دواین هەواڵ

ڕاپۆرت و چاوپێکەوتن‌

 09/05/2021

خوێندنەوەک بۆ زیهنییەتی پرسی چۆنێتیی دانانی دەستوور

د. سەردار قادر محیه‌دین

یەکەم: زیهنییەتی حەتمییەتی پێویستبوونی دەستوور
دەکرێ لەو ڕوانگەوە سێ ڕەهەندی سەرەکی بخەینە بەر باس و مشتومڕ:
لەسەر ئاستی دەسەڵات

لە ڕۆژی 5/3/1992 بڕیاری بەرخۆدانمان دا؛ هەر ئەو ڕۆژەیش بوو کە گوتمان چیدی ماڵمان لە چیاکان نامێنێ و لەناو دۆڵ و ئەشکەوتەکان گوزەر ناکەین. بڕیارمان دا بێینە پێدەشت و دوای ڕاپەڕین و ڕاماڵینی جەور و ستەم هەوڵی بنیاتنانی کۆمەڵگەی سیاسی و دەسەڵاتمان دا. هەر ئەوە بوو لە مانگی ئادار بڕیاری چارەنووسسازی ترمان دا، ئەویش گۆڕینی زیهنییەتی خەباتی شۆڕشگێڕی بوو بۆ دەسەڵاتی سیاسی و بنیاتنانی دامەزراوەکان. هەر ئەو ساتەیش بوو "بەرەی کوردستانی" خۆی هەڵوەشاندەوە و ئیتر بڕیارمان دا ئەو قۆناغە لە خەبات کۆتایی هاتووە.

دەسەڵات لە هەرێمی کوردستان دوای هه‌ڵبژاردنی ئازادانه‌ی په‌رله‌مان هاتە ئاراوە؛ ئەنجومەنی وەزیران لە پارسەنگی ئەو هەڵبژاردنە دروست بوو. گەرچی سەرکردایەتیی کوردی لە یەکەمین تاقیکردنەوەی خەباتی نوێ دەرنەچوو؛ نەکرا ئەو ئەزموونە نوێیە ببێتە کەسێتیی مەعنەویمان و بنیاتنانی دونیایەکی دیموکراسیی جیاواز لە قۆناغەکانی پێشوو؛ جیاواز لە وڵاتانی ناوچەکە. بەتایبەت نەتوانرا ئەو قۆناغە بکرێتە وەرچەرخان بەرەو کۆتاییهێنان بە ململانێ لاوەکییە حزبییەکان لەبەر ستراتیژییەتی نەتەوەیی و کارکردن بۆ ئاییندەیەکی ڕۆشنی نەتەوەیی. ئەمەیش کارێکی ڕێژەیییە لە ڕووی بەرپرسیارێتییەوە کە تاچەند هەر لایەنەو بەرپرسیارێتیی دەکەوێتە سەر.

بە هەر حاڵ گەر بەناتەواویش بێت، ئێمە بڕیاری دەسەڵاتی خۆسەریمان دا؛ پشتمان بە خۆمان بەست و هاوپەیمانانیش تا ڕاددەیەک هاوکارییان کردین. ئەو دەسەڵاتەیش تا ساڵی 1994 بەهاوبەشی بەردەوام بوو، دواتر بەرەو لێکترازان و جارێکی تریش بەرەو یەکگرتنەوە لە ساڵی 2001. لەو نێوەندەدا دەسەڵاتی سیاسی لە هەرێمی کوردستان هەر هەبوو، بەڵام هیچ کام لە دەسەڵاتەکانی دوو زۆنەکە بە زیهنییەتی حوکمداری سەرنجی دۆخەکەیان نەدا و، نەیانتوانی تەنانەت نەک دەستوور بەڵکوو یاسایەکی بەڕێوەبردنی خۆسەریش دابنێن وەک دەستوورێکی کاتی؛ به‌تایبەت ئەو کاتەی کە ڕژێمی بەعس تەواوی کارگێڕی و دامەزراوە و تەنانەت چەندان لە جۆری یاساکانیشی گۆڕیبوو.

