەڵەی مرۆیی. شیکردنەوەی ڕێژەی دەنگە پووچەڵ کراوەکان، دەتوانێت وێنەیەکی وردترمان بداتێ، دەربارەی تەندروستیی پرۆسەی سیاسی و ئاستی ڕەزامەندی یان ناڕەزایەتیی خەڵک.
لە کۆتاییدا، هەر سێ دیاردەی بەشداری نەکردن، بایکۆتی ڕێکخراو و پووچەڵ کردنەوەی دەنگ، پەنجەرەی جیاوازن، بۆ تێگەییشتن لە پەیوەندیی ئاڵۆزی نێوان هاووڵاتی و سیستەمی سیاسی. ئەم کردارانە هەمیشە یەک مانا نادەن بەدەستەوە و خوێندنەوەیان پێویستی بە وردبینی هەیە.
بەشداری نەکردن، دەکرێت نیشانەی ناڕەزایەتی و بێهیوایی بێت، بەڵام لە هەمان کاتدا لەوانەیە ئاماژەیەک بێت بۆ ڕەزامەندی و دڵنیایی لە سەقامگیریی دۆخەکە.
بایکۆت دەتوانێت چەکێکی کاریگەر بێت، بۆ لەق کردنی شەرعییەتی دەسەڵات، بەڵام ئەگەر مەرجەکانی سەرکەوتنی بۆ فەراهەم نەبێت، دەکرێت ببێتە خۆکوشتنێکی سیاسی و گۆڕەپانەکە بۆ ڕکابەران چۆڵ بکات.
دەنگی پووچەڵ تەنها هاواری تووڕەیی نییە، بەڵکو دەکرێت پەیامێکی ژیرانە بێت، بۆ سزادانی حزبێک بەبێ پاداشت کردنی ئەویتر، یان تەنانەت کاردانەوەیەک بێت بەرامبەر بەشدارییەکی ناچاری.
بۆیە، لەبری ئەوەی تەنها وەک نیشانەی قەیران سەیریان بکەین، پێویستە دەسەڵاتداران و شرۆڤەکاران، ئەم دیاردانە وەک داتایەکی گرنگ، بۆ هەڵسەنگاندنی تەندروستیی دیموکراسی بەکار بهێنن. کاتێک ڕێژەی ئەم دەنگە ناڕازی و بێدەنگانە بەرز دەبێتەوە، زەنگێکە بۆ ئەوەی سیستەمی سیاسی بە خۆیدا بچێتەوە و گوێ لەو پەیامە جۆراوجۆرانە بگرێت، کە لە دەرەوەی چوارچێوەی دەنگە بەکارهاتووەکانەوە دێن. چونکە لە دیموکراسییەکی پێگەییشتوودا، تەنانەت بێدەنگی و کارتە سپییەکانیش، قسەی خۆیان هەیە و دەبێت ببیسترێن بهڵام نابێت بهبێ لێكۆڵینهوهی ورد، بكرێنه چهكێك بۆ كۆتانی لایهنی بهرانبهر.