حەیدەر عەدولرەحمان
بەداوای ێبوردنەوە دوێنێ ئەو بابەتە بەهۆی هەڵەیەکی هونەری ڕەش کرایەوە، ئێستا دامان بەزاندەوە
لەزۆربەی تراژیدیاكانی شكسپیردا هەمیشە هێزی شەڕ بەسەر هێزی خێردا زاڵە، بۆیە لە لیرپاشاش دا، بەچاوی خۆمان مەرگی پاشاو كچە راستگۆكەی دەبینین، كە نەیانتوانی كۆتایی بەغەدرو خیانەت و تەماعكاری بێنن و دنیا لێو لێوكەن لەراستگۆیی و خۆشەویستی راستەقینە.
شكسپیر لا تەنیشتێكی لەتراژیدیایەكدا نیشانداین، كە هەر تەنها لەدایك بووی كۆمەڵگای ئینگڵتەرا یا ئەوروپا نین، بەڵكو ئەمە كولتووری زۆرینەی مرۆڤایەتی ئەمڕۆیە ، نەك هەر تەنها لەسنووری وڵاتێك، یا لەدەوروبەری زەمەنێكدا، نەخێر ئەمە دەرهاوێشتەیەكی بێ سنوورەو بۆ هەموو وڵاتێك و بۆ هەموو سەردەمانێك بەردەوامی هەیە.
بۆیە رەخنەگری بەریتانی ( ئەدوارد بۆند) دەڵێت: ئەم هەموو توندو تیژی و تاوانكارییە لە كۆمەڵگای ئەوروپادا شایەستەی ریسوا كردنە، چونكە ئەوەی هەیە مایەی شەرمەزاری بوونە.
شكسپیر دەیەوێت بڵێت لەهەموو سەردەمەكاندا گوتنی هەقیقەت تفت و تاڵەو هەندێ جاریش باجی قورسی لەسەرە.
هەموو كەسێك بەرگەی هەق پەرستی ناگرێ، بەپێچەوانەكەی ستایش و پیا هەڵدانی ناڕاست، لای هەندێ كەس بەهەند وەردەگیرێن و رێزیان لێ دەگیرێت .
لەوەتەی تراژیدیای ( لیر پاشا)ی شكسپیر لەساڵی 1606 ەوە بۆ یەكەم جار نمایش كراوە، تاوەكو ئێستاكە بەسەدان شێواز و لەلایەن چەندین گەورە دەرهێنەری شانۆیی و سینەمایی لە جیهاندا نمایش دەكرێت، كەچی وەك ئەوە وایە كە بۆ یەكەمجار، لیر پاشا ببیندرێ.
كاتی خۆی شكسپیر بیرۆكەی ئەم نمایشەی لەداستانێكی (سبنسر) بە ناوی (شاژنی جنەكان ) وەرگرتووە، كە كولتوورێََكی كۆنی ئینگڵتەرایە .
شانۆگەریەكە سەربوردەی پاشایەكی بەریتانی دەگێرَێتەوە كە كاتی خۆیو لەتەمەنی لاویتی دا سوارچاكێكی لێهاتوو بووە، بەڵام دواتر كە دەكەویتە تەمەنەوە، بڕیار دەدا ئەو دەسەڵاتە و موڵك و سامانەی هەیەتی، بەسەر سێ كچەكانی( گۆن ریل، ریگن، كۆردیلیا ) دابەش بكات، داواشیان لێ دەكات، هەریەك لەوان هەستی تایبەتی خۆی بەرامبەر بەو عەدالەتی و خۆشەویستیەی باوكیان دەربڕن.
كچە گەورەو كچە ناوەندییەكەی، بەزمانێكی لووس دەكەونە بەر مەدح ستایشی خۆشەویستی خۆیان بۆ باوكیان، بەڵام كچە بچووكەكەیان ناتوانێت درۆ لەگەڵ باوكی بكاو دەڵێ خۆشەویستی نێوان من و تۆ تەنیا خۆشەویستی كچێك و باوكێكە، ناتوانێت لەوەندە زێتر ستایشی درۆزنانەی باوكی بكات، ئەمەش دەبێتە مایەی تورەِبوونی باوكی و وای لێ دەكات، كچەكەی پێِشكەش بەپاشای قەرەنسا بكات و لەمەمەلەكەت بەدەری نێ .
دواتر كە زەمەن دێ و زەمەن دەڕوا، درۆو راستیەكان دەردەكەون و هەموو شتێ ئاشكرا دەبێت، ئەو دوو كچەی دەسەڵات و موڵكی پاشایان بەسەردا پەخش كرا، هەوڵ دەدەن، پاشای باوكیان لەدەسەڵات رووت كەنەوە، پاشان پیلان بۆ لەناو بردنی دابنێن .
بەڵام كاتێ پاشا پیلانەكەی بۆ ئاشكرا دەبێ، بەنهێنی لەدەست پاسەوانەكانی كۆشك و پیلانی دوو خوشكەكە وەك شێت رادەكا، تاجێكی پەڕە موچە لەسەر دەنێ بەدەم گۆرانیەكەوە كەكەس تێی ناگاو دەكەوێتە نێو گیژەنەی زریانێكی توندو لەكۆتاییدا لەگەڵ كچە خۆشەویستەكەی سەر دەنێنەوە،
ئەم تراژیدیایە لای زۆربەی كۆمەڵگاكانی دنیا بیندراوە، بەڵام هیچ نمایشێك كۆتایی بە لیر پاشا ناهێنێ، بەڵكو لیر پاشا بە ئایدۆلۆژیایێكی ترو فۆرمێكی تر دیسان دەگەڕێتەوە، بۆ ئەوەی سەر لە نوێ دەرسێكی تر لە بێ نمەكی و خیانەتكاری و دوو روویی بڵێتەوە.
بۆیە ( كامەران رەئووف ) پەنجەی لەسەر دەقێك داناوە، كە لە رووی ئایدۆلۆژیاو واقیع، هاوكوفە لەگەڵ ئەمڕۆی مرۆڤایەتی بەگشتی و ژیانی كۆمەڵگای كورد بە تایبەت، لە سەردەمێكی پڕلە ململانێ و سەردەمێكی پڕ لەخۆپەرستی و خوێن خۆری، لە پێناو دەسەڵات .
لە لایەكی ترەوە(كامەران ) كاراكتەرێكی بژاردە كردووە ، كە رەنگە ئەو كاراكتەرە بێت، بتوانێت تێنوویەتی مرۆیی و هونەریی ئەو بەتەواوی بەیەكەوە بشكێنێ .
گرنگ لە بەرجەستە كردنی كاراكتەری (لیر پاشا) نواندنی جەستەیی نەبوو، گرنگتر لەوە نیشاندنی دیوی ناوەوەی لیر پاشا بوو، بەهەموو زام و رق و غەدرە ون بووەكانی.
دیوی ناوەوەی كاراكتەرێك كە غەدر شێتی كردو كردی بە كەسێك بە زیندوویی مەرگی خۆی بە چاوان ببینی.
بۆیە گرنگ بۆ ئەكتەر ئەوە نیە، ئەداو فۆرمێكی گوزارشت بەخشت بداتێ، گرنگتر لەوە ئەوەیە ئەو ئەكتەرە ئەو دەسەڵاتەی هەبێ ناخی ئەو كاراكتەرەت لە سەر شانۆدا بۆ هەڵڕێژێ.
تا ئەكتەریش بەر لە بینەر ژانی ئەو كاراكتەرە نەگوازێتەوە ناو رۆحی خۆی ، وەك گواستنەوەی خوێنی كەسێك بۆ كەسێكی تر، ناتوانێت كارێك بكات ، دڵنیا بێت لەوەی تۆ وەك ئەكتەر خیانەتت لە كاراكتەرەكەت نەكردووە، یا راستگۆ بوویت لەگەڵیدا.
لەو حاڵەتانەیە هەندێ كاراكتەر مۆركێكی ئەبەدی بەرووی ئەكتەرێكەوە دەلكێنن، كە تا مردن و دوای مردن، هەندێ كاراكتەر دەبنە شوناسی هەندێ ئەكتەرو پێی دەناسرێنەوە، وەك شوناسی زۆربا بۆ ئەنتۆنی كوین .
ناسینی (لیر پاشا) تەنیا لەبەسەرهاتە تراژییەكەی دانیە، بەڵكو لەناسینی خودی (لیر پاشا ) خۆیەتی، لەرووە مرۆیی و سایكۆلۆژی و ئەخلاقی و ئایدۆلۆژیەكەیەوە، بۆیە كە دەچیتە بەرگی لیر پاشا، دەبێت بەرگەی ئەو بروسكە دەرونیەت گرتبێ، كە وەك مرۆڤ لە رەگو ریشەوە هەڵی كێشاوی، تا لە زیندانی كۆشكەكەت مابیت، پاڵت پێوە دەنێن بەرەو روخانی دەروونی..
بینەر بەحاڵەتێكی نا سەقامگیر دەتبینی، هەست دەكا مرۆڤێكی ئاسایی نیت، وەك كەسێكی خۆپەرست و هەڵچوو دەردەكەوێ، بڕیارەكانت راگوزارو بەپەلەن، بەشێوازێكی نامەسئولانە و نا عەقلانیەت بریار دەدەیت ، هەموو شتێ بەرەو شێواندن دەچیت...
كامەران بەو شێوەیە لیر پاشامان نیشان دەدات و ئەو حاڵەتە دەروونیەمان بۆ ئامادە دەكات، لە لیر پاشا چاوەڕوانی دەكەین.
بۆیە بینەر لەسەرەتادا رقی لەهەڵسوو كەوتی نامەسئولانەی لیر پاشا دەبێتەوە، بەڵام دواتر هە هەست دەكات ئەو پاشایە غەدری لەخۆی كردووە و بەرهەمی هەڵەكانی وەردەگرێتەوە، بە لە دەست دانی دەسەڵات و بێ نمەكی كچەكانی بەهۆی ئەو تەمەعكارییەی بەرچاوی گرتوون، وردە وردە بینەر سۆز دەیگرێ و ئاواتی ئەوە دەوازێ ئەوەی روخاوە راست بكرێتەوە.
دەرهێنان
كامەران رەئووف دوای هەموو ئەو چەند ئەزموونە شانۆییانەی لەگەڵ چیخەف و ستایلی چیخەف نیشانی داین، چ وەك دەرهێنەر چ وەك ئەكتەر، ئەمجارە دەخزێتە سەر شكسپیرو كاراكتەرێك لەكاراكتەرە هەرە كاریگەرەكانمان بۆ بەرجەستە دەكات، كە هەموو ئەكتەرێك ئاواتی ئەوە دەخوازێ خۆی لەو ئەزموونە قورسە بدات و یا خود ببێت بەئەكتەرێكی بەشداربوو لە( لیر پاشا)دا .
بۆیە پێم وایە بژاردەی (لیر پاشا ) بۆ شانۆی كوردی لە چەند جەمسەرێكەوە بایەخی خۆی هەیە.
لە رووی پراكتیكییەوە بینەری كورد ئاشنا بوونی بەتراژیدیاو كاراكتەرە ناودارەكانی شكسپیر كەمە، ئەگەرچی لەواقیع دا هەر خۆی پارچەیەكە لەو واقیعەو لێواو لێوە لە تراژیدیا.
بۆیە بیر كردنەوە لە (لیر پاشا) بۆ پڕكردنەوەی ئەو بۆشاییە گرنگی خۆی هەیە .
2.كاراكتەری (لیر پاشا) نزیكترین كاراكتەرێكە لەرووی شێوەو فۆرمەوە بۆ (كامەران) بەتایبەت لە رووی تەمەن و فۆرمی نواندن، بۆ بەرجەستەكردنی توانا جەستەیی و فیزیكیەكانی لەو كاراكتەرەدا، كە كاراكتەرێكی كاریگەرو ناخ هەژێنە وفەزایەكی بەرفرەوان بۆ كامەران دروست دەكات، كە باشترین تواناكانی بەرجەستە بكات.
3. ئەم تێكستەو ئامانج و فەلسەفەكانی، گونجاوترین تێكستە بۆ بەرجەستە كردنی ئەوەی ئەمڕۆ لە كۆمەڵگای كوردی دا روو دەدا، لەخیانەتكاری و تەماعكاری لەسەر دەسەڵات و خۆپەرستی دا .
كار كردن لەتراژیدیاكانی شكسپیر لەشانۆی كوردی دا بە دەگمەنە وەك شانۆ، مەگەر كۆمەڵێ ئەتروحەی قوتابیانی لێ دەرچێت، چونكە تا ئێستا شانۆی كوردی بەهۆی لاوازی زۆر لە پێكهاتەكانی، بەتایبەت ئەكتەری پرۆفیشناڵ و پێداویستیەكانی شانۆی كلاسیكی لەرووی جلو بەرگ و دیكۆرو ئیكسسواراتی دیكە خۆی لە شكسپیر نادا، ئەوە جگە لەوەی شانۆی شكسپیری تایبەتمەندی خۆی هەیە، دەبێت ئەو تایبەتمەندیانە بڕەخسێ بۆ بەرهەم هێنانی بەرهەمێكی شانۆیی، بەر لەهەمووشیان ئەكتەری شكسپیریی .
كامەران لەدەرهێناندا لەرووی فۆرمەوە نەیتوانیووە لەو چەند نمایشە جیهانیانە تایبەتمەندی خۆی هەبێت، كە دەربارەی لیر پاشا نمایش كراون، بەڵكو لەشێوەدا لەدەوری یەك بازنەدا دەسوڕێنەوە، بەڵام بۆ شانۆی كوردی شتێكی تازەیە، كە بینەری كورد لیر پاشا ببینێ و ئاوێزانی ئەو كاراكتەرە تراژیدیە بێت كە شانۆی جیهانی هەژاندووە.
لە بەشی یەكەمی شانۆگەریەكەدا سیمای كلاسیكی كۆشك و تەلاری ئینگلیزی و جلو بەرگی بنەماڵەی پاشازادەكان و دەست و پێوەندەكانیان، دەروازەیەكە بۆ رەسم كردنی شوێن و مۆركە كلاسیكییەكە كە تایبەتمەندی خۆی پێوە دیارە، پاشان دیكۆری تۆڕەكانی جاڵجاڵۆكە هەر زوو ئەو هەستەت لا گەڵاڵە دەكات، كە ئەمە شوێنێكە بۆ چنینی پیلان و هێڵەكانی تاوانباری، هەموو ئەوانەش كەوتونەتە ناو چوارچیوەی ئەو تۆڕانە لەو تاوانكاریانەدا تێوە كڵاون و گەمەی خۆیان دەكەن لەرووداوەكاندا.
ریتمی نمایشەكە لەدەستپێكی شانۆگەریەكەدا زۆر هێورە، بەڵام دواتر لەگەڵ بەرەو پێشەوە چوونی رووداوەكان، بەرەو هەڵكشان دەچێ .
بینەر هەست دەكات پەڕینەوە بۆ بەشی دووەم خێرایی پێوە دیارە، چونكە دەرهێنەر هەوڵی كورت كردنەوەی كۆمەڵێ دیمەن و رووداوو دیالۆگی داوە، كە لەبایەخی سروشتی نمایشەكە كەم دەكەنەوە، چونكە نەشوونووما كردنی ململانێكان بەشێوە سروشتیەكەی خۆیەوە، هاوسەنگی شانۆگەریەكە رادەگرێ‌و دەرفەتی دەستەبەر بوونی چێژ دەپارێزێ.
دەرهێنەر هەوڵی ئەوە دەدات قورسایی خۆی بخاتە نێو رووداوەكانی دوایی و خۆی لەدیالۆگە سەرەتاییەكانی نێو كۆشكی پاشایەتی رزگار كات و شانۆگەریەكەی تەواو كورت كردۆتەوە، زۆر لە دیمەن و دیالۆگەكانی هەڵگرتووەو بە خیرایی بەسەر دیمەنەكاندا تێپەڕیوە، بەڵام كەم و زۆرێك بونیاتی درامی نمایشەكەو كرۆكی روداوەكانی پاراستووە.
دەرهێنەر پێویستی بەوە هەبوو زێتر لەسەر مەرگەساتی كوشتنی لیر پاشاو كچە خۆشەویستەكەی بوەستایە و جەختی لەسەر سینۆگرافیا بكردایەوە، بەتایبەت موزیك و رەنگ كە دیمەنەكەی وەك پێویست تێر نەكرد.
لە دەرەوەی سیناریۆی دەقەكە دەرهێنەر بۆ تێر كردنی دیمەنەكان پێویستی بەچەند دیمەنێكی درامی هەبوو بۆ دەوڵەمەند كردنی سینۆگرافیا.
دڵنیام دەرهێنەر مەعریفەیەكی زۆری لەسەر ئەو نمایشانەی (لیر پاشا) هەبوو، رەنگە بەشێكیش لەو نمایش و فیلمانەی بینیی بێت كە رۆڵی (لیر پاشا)یان بەرجەستە كردووە، لەوانە نمایشی گەورە ئەكتەری بەریتانی (ئەنتۆنی هۆبكنز) كە خاوەنی خەڵاتی ئۆسكارە، لەپێشەوەی ئەو ئەكتەرە جیهانیانەیە كە سەركەوتوانە رۆڵی ( لیر پاشا) ی بینیووە، بینەر هەست دەكات كامەران لێك نزیك بوونەوەیەكی زۆری هەیە لەگەڵ (هۆبكنز) لە بەرجەستە كردنی كاراكتەری لیر پاشادا.
هەروەها ئەكتەری ناسراوی جیهانی (باتشینۆ) بۆ 13 جار رۆڵی لیر پاشای لەشانۆو سینەمادا بینیووە، خۆی دەڵێ بەڵام تا ئێستا هەست دەكەم مافی تەواوم بەو كاراكتەرە نەداوە.
بە گشتی شالیر هەر تەنها تاقیكردنەوەیەك نەبوو بۆ كامەران ، بەڵكو هەموو ئەكتەرە بەشداربووەكانی خستە بەردەم تاقیكردنەوەیەكی سەخت.
ئەو ئەكتەرانەی بۆ كاراكتەرەكانی لیر پاشا بژاردە كرابوون بەگشتی، هەر یەك لەوان و بەرێژەیەك تیگەیشتنێكی باشیان بۆ كاراكتەرەكانیان هەبوو، لەوانە:
گۆن ڕیڵ (هیرۆ جەواد)
كچە گەورەی لیر پاشایە، رووی دووەمی شەڕی ململانێكە بوو لەگەڵ خێردا
(گۆن رێل) كە داڕێژەری پیلانی كوشتنی باوكیەتی، لەو نمایشەدا دەبێتە هێمای خیانەتكاری و تەماعكاری و چاوچنۆكی، بەمەش سەراپای مرۆڤایەتی روو بەرووی
شەرمەزاری و رەشبینی دەكاتەوە.
هیرۆ جەواد لایەنی دووەمی هێزی دراماكەی هاوسەنگ راگرتبوو بەرامبەر لیر پاشا و ئاستی ململانێكەی توندتر دەكرد، ئەو دڵ رەقی و دەمار گرژیە توندەی نواندنی هێرۆ هەرگیز لەكێش و بەهای هاوسەنگی نواندنی ئەوی كەم نەكردەوە، بەڵكو هەموو ریتمەكان بە شێوەیەكی سروشتی قەدی خۆیان گرتبوو، هەموو هێزە داهێنانەكەی هێرۆ لەو بوێری و تێگەیشتنە بوو لە كاراكتەرەكەی خۆی .
بەهلول ( ئەژین حەمە نوری)
بەهلول كاراكتەرێكی هوشیارو عەقلی كراوەی پاشا بوو، یەكێك بوو لەكاراكتەرە هەرە نزیك و باوەڕ پێكراوەكانی پاشا ، هەمیشە پاشا گوێڕایەڵی بۆچوونەكانی بوو.
ئەژین ـ ئەكتەرێكی لێوەشاوە بوو بۆ رۆڵی (بەهلول) لە بەر ئەوەی لەش و لارێكی پەهلەوانی و لاستیكی باشی هەبوو، لە رووی ئەداش توانی ئەدایەكی ستاتیكی جوان بەرجەستە بكات، ئەمەش لەزۆرینەی ئەكتەرەكانی تری جیا دەكردەوە.
كینت ( ئالان هادی )
لە هاوڕێ نزیكەكانی پاشا بوو، بەهۆی بەرگری كردن لەكچە بچوك و دڵسۆزەكەی.
لیر و بەرگری كردن لەراستی شار بەدەر كرا.
لە تاڵترین ساتەكاندا بەفریای پاشا كەوت، لایەنگیرێكی دڵسۆزی هەق بوو.
بۆ یەكەمجار ئالان م لەسەر شانۆدا بینی، لەدەرفەتێكی شایەستەو لەرۆڵێكی وا گرنگ و لە نمایشێكی وەك لیر پاشا.
هەستم دەكرد زۆر بە پەرۆشی رۆڵەكەی خۆیەتی و زۆر بە جدی كار بۆ سەركەوتنی كاراكتەرەكەی دەكات .
ریگن ( رۆژە ئومێد )
كچی ناوەندی پاشا بوو، ئەویش كەسی دووەم بوو لەو تاوانبارانەی پلانی كوشتنیان بۆ باوكیان دانابوو.
رۆژە بە هێمنی كەوتبووە ژێر سێبەری خوشكی گەورەی، ئەو توندو تیژیەی پێوە دیار نەبووكە لە هێرۆدا هەبوو، بۆیە كاراكتەرەكەی هاوسەنگ بوو.
تۆمای هەژار ( سالار ماهیر )
كوێری لای شكسپیر مانایەكی جیاوازی هەیە لەوەی كەسێك بینایی لەدەست بدات، بەڵكو لای بینایی مرۆڤ لەرووناكی مێشك دایە نەك لە دیدەكانی، بۆیە تۆمای هەژار لە نێوەندی كۆمەڵگایەكدا شوێنێكی بۆ نامێنێتەوە.
تۆمی هەژار یەكێك بوو لەوانەی بەنابینایی رێ نیشاندەری (لیر پاشا) بوو، لەكاتێكا پاشا چاو ساغ و تۆماس نابینا بوو.
(ماهیر) وەك ئەكتەر جەستەیەكی چاپووك و زیندووی درابوێ، لەسواڵكەرێك نەدەچوو، دەبوا لاوازترو بێ هێزتر دەركەوتایەو لە كاراكتەرەكەی نزیكتر بوایە.
كوردیلیا(هیڤی جەبار)
كچە بچووكەكەی لیر، راستی نەگۆڕیەوە بەماڵی دنیا و تا دوا هەناسە قوربانی بەخشی لە پێناو راستی دا.
كاراكتەرێكی هێمن، هاوسەنگ ، دوور لە هەڵچوون .