ئەوەی کە لێرە هەبوو، لە پێویستبوونی هەر کارێکی دامەزراوەیی لە بەغدا و کەرکووک ئەو بەڵگەنامانەی ئێرە نەیدەخوارد و پێویست بوو هاووڵاتی سەرلەنوێ تازەیان بکاتەوە. هیچ کام لە حزبە سیاسییەکانی کوردستان ئەو پڕۆژەدەستوورەیان بەگەڕ نەخستەوە کە لە سەرەتای دامەزراندنی دەسەڵاتی هەرێمی کوردستان خرایە ڕوو.
دەسەڵات یەکێکە لەو ڕەهەندانەی کە زۆرترین مشتومڕی یاسایی و سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئابووری و که‌لتووری و...ی لەسەرە و جێی فرەڕایییە، بەڵام هەمووان لەسەر ئەوە کۆکن کە خۆی جێی گومان نییە لە بوونی و، کۆمەڵگەی مرۆیی دەتوانێ بەبێ هەندێ دامەزراوەی تر بژی لە تەواوی کونجەکانی شوێن و ژیانی وەک: مزگەوت، نه‌خۆشخانە، قوتابخانە، دایەنگه‌ و...؛

بەڵام ساتێکیش ناتوانێ بێ دەسەڵات بژی. چونکە وەزیفەی سەرەكیی مرۆڤ سیاسەتکردنە؛ بەو مانایەی کە چۆن دەتوانێ کارەکانی بە باشترین شێوە بەڕێوە ببا. ئەو ڕاستییەیش لای هەمووان ڕوونە کە لە نەبوونی  دەسەڵات و سیسته‌م ئاشووب دەکەوێتەوە و ئەو وەزیفەیەی کە مرۆڤ هەیەتی لە بووندا بێبەها دەمێنێتەوە. هەر ئەو هاوکێشەیەشە وای لێ کردووە کە کۆمەڵگە و سیاسەت و کەسەکان بە یەکتر نامۆ نەبن و تەواوکاری یەکتری بن. لە لایەکی تریشەوە هەر ئەو هاوکێشەیەیە کە بونیادی حاکم و مەحکووم دێنێتە ئاراوە؛ بەوەی مرۆڤەکان لە ژیاندا یان دەبێ حاکم بن یان مەحکووم.

خۆ ئەگەر تەواوی حاکمانی دونیایش بێنی لە شوێنێک کۆیان بکەیتەوە، ئەودەمیش هەر دەبێ یەکێکیان ببێتە حاکم و ئەوانی تر مەحکووم. ئەمە ئەو زیهنییەتەیە کە کۆمەڵگە پێشکەوتووەکانی لەسەر بینات نراوە. ئەوان دەزانن کێ لەناویاندا حاکمە و کێش مەحکوومە و کێ سەرچاوەکانی دەسەڵاتە، چونکە لەوە حاڵی بوون کە زیهنییەتی "من ئاغا و تۆ ئاغا، ئەی کێ جێگەمان بۆ ڕاخا"، وڵات بەرەو ئاشووب و لێکترازان دەبات و هیچ ئاییندەیەکی ڕۆشنیش چاوەڕوانی گەلان ناکات لەو حاڵەتەدا. مخابن ئەوە جیاوازیی نێوان گەلانی پێشکەوتوو و دواکەوتووە؛ ئەگەر وڵات لەسەر زیهنییەتی حاکم و مەحکووم بینا نەکرابوو، هەرگیز ئەو دەسەڵاتە دروست دەرناچێ و دەبێتە مۆتەکە بەسەر گەلەکەیەوە. ئەمەیش حاڵی دونیای دواکەوتووە کە دەسەڵات هیچ مانایەک بەدەستەوە نادا.

گەرچی دەسەڵات چەندە حەتمییە بۆ کۆمەڵگە، ئەوەندەیش دەستوور بۆ دەسەڵات حەتمییە. بابەتی دەستوور یەکسەر دوای دروستبوونی دەسەڵات دێتە ئاراوە؛ بەو مانایەی کە ناکرێ دەسەڵات بێدەستوور بێت؛ دەسەڵاتی بێدەستوور هەمیشە بەرژەوەندیی تایبەتی سیاسی و موجامەلاتەکان شوێنی دەگرنەوە. بۆ ئەم پرسەیش دەکرێ بڵێین لە هەرێمی کوردستان 29 ساڵە لە ئەنجامدانی ئەو کارە دواکەوتووین؛ دەبێ لایەنە سیاسییەکان ئەوەندە بەرپرسیارێتیی نەتەوەیییان پتەو بێت کە چیدی ئەو پرسە نابێ دوا بکەوێ.

لەسەر ئاستی پرسی نەتەوەیی

ئەو هەلومەرجە ناوخۆیی و نێودەوڵەتییە پڕبایەخەی بۆ گەلی کوردستان ڕەخسیوە، لە تەواوی مێژوودا بۆی نەبووە؛ لە لایەکی تریشەوە ئەو ئەزموونە بۆتە سیمبولی خەباتی چارەنووسساز بۆ پارچەکانی تر، لەگەڵ ئەو هەستیاری و گرنگیی پرسە نەتەوەیییەکە، بەڵام هەندێک لە حزبەکانی هەرێمی کوردستان ئەوەندە بەتەنگ پرسەکەوە نین و تا هەنووکە بەرژەوەندیی تایبەت بەسەر به‌رژه‌وه‌ندیی گشتیدا زاڵە.

لە زۆر لایەن و ڕەهەندەوە پرسی نەتەوەیی لە هەرێمی کوردستان لەبار و لە بەرژەوەندیی گەلی کوردستاندایە. ئەمەیش ئەوە ناگەیەنێ لەگەڵ ئەو دۆخە پۆزەتیڤە مەترسییەکان لەئارادا نین؛ ئەو مەترسییانەی کە لە ئارادان، لە تەواوی مێژووی خەباتی کوردایەتی، گەلی کورد دوچاری نەبۆتەوە. هەرچەندە ئەو گەلە ستەمدیدەیە لە مێژوودا ساتێک بەهەڵتروشکانیشەوە وچانێکی بۆ حەوانەوە نەداوە.

ئەو پرسەی کە نەتەوەی کورد لەو ڕۆژگارەدا لەچنگیدایە لە ئاستێکی باشدایە؛ خوانەخواستە ئەگەر لەبار بچێ، بە سەد ساڵی تریش نایەتەوە هەمان قۆناغی ئێستای، مەگەر گۆڕانکارییەکی گەورە لە بونیادی هاوکێشە سیاسی و ناوچەیییەکان سەرلەنوێ ڕوو بداتەوە.

ئەو دەسکەوتە گەوەرەیە، ئەو پرسە هەستیارە، پێویستی بە کۆڵەکەیەکی تر هەیە تا زیاتر کەسێتیی مەعنەوی بەهێز بکات و ڕۆڵە و لایەنەکانی یەک بخات؛ ئەویش دەستوورە. دەستوور واتە دانانی چوارچێوەیەک بۆ خەبات و ئاییندەی پرسەکە و چۆنێتیی مامەڵەکردن و بەڕێوەبردنی دەسەڵات، تا لە نێوه‌ندی دەستوورەوە چیتر خەباتمان دوچاری موراوەحە و خیانەت نەکەین. لە بێدەستووریدا هاوکێشەکان تێکەڵ بوون، ڕاستییەکان شێواون، خیانەتەکان جێی ئیجتیهادن، بەرژەوەندیی تایبەت لە بەرامبەر گشتیدا لە برەوی بەردەوامدایە، بەبازاڕکردنی گەندەڵی لەلایەن هەندێ حزب و لایەنەوە برەوی زۆرترە لە چاکسازی؛ تا ئەو ئاستەی تەنانەت هەندێ لایەن و حزب بە خودی پڕۆژە و یاسای چاکسازیی دەسەڵات قەڵسن.

لە بێدەستووریدا سەقف و چوارچێوەیەک بۆ کاری سیاسی و ململانێ نییە، هەر بۆیە زۆر جاران هەندەی نامێنێ ئەوەی کە چنگمان خستووە لەدەستی بدەین. ئەگەر لەو نێوەندەدا دەستوور نەبێ، ململانێکانمان هیچ سەقفێک نایانگرێ؛ هەر ڕۆژەی دەوڵەتێک و لایەنێکی غەوارە هەوڵی خەرقی کیانی سیاسی و یەکڕیزیی نەتەوەیی و نیشتمانیمان دەکات و دەبێتە مەترسی لەسەر کەسێتیی مەعنەوی و دەستکەوتەکەمان. لە نەبوونی دەستووردا هیچ پێوانەیەکمان نییە بێجگە لە هەندێ مەسەلەی ویژدان و هەستی نەتەوەیی، تا باش و خراپ لە یەکتری جودا بکەینەوە. لە وێستگەکانی خەباتماندا بەئاشکرا ئەو بێنەستییە بەدی کراوە؛ نوێترینیان دۆسێی بوودجە و دادگه‌ی فیدراڵی عێراق بوون.

کەواتە هەرچی زووترە دانانی دەستوور کەسیێتی مەعنەویمان سەقامگیر و پتەو و پارێزراو دەکات و پرسەکەیشمان لە حاڵەتێکی سیاسییەوە دەگوازێتەوە بۆ حاڵەتێکی یاساییی دامەزراوەیی. گومانیش لەوە نییە کە قۆستنەوەی ئەو هەلە، بەدەست خۆمانە و لە بەرژەوەندیی خۆمانە.

لەسەر ئاستی دەستووری عێراقی

ئەگەر لە 1992-2005 نەمانتوانیبێ بڕیاری دەستوورێک بدەین بۆ خۆمان و لە ڕوانگەی سیاسی و نەتەوەیییەوە بەرپرسیارێتیمان دەکەوێتە سەر و باجەکەیشمان داوە، بەڵام لە ساڵی 205- 2020 بێجگە لەوەی کە لە ئاست داخوازیی پرسی نەتەوەییدا نەبووین، ئەوەندەی تریش بەرپرسیارێتیی دەستووریمان کەوتۆتە سەر؛ کە لە دەستووری هەمیشەییی عێراق لە ماددەی 120 بەڕاشکاوی هاتووە کە هەرێم دەبێ دەستوورێکی هەبێت و دەسەڵاتە دامەزراوەیییەکانی لە ڕوانگەی ئەو دەستوورە هەرێمییەوە پیادە بکات. لە ماددەی 121ی دەستووردا جارێکی تر دەستوور باس لە تایبەتمەندیی یاسادانان دەکات بۆ هەرێم و، دان بەوەدا دەنێت کە هەمەچەشنیی یاسادانان هەیە لە عێراق و، هەرێم دەتوانێ ئەگەر یاسایەکی فیدراڵی لەگەڵ تایبەتمەندیی خۆیدا نەگونجا، بیگونجێنێ. کەواتە ئەو مەسەلەیە لەسەر ئاستی دەستوور و وڵاتی عێراق بۆتە ئەرک، کە پێویست بوو پێش 16 ساڵ ئەو ئەرکەمان بەئەنجام بگەیاندایە.

ئێمە بۆ ماوەی 11 ساڵ لە دەسەڵاتی خۆسەریمان، نەمانتوانی ئەو ئەرکە نەتەوەیییە بەئەنجام بگەیەنین و 16 ساڵیش لە تەمەنی فیدراڵیمان لە عێراقی هاوچەرخ، هەمان ئەرکمان بەئەنجام نەگەیاند. لەو ماوەیه‌یشدا ناحەزانی کورد نەک هەر گوشاریان بۆ هێناین، بەڵکوو ئیجتیهادیشیان لە بژێویماندا کرد و ویستیان لە برسان بمانکوژن، بەڵام لە ئاکامدا ئیرادەی گەل لەو هەوڵانە گەورەتر و بەهێزتر بوو. ئیدی لەم قۆناغەدا هیچ پاساوێکی دی نابێتە بیانوو بۆ دواخستنی ئەو ئەرکە نەتەوەیییە بۆ گەلی کوردستان.
کەواتە ئێمە ئەرکێکی دەستووری ده‌گرینه‌ ئه‌ستۆ، نەک سیاسی. ترس لە فاکتەری دەرەکییش لەو نێوەندەدا بەهایەکی نامێنێ؛ چ لەسەر ئاستی ناوخۆی عێراق یان لەسەر ئاستی دەوڵەتانی ناوچەکە. تایبەتتر بڵێم؛ ئەو دەوڵەتانەی کە پارچەکانی تری کوردستانیان خراوەتە سەر،  خۆخەریککردن بەو بابەتە تەنیا خۆدزینەوەیە لە بەرپرسیارێتیی نەتەوەیی و هیچی تر.

دووەم: زیهنییەتی دانانی دەستوور

لە پڕۆسەی دانانی دەستوورە دیموکراتییەکان ئەوە یەکلایی بۆتەوە کە دەستوور بەڵگەنامەیەکی دیاریکردنی ماف و ئازادی و پەیوەندی و دەسەڵاتەکانە، کە هەر یەک لەوانە بە سیسته‌مێکی یاسایی ڕێک دەخرێن و لایەنەکانی پێوە پابەند دەکرێ. هەر بۆیە لەو نێوەندەدا پێویستە وا سەرنجی دەستوور بدرێ کە ئەوەندەی پرۆسەیەکی نیشتمانییە ئەوەندە سیاسی نییە. هەر دەستوورێک بە زیهنییەتی سیاسییەوە دەست بە کارەکانی بکات و تەواوی بکات، تەمەنی کورتە و تەعبیر لە ئیرادەی گشتی و گەل ناکات؛ ئەمە گرفتی زۆربەی وڵاتانی دواکەوتووە.

هەر بۆیە تا ئێستا هەندەی دەستوور بووەتە میکانیزمی زاڵکردنی زۆرینە، ئەوەندە نەبۆتە میکانیزمی دیموکراسی و کۆڵەکەیەکی بونیادنانی دەسەڵاتی هاوچەرخ. لە ماوەی پرۆسەی دانانی دەستووری هەرێمی کوردستان دوو زیهنییەت لەگەڵ یەکدی لە ململانێدا بوون، ئەویش زیهنییەتی مافە مەدەنییەکان نەک سیاسەت و زیهنییه‌تی ئۆپۆزیسیۆن و دەسەڵات.

مافە مەدەنییەکان نەک سیاسەت

لەو نێوەندەدا بۆ بەرجەستەبوونی ڕۆحییەتی سیاسی و حزبی، لە پڕۆژەی دەستووری هەرێمی کوردستان لیژنەیەک بۆ ئەو مەبەستە دروست کرا، کە سەرتاپایان نوێنەری حزب بوون؛ هەندەی لایەنەکان بەرگرییان لە پەیامی حزب دەکرد لە دژی ئەوی دی، ئەوەندە تەرکیزیان لەسەر ماف و ئازادییەکان و دادوەری و دامەزراوەیی و یاساسەروەری نەبوو. گەرچی زۆرێک لە ئەندامانی لیژنەکە کەم تا زۆر یان دەرچووی یاسا بوون یان شارەزایییان لە یاسا هەبوو، بەڵکوو زاڵبوونی زیهنییەتی سیاسی بەسەر ڕەهەندی ماف بۆ دەستوور، تەواوی کارەکانی گەیاندە بنبەست.

ئەوەیش دروستە کە لیژنەکە توانیویەتی نزیکەی 70 ماددە یەکلایی بکاتەوە، بەڵام دەکرێ بپرسین ئەو 70 ماددەیە کامانەن؟ گومان لەوەدا نییە کە ئەو ژمارەیە زۆر نییە؛ ئەو ژمارەیە بریتییه‌ لەو بابەتانەی کە مشتومڕی زۆریان لەسەر نییە و قابیلی ڕای جیاوازی سیاسی نین، بەڵکوو زۆربەیان تایبەت و پەیوەستن بە ماف و ئازادییە گشتییەکانەوە. دژوەستانیشیان لەلایەن هەر کەس و لایەنێکەوە، دوچاری لێپرسینەوە و بەرپرسیارێتیی ئایینی و نەتەوەیی و مرۆیی و نێودەوڵەتی دەکاتەوە، چونکە ئەو چەمکانە لە تەواوی دونیا و بیروبۆچوونەکان مشتومڕ سەبارەتیان یەکلایی بۆتەوە.

کەواتە ئەو ژمارەیەی کە باس دەکرێ، ڕاستە جددییەتی لایەنەکان دەردەخا، بەوەی کە ئەم هەرێمە ستەمدیدەیە مەبەستیەتی دەستوورێکی هەبێت، بەڵام ئەمە نیشانەی ئەوە نییە کە لەسەر پرسە هەستیارەکان واز لە بەرژەوەندیی تایبەت بۆ گشتی بهێنن، چونکە تەواوی ئەو ماددانەی کە لەسەری کۆکن، تایبەت و پەیوەستن بە ماف و ئازادییەکانەوە. لە زۆربەی ئەزموونی دانانی دەستوورەکانی دونیا ئەو بابەتانە هەنووکە بەدوور لە سیاسەت باس دەکرێن و قسەیان لەسەر دەکرێ و لایەنەکان زوو دەگەنە ئاکام.

ئەو بابەتانەی کە ماون، گرنگن و دەبنە پێوەر بۆ لایەنەکان تا بەرپرسیارێتیی نەتەوەیی و نیشتمانییان تاقی بکرێتەوە، چونکە زۆربەیان تایبەتن بە بەرژەوەندیی گشتییەوە: ئایین، سیسته‌می حوکمڕانی، دەسەڵاتەکان، مافی چارەی خۆنووسین، سیسته‌می کارگێڕی، کەسێتیی مەعنەوی، دیموکراسییەت، بنیاتنانی دەسەڵاتێکی دیموکراتیی نەتەوەساز، بەرپرسیارێتی بەرامبەر ناوچە جێناکۆکەکان و هتد.

ئەو بابەتانە هەرگیز بە زیهنییەتی سیاسی مشتومڕیان دەربارە ناکرێ، دەنا دوورکەوتنەوە لێیان باشترە، چونکە دەبنە مایەی ئاشووب و لێکترازانی نیشتمانی؛ با بۆ ئەوانە، بەرژەوەندیی نیشتمانی و نەتەوەسازی بکرێتە پێوەر نەