هەرێم نیوز
کاریگەری جەنگ لەسەر دەروونی تاکەکان و کۆمەڵگای دوای جەنگ، بەتایبەت لە باشووری کوردستان، دیاردەیەکی ئاڵۆزە کە چەندین ڕەهەندی دەروونی و کۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابووری لەخۆدەگرێت: لەم وتارەدا تیشك دەخەینە سەر لایەنی سایکۆلۆژی تاکی کورد لە باشووری کوردستان بەهۆی بەشداری جەنگ یاخود بینینی جەنگەوە.
ئیبراهیم محەمەد (ئەبڕاهام لێڤای)
لە ڕووی دەروونییەوە، ئەو کەسانەی ڕاستەوخۆ بەشداری جەنگیان کردووە یان شایەتحاڵی ڕووداوە جەنگییەکان بوون، زۆر جار تووشی دۆخی پۆست تراوما (PTSD) دەبن. ئەم دۆخە بە شێوەی خەونی ناخۆش، یادەوەری ئازاردەر، هەستی تۆقین و دڵەڕاوکێی بەردەوام خۆی دەردەخات.
لێکۆڵینەوە دەروونییەکان دەریانخستووە کە جەنگ یەکێکە لە کاریگەرترین ڕووداوە تراوماتیکییەکان کە کاریگەری درێژخایەنی لەسەر دەروونی تاک و کۆمەڵگا جێدەهێڵێت (Van der Kolk, 2014).
لە باشووری کوردستان، بەهۆی چەندین دەیە شەڕ و پێکدادان، ئەم کاریگەرییانە بەشێوەیەکی بەرچاو دەبینرێن.
پۆست تراوماتیک سترێس دیسۆردەر (PTSD):
بەپێی لێکۆڵینەوەی (Herman, 2015)، نزیکەی ٤٠٪ ی ئەو کەسانەی ڕاستەوخۆ بەشداری جەنگیان کردووە یان شایەتحاڵی ڕووداوەکان بوون، نیشانەکانی PTSD یان تێدا دەردەکەوێت
نیشانەکان بریتین لە: خەونی ناخۆش و کابووس، یادەوەری بەردەوامی ڕووداوە تراوماتیکییەکان،دڵەڕاوکێی بەردەوام
،هەستی تۆقین و خۆدوورخستنەوە لە کۆمەڵگا.
هەروەها، نەوەی دووەم و سێیەمیش کاریگەری تراومای جەنگیان پێدەگات، ئەمەش بە "تراومای نەوە بە نەوە" ناسراوە. منداڵانی ئەو کەسانەی جەنگیان بینیوە، هەرچەندە خۆیان ڕاستەوخۆ ئەزموونی جەنگیان نەبووە، بەڵام لە ڕێگەی گێڕانەوە و کاریگەری دەروونی باوان و دایکانیانەوە کاریگەری نەرێنی وەردەگرن.
لە لایەنی فیسیۆلۆجییەوە، جەنگ دەبێتە هۆی گۆڕانکاری لە سیستەمی هۆرمۆنی و دەماری مرۆڤدا. بەرزبوونەوەی ئاستی کۆرتیزۆڵ (هۆڕمۆنی سترێس) بۆ ماوەیەکی درێژ دەبێتە هۆی کێشەی تەندروستی جەستەیی و دەروونی.
هەروەها گۆڕانکارییە فیسیۆلۆجییەکان:بەپێی توێژینەوەکانی (McEwen, 2017): بەرزبوونەوەی ماوەی درێژخایەنی ئاستی هۆڕمۆنی کۆرتیزۆل، گۆڕانکاری لە پێکهاتەی مێشک بەتایبەت لە ناوچەی، هیپۆکامپەس و ئەمیگدالا، لاوازبوونی سیستەمی بەرگری لەش و زیادبوونی مەترسی نەخۆشییە جەستەییەکان.
لە ئاستی کۆمەڵگادا، جەنگ کاریگەری لەسەر پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان و متمانەی گشتی دادەنێت. لێکۆڵینەوەکان پیشانی دەدەن کە کۆمەڵگاکانی جەنگیان بەسەردا هاتووە، ئاستی توندوتیژی و گرفتە دەروونییەکان تیایاندا بەرزترە.
کاریگەرییەکانی جەنگ لەسەر کۆمەڵگا و تاك، زۆر قوڵ و درێژخایەنن. لە ڕووی دەروونییەوە، زۆربەی ئەو کەسانەی کە جەنگیان بینیوە یان تێیدا بەشداربوون، دووچاری کێشەی دەروونی وەک خەمۆکی، دڵەڕاوکێ و PTSD (دۆخی فشاری دوای تراوما) دەبن.
توێژینەوەکانی (Yehuda & Lehrner, 2018):
کاریگەری تراوما بۆ نەوەکانی داهاتوو دەگوازرێتەوە، گۆڕانکاری ژێنەتیکی (Epigenetic changes)، کاریگەری لەسەر شێوازی پەروەردەکردنی منداڵان، دروستبوونی ترس و دڵەڕاوکێ لە نەوەی نوێ دروست دەکاتن.
کۆمەڵگای دوای جەنگ بە گشتی تووشی گۆڕانکاری کۆمەڵایەتی و ئابووری گەورە دەبێت. خێزانەکان لێک هەڵدەوەشێن، منداڵان بێ باوک و دایک دەمێننەوە، و ژێرخانی ئابووری وێران دەبێت. هەروەها متمانەی کۆمەڵایەتی لە نێوان خەڵکدا کەم دەبێتەوە و هەستی ترس و گومان زیاد دەکات.
لێکۆڵینەوەکانی (Bayer et al., 2016) پیشانیان داوە: لاوازبوونی پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان، کەمبوونەوەی متمانە بە کەسانی دیکە، گۆشەگیری و دووری لە کۆمەڵگا، کێشە لە پەیوەندییە خێزانییەکان دروست دەبێتن.
کاریگەرییە درێژخایەنەکانی جەنگ لەسەر کەسایەتی تاك دەردەکەوێت لە شێوازی پەیوەندی کۆمەڵایەتی، توانای متمانەکردن بە کەسانی دیکە، و هەستی ئاسایش. زۆر جار ئەو کەسانە هەستی گوناهــ و خەمۆکییان لای دروست دەبێت، بەتایبەت ئەگەر کەسانی نزیکیان لە جەنگدا لەدەستدابێت.
لە ڕووی کەسایەتییەوە، تاکەکان دووچاری گۆڕانکاری قووڵ دەبن. هەندێک کەس توندوتیژتر دەبن، هەندێکی تر گۆشەگیر دەبن. زۆربەیان هەستی متمانەبەخۆبوون و ئاسایشیان لەدەست دەدەن و بەردەوام لە دۆخێکی هەستیاری دەروونیدا دەژین.
لێکۆڵینەوەکانی (Johnson & Thompson, 2008):
گۆڕانکاری لە خەسڵەتەکانی کەسایەتی، زیادبوونی هەستیاری بەرامبەر هەڕەشە، کەمبوونەوەی توانای خۆگونجاندن.
گۆڕان لە سیستەمی بەها و بیروباوەڕەکان.
کاریگەری لەسەر منداڵان:
لێکۆڵینەوەکانی (UNICEF, 2021):گۆڕانکاری لە گەشەی سروشتی منداڵان، کێشە لە فێربوون و پەروەردە، هەستی نائارامی و ناسەقامگیری، کاریگەری لەسەر پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان.
لە لایەنی کلتورییەوە، جەنگ کاریگەری لەسەر بەها کۆمەڵایەتییەکان دەکات. بۆ نموونە، خەڵک زیاتر گرنگی بە مانەوە دەدەن. هەروەها نەریتە کۆمەڵایەتییەکان و پەیوەندییە خێزانییەکان گۆڕانکارییان بەسەردا دێت.
لەپرسی کاریگەری ئابووری و کارکردن:
بەپێی (World Bank Report, 2019):کەمبوونەوەی توانای کارکردن، زیادبوونی ڕێژەی بێکاری، کاریگەری لەسەر داهاتی خێزان، زیادبوونی باری دارایی بەهۆی پێویستی چارەسەری دەروونی.
ڕێکارەکانی چارەسەر بۆ ئەم دۆخە لەسەر ئاستی تاك و پانتای کۆمەڵگای کوردی لە باشووری کوردستان:
لێکۆڵینەوەکانی (Cohen & Mannarino, 2015):
گرنگی چارەسەری دەروونی زوو، بەکارهێنانی تەکنیکی EMDR
چارەسەری گرووپی و خێزانی، پشتگیری کۆمەڵایەتی.
ستراتیجییەکانی خۆگونجاندن:
توێژینەوەکانی (Folkman & Lazarus, 2020):
گرنگی پەرەپێدانی میکانیزمەکانی خۆگونجاندن، ڕۆڵی باوەڕە ئایینی و کەلتوورییەکان، گرنگی پشتگیری خێزان و کۆمەڵگا
پەرەپێدانی تواناکانی تاک.
پێشنیارەکان بۆ چاکسازی:
بەپێی (WHO Guidelines, 2022):
دامەزراندنی سەنتەری تایبەت بۆ چارەسەری دەروونی.
ڕاهێنانی پسپۆڕانی دەروونی، پەرەپێدانی بەرنامەکانی هۆشیاری کۆمەڵگا، دابینکردنی پشتگیری دارایی بۆ قوربانیان. ئەم پرسە چارەسەرییانە هەموویان لە ئاستی جیا جیا و رێژەیی جیا جیادا دەتوانن هاوکاربن بۆ چارەسەری ئەم گرفتە.
سەرچاوەکان:
1-https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC8418154/
2-https://psycnet.apa.org/record/2015-30136-000
3-https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/28856337/
4-https://www.semanticscholar.org/paper/Association-of-trauma-and-PTSD-symptoms-with-to-and-Bayer-Klasen/36a855621b5fe11860aaf519dcb14ce2b77dc323
5-https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC6127768/
6-https://www.semanticscholar.org/paper/The-development-and-maintenance-of-post-traumatic-a-Johnson-Thompson/ea1770e21f771db9785ee22bb1f2ff0032ecc7a6
7-https://journals.sagepub.com/doi/full/10.1177/00812463221076053
8-https://www.unicef.org/eca/stories/protecting-childrens-mental-health-emergency-settings#:~:text=The%20World%20Health%20Organization%20(WHO,likelihood%20of%20mental%20health%20reactions.
9-https://wkc.who.int/our-work/health-emergencies/knowledge-hub/mental-health-psychosocial-support-(mhpss)/mhpss-related-guidelines