دلێر محەمەد
ئاشكرایە لە لای هەمووان كە مرۆڤ بوونەوەرێكی كۆمەڵایەتییە و حەز لە ژیانی پێكەوەیی ئەكات. هەر ئەمەشە كە بایەخی داوەبە پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان، لە لای مرۆڤ بە گشتی و لە لای مرۆڤی كوردیش بە تایبەتی. بایەخی ئەم پەیوەندییانەش بۆ كەسانێك كە لە تاراوگەدا و دوور لە وڵاتی خۆیان دەژین، سەددان هێندە بایەخدارترە.
بۆ ئەوەی لە گرنگی پەیوەندی كۆمەڵاتی لە ڕووی كۆمەڵناسییەوە بگەین، ئەگەڕێینەوە بۆ ڕیزبەندی پێداویستتیەكانی مرۆڤ. ئەم پلەبەندییە، زانای گەورە، ئەبراهام ماسلۆ،لە ١٩٤٣ دا، بۆی دەستنیشان كردوین لە شێوەی هەڕەمێك. دەبینین پێداویستییە كۆمەڵایەتییەكانی لە پلەی سێیەم داناوە، له دوای پێداویستییە ژیانییەكانی، وەكو هەوا و ئاو و خۆراك و سێكس و پێداویستی ئاسایش و ئارامی، كە خۆیان لەئاسایشی نیشتەجێبوون و تەندروستی و گواستنەوە و هەلی كار دەبیننەوە. لە دوای دابین كردنی ئەمانە پێداویستی كۆمەڵایەتی بە پلەی سێیەم دێت لە ڕووی بایەخەوە بۆ مرۆڤ. ئاشكراشە كە پەیوەندی تاكەكان و خێزانەكان لە تاراوگەداپێكەوە دەچنە خانەی ئەم پێداویستییانەی كە ماسلو دەستنیشانی كردوون.
لە دوای تێگەیشتن لەم چەمكەزۆرگرنگەدا،دەتوانینوەڵامی ئەو پرسیارەی خۆمان بدەینەوە كە ئاخۆ بۆچی بە گشتی، پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكانی كوردانی تاراوگە، لەو پەڕی خراپیدایە، لە گەڵ ئەوەیش كە زۆرپێویستە كە توندوتۆڵتربن، لەو كاتانەی كە لە ناوەوەی وڵات بوون، وەكو لە تاراوگەدا!؟
ئەوەی لە خوارەوە دەیخوێنیتەوە، هەوڵێكە بۆ وەڵامدانەوەی ئەو پرسیارە، یان هەر نەبێت ڕووناكی خستنە سەر كون و قوژبنەكانی ئەم كێشە كۆمەڵایەتییە، لە لای كوردانی تاراوگەدا. بە هیوای ئەوەی كەسێكی دیكەی پسپۆری سۆسیۆلۆجی، بتوانێ لە ڕووی زانستییەوە، شییان بكاتەوە. چونكە ئەم نووسینە كورتە نە لێكۆڵینەوەیەكی زانستی سۆسیۆلۆژییە و نە بڕیارێكە كە بسەپێت بە سەر تاك بە تاكی كوردانی تاراوگەدا. هەر نەبێت ئەمە هەڵێنجراوی ساڵانێكی دوور و درێژی ژیانی نێو كۆمەڵگای كوردییە لە تاراوگەدا و هەوڵێكە بۆ خستنەڕووی، كەم و كوڕییەكانی ئەو بوارە.لە گەڵ ئەوەی كە بەندە نووسەری ئەم ڕاستییانەشە، دان بەوەشدا دەنێمكە خۆشم پشكێكم لەو كەموكوڕییە بەرئەكەوێت.
گەر لە هۆكارەكانی كۆچی كوردانەوە دەست پێ بكەین بۆ تاراوگە، ئەوە دەبینین كە پێداویستییە ژیانییەكان، یان پێداویستییە ئەمنییەكان یاخود هەردووكیان پێكەوە،پاڵی بە زۆربەی مرۆڤەكانی كوردەوە ناوە بۆ دەستەبەركردنیان لە تاراوەگەدا. واتا كێشە و هۆكارەكان یان ئابوریین یاخود پەیوەندییان بە ئاسایش و ئارامییەوە هەیە. هەر كوردێك بە گەیشتنە ئەوروپا كێشەی ژیان دابینكردنی نامێنێت. كاتێكیش مافی مانەوەی پێ دەدرێت ئیتر پێداویستی جێگیربوون و ئاسایش و ئارامیشی دابین دەبێت. بەڵام لە دوای ئەمانەوە وا چاوەڕوان ئەكرێت كە ئیتر پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكانی بەوانی دیكەی كوردەوە دەست پێبكات، ئەشێ لێرە بپرسین ئاخۆ بۆچی هەڵكشان و داكشانی زۆر لەو پەیوەنییانە هەست پێدەكرێت؟
لە ڕێگەی دوو تێبینییەوە دەچمە نێو خودی كێشەكانی تایبەت بە خراپی پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكانی نێوان كوردانی تاراوگە بە یەكەوە. هەردوو تێبینییەكەش، دوو هەڵوێستی دژ بە یەكیشن لە هەمان كاتدا:
١/ سەرنج بدەن هیچ كوردێك نیە، بە گەیشتنە ئەوروپا،گوێی لەم ئامۆژگارییە نەبووبێ، لەوی دیكەی دڵسۆز و هاوخەمییەوە، جا چ هاوڕێ یان دۆست یاخود خزم بووبێت (نەكەی بیر لە پەیوەندی بەستن بە كوردەكانەوە بكەیتەوە، چونكە هەموویان مایەی كێشە و سەرێشەن!) لەم ئامۆژگارییە نێگەتیڤەوە، چەند شتێك ئەخوێنینەوە.بەوەیكە كورد، لە هەموو شوێنێكی تاراوگەدا، بە ڕێژەیەكی بەرچاو هەن. هەروەها كەسی ئامۆژگاریكەر خۆی پێشتر ئەزموونێكی تاڵی هەبووە لە گەڵ كورداندا. ئەبێت لێرەوە چاوەڕوانی ئەوەش بكرێ لە كەسی ئامۆژگاریكراو كە بەتەنها بۆ خۆی و خێزانەكەی بژین، لەو پاشماوەیەی ژیانی تاراوگەییدا كە ماوییەتی.
٢/ تێبینی دووەمیش ئەوەیە كە كوردانی تاراوگە،كاتێك لەگەڵ هاوڕێ و كەس و كار لە ناوخۆی وڵات دەدوێن، هەمووان بە بێ جیاوازی گلەیی لە ژیانی تەنهایی تاراوگە ئەكەن، وەكو ئەوەی كوردێكی دیكە شك نەبەن تا پەیوەندی لە گەڵ ببەستن.
هاوكێشەكە ئاوهایە، ژمارەیەكی پێویست لە كوردان هەیە لە تاراوگە و كوردان خۆیان پەیوەندییەكانیان ڕێكناخەن و هەر خۆشیان گلەیی لە تەنهایی ئەكەن. جا نازانم كوردانی تاراوگە ئەمەیان لەچی و ئەوەیان لەچی!؟ئەوەی من لە ئەزموونكردنی بەشێكی ژیانم لە كوردستان و بەشكیشی لە تاراوگە كردبێ، ڕاستییەكم بۆ دەركەوتووە كە، پەیوەندی بەستنی توند و تۆڵی تاك و خێزانەكان بە یەكترییەوە زۆر وابەستەیە بە گونجاندن لە خوڕەوشتدا، هەبوونیكاتی دەستبەتاڵی و گونجاوی دۆخی كاركردن، گیانی دۆستایەتی و خزمایەتی و هاوڕێیەتی هاوبەش، ئاستی ڕۆشنبیڕی و بیروباوەڕی سیاسی و ئایینی هاوبەش. جا ئەگەر كوردی باشوری كوردستان، هەر لە كەركوك و گەرمیانەوە، تا دەگاتە دهۆك و بادینان، بە نموونە وەربگرین، دەبینین كە چەند جیاوازی و خەسڵەتێكیان هەیە:
خەڵكی شارێك بۆ شارێكی دیكە بە دیالێكت و شێوە دیالێكتی جیا قسە دەكەن. شێوەی ژیان و تایبەتمەندی كولتوری و تەنانەت جۆری بیركردنەوە و هەڵسوكەوتی ڕۆژانەشیان جودایە. تەنانەت جل و بەرگی و شێوەی خواردن ئامادەكردن و بەڕێوەبردنی مەراسیم و تەقسە كولتورییەكانیشیان بە ڕادەیەك جیاوازی هەیە. جگە لەمانەش ئاستی ڕۆشنبیری و بیركردنەوە و دونیابینیشیان جودایە. سەرباری ئەوەش لە گەڵ ئەوەی موسوڵمانی سوننە مەزهەب زۆرینەن، بەڵام كوردی باشوری كوردستان بەشێكیان كریستیان و ئێزیدی و شیعە و كاكەیی و زەردەشتی و تەنانەت ژمارەی بێباوەڕ و بێ دینیش زۆرن.
ڕەنگە هەبن بپرسن، جا ئەوانە چ كاریگەرییەكیان بە سەر پەیوەندیە كۆمەڵایەتییەكانەوە هەیە، لە كاتێكدا زۆربەی میللەتان هەمە دیالێكت و بیروباڕ و شێوە ژیانی جودان!؟ئەوا دەتوانم بەوە وەڵام بدەمەوە كە ئەوە ئەركی سیستمی سیاسی و پەروەردەیی و كولتوری و ڕۆشنبیرییە كە لە هەموو كونجێكی وڵات كار بۆ هەندێ ستانداری كولتوری و ڕۆشنبیری و ڕەوشتی بكات. بە جۆرێك ڕێگە لەوە بگرێت، جیاوازییەكان وەها زەق ببنەوە لە جێیئەوەی وەكو لەیەك نەتەوەی نێو پێنج شاری وڵاتێك بچن، زیاتر بەرەو ئەوە بچن كە لە پێنج نەتەوەی نێو یەك وڵات بچن. بە داخەوە كە سیستمی سیاسی و پەروەردەیی و ڕۆشنبیری لە كوردستان نەك هەر سەركەوتوو نەبووە لە تێكەڵ كردنی ئەو خوێنانە، بگرە هەندێك جار حزبە سیاسییەكان قازانجیان لەوە بینیوە و كە تا ئەمڕۆش هەست پێ دەكرێت كە هەڵەبجە و سلێمانی و كەركوك و هەولێر و دهۆك بكەن بە گژ یەكدا و لە یەكیان دابڕن. جا بە زاڵگە و دێگەڵەكانی سەر زەوی بێت یاخود نێو بیركردنەوە و دڵ و دەروونی خەڵك.
لێرەدا بە پێویستی ئەزانم، هەر بۆ سەلماندنی ڕۆڵی دەسەڵات، لە دروستكردنی هاوبەشییەكان، بۆ بەستنەوە ڕۆڵەكانی كۆمەڵگا پێكەوە، كورتەیەك لە سەر نەرویجییەكان بە نموونە بهێنمەوە. نەرویجییەكاننەتەوەیەكن،نزیكن لە ژمارەی كوردانی باشوری كوردستانەوە بەڵام دابەش‌بوون بە سەر جوگرافییایەكی درێژكۆلە، كە لە دوا خاڵی باكوریەوە بۆ دوا خاڵی باشوری هەزاران كیلۆمەتر دوورن لە یەكەوە. جگە لەمەش بە سەددان هەزار چیا و دۆڵ و دەریا و دەریاچە جیاكراونەتەوە لە یەك.چەند مانگێكی كەمی ساڵ نەبێت زۆربەی مانگەكان بەفر وڵاتی پۆشیوە و خەڵكی لە سایەی كەش و هەوایەكی دڵڕەق ژیاون و ئەژین.
چەند دەیەیەك بۆ دواوە بچین،دەردەكەوێ تەنانەت كەسانێكی دگمەن نەبێت، هەموو خەڵكی ئەم وڵاتە نەیانتووانیوە، بە هەموو وڵاتدا بگەڕێن. دەبوو هەموو ئەم هۆكارانە وایان لە خەڵكی نەرویج بكردایە كە ناوچەكان و خەڵكەكان زۆر جیاواز لە یەكتر بژیابان، بە وێنەی ئەوەی لە باشوری كوردستان ئەگووزەرێ. بەڵام فەلسەفەی حوكمڕانی ڕاست و سیستمی سیاسی مرۆڤ دۆستانە و پەروەردەیی ساغلەم و ڕۆشنبیری گشتی و وەك یەكی لای تاكەكانیان، لە سەدد ساڵی كۆتایی لە باری پەروەردە و هەڵسوكەوت و خوڕەوشتدا هیچ جیاوازییەكی لە نێوان تاكەكانی ئەم وڵاتە نەهێشتووە. ستاندارێك لە نێوانیان دروست بووە، كە زۆر بە ئاسانی هەژار لە گەڵ دەوڵەمەند، خاوەن بڕوانامە و ڕۆشنبیر لە گەڵ بێبڕوانامەیەكدا، باكوری لە گەڵ باشورییەكدا، ...هتد، هەڵبكەن و پەیوەندی ببەستن پێكەوە. چونكە هەمووان بە نزیكی لە ئاستی خوڕەوشت و هەڵسوكەوت و پەروەردەدا، نزیكن لە یەكەوە و وەكو یەك بیر ئەكەنەوە، یەك جۆر گۆش كراون.
لەمەوە ئەگەینە ئەو ئەنجامەی ئەگەر كوردانی نێوخۆی وڵات خاوەن هەڵبژاردن بن، لەوەی پەیوەندی لە گەڵ كێ دەبەستن یان نا، ئەوا ئەو كوردانەی تاراوگە كەمتر شانسی هەڵبژاردنیان هەیە و دەبێت هەوڵ بدەن ئەو جیاوازییانە تێپەڕێنن كە خۆیان دەستییان نیە تێیدا. هەر بە وێنەی نەرویجییەكان ستاندارێك لە هاوبەشی لە نێوان خۆیاندا بدۆزنەوە و جیاوازییە سەپاو و دەستكرد و جوگرافی و سروشتییەكان وەلا بنێن. ئەمەش لە پێناو ئەوەی كە بتوانن پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكانیان پەرە پێبدەن، كە دواجار ڕەنگدانەوەی دەبێت لە پیوەندییەكانی نێوان ئەو نەوە نوێیانەی كە لە تاراوگەدا لە دایك ئەبن. لێرەوە گەر بمەوێ بە هەندێك نموونەی زیندوو سەرجەمی ئەو بیروڕایانە بسەلمێنم دەبێت هەندێكیان ناوبێنم بە ناچاری. گرنگە ئەوەشتان بیر بخەمەوە كە ئەمانە بابەتی گشتین وناسەپێنرێن بە سەر هەموو كوردانی تاراوگە، بەڵام زۆرینەیان تەنیا و تەریك ئەژین، ئەمەش ڕاستییەكی تاڵە.
لە تاراوگەدا بە گشتی پەیوەندی كۆمەڵایەتی لە نێو كوردانی موسوڵمان و مەسیحی و ئێزیدی و یان هەر نیە یان لەو پەڕی خراپیدایە. بە گشتی پەیوەندی نێوان كوردانی سەر بە شارە جیاوازەكان و قسەكەران بە دیالێكتە جیاوازەكان یان هەر نیە یان زۆر خراپە. بە گشتی پەیوەندی نێوان باوەڕداران و بێباوەڕەكان یان هەر نین یان لەو پەڕی خراپیدا. بە گشتی پەیوەندی نێوان خێزانە داخراو و كراوەكان لە تاراوگەدا لەو پەڕی خراپیدایە. بە گشتی ئەو لەمپەرانەی بەردەم پیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان لە نێو كوردانی نێوخۆی وڵات كە هەن لە تاراوگەدا زیاتر‌كاریان لە سەر ئەكرێت و زەق ئەكرێنەوە. یەكێ لەو چیرۆكە كاریگەرییانەی كە بیستوومە ئەوەیە كە خێزانێكی كورد لە تاراوگە پەیوەندی لە گەڵ ماڵە عەربێك دروست ئەكەن و یەكەم جار بووە سەردانی خێزانی بكەن بۆ ماڵیان، دراوسێیەكی كوردیان ئەبێت، كە هەمیشە سەردانی یەكیان كردووە، لە گەڵ ماڵە عەرەبەكە. بەڵاملە ماوەی چەندین ساڵ هاتوچۆ، ئێستاش نەیانتوانی پەیوەندی لە گەڵ ئەو خێزانە كوردە ببەستین بەڵام هەر دوو خێزانە كوردەكە ، پەیوەندییان باش بووە بە خێزانە عەرەبەكەوە، تا جارێكیان عەرەبەكە وتبووی ئستا ئەزانم كوردەكان دەردیان چیە؟
چەند سەدد كوردێك لە شارێكی بچووكدا ئەژی، كە دانیشتووانی تەنها ١٨٠٠٠ كەسێكە بەڵام زیاتر لە ١٥٠ خێزانی كوردی لێ دەژی، بەڵام مەگەر لە بازاڕ و سوپەرماركێتەكاندا یەكتر ببینن، بە دەگمەن دوو خێزانیان پێكەوە پەیوەندی خێزانییان هەیە.
گەر گوێ بۆ چیرۆكەكانی تاراوگە هەڵبخەی دەبینی سەددان خێزان پەیوەندییان پێكەوە بەبەستووە و دوای ماوەیەك بە هیچ تەنگەژەیەكی بچووۆ یان بە هۆی هەڵچوونێكی ئاسایی، كۆتاییان بە پەیوەندییان هێناوە كە دواجار هۆكارەكەش هۆكارێكی بێنرخ بووە و نەدەبووایە ببووایە بە هۆی بچڕانی پەیوەندییەك. چونكە هۆكارەكە جیاوازی بیروڕای سیاسی، فیكری، ئایینی، هەڵسوكەوتی ڕۆژانەی كەسی، جۆری پۆشین، جۆری خۆراك، مەودای جیاواز لە حەڵاڵ و حەرامەكان، ڕادەی توانەوە لە كۆمەڵگای نەرویجیدا و ...هتد. ئەمانە ئەشێ شتانێكی زۆر كەسی بن و زەرەریان بۆ ئەوی دی هەر نەبێت.
زۆرن چیرۆكەكانی هاوبەشی كار و بەرژەوەندی مادی و هاوبەشی لە بزنسدا لە نێوان كوردانی تاراوگەدا كە بە ناكۆكی و تۆمەت بەخشینەوە و هەندێ جار بە شەڕی خوێناوی كۆتایی هاتووە و بوون بە كەیسی بەردەم پۆلیس و سەر مێزی دادگاكان.
كوردەكان تا ئەمڕۆ و لە نێو یەكەم نەوەی كوردی تاراوگەدا، نەیانتووانیوە لە هەڵچنینی بناغەیەكی پتەو، بۆ پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكانیان، لە گڕێی شار و شارۆچكە و لادێی لێوەهاتووی جیاواز و بیروباوەڕی ئایینی و سیاسی و فكری جیاواز و جیاوازی ڕادەی كرانەوە و داخران بەرووی كۆمەڵگای وڵاتی خانەخوێی نوێدا و ...هتد تێپەڕێنن. كورد لە تاراوگەدا هەتا ئەمڕۆش بەربەستیبەردەم پەیوەندییەكانی لانەبردووە ولەم وردەكارییە بێبایەخانە ئەكۆڵێتەوە. بەڵام لە ڕاستیدا دەبوو كەسێتی باش و به ڕەوشت و بەڕێز ببوونایە بە پێوەر و بناغەی پەیوەندییەكان، نەك كەسەكە چی ئەكات و چی ئەخوات و چۆن بیرئەكاتەوە. كوردانی تاراوگە زۆر شتی هاوبەشی گەورەیان هەیە دەكرێ لە پێناویدا، ئەو وردە جیاوازییانەی خۆیان لە بیر بكەن، ئەوەیش بە تەنها بەڕێزگرتنلە بۆچوون و بیركردنەوە و باوەڕ و شێوەی ژیان ...هتدی یەكتری دەكرێت.
كوردانی تاراوگە لە نێو جۆرە كۆمەڵگایەك دەژین كە تا ئەو پەڕی كرانەوە، بە ڕووی زۆر شتی نامۆ بە كولتوری كوردی دەژین. بۆ نموونە ئەشێ دراوسێ ئەوروپییەكەت هاوڕەگەزباز، بێ باوەڕ، كریستیان، ئاڵودە، یان بە زۆری كەسانی ئاسایی بن وەكو من و تۆ. ئەشێ هەموو ئەو دراوسێیانەی هیچ باوەڕێكیان، بە سەر لە بەری كولتوری تۆ، بیركردنەوەی تۆ، ژیان و پۆشاكی تۆ، ئایین و باوەڕی تۆ...نەبێت.
بەڵام تۆ هەمیشە چاوەڕوانی لە هەرچ شتێكی تۆ، بۆ هەر شتێكی تۆ بڵێت ڕێزمان هەیە،تۆ ئازادیت چۆن بیربكەیتەوە، بەڵام ئێمە وەكوتۆ بیرناكەینەوە. شایەنی باسە بە ملیمەتریش لەمە كەمتر بڵێن، قیامەت هەڵئەسێ ئەڵێی ئەوروپییەكان ڕەگەزپەرست و جیاخوازی ئەكەن. بەڵام ئامادە نیت بەرانبەر بە كوردی خوشك و برای خۆت، هاو زمان و هاو مێژوو و هاو وڵاتی خۆت، دۆست بیت و تەجاوزیبیروباوەڕی ئاینی و ئایدۆلۆژی وشێوەی ژیان و پۆشینی بكەی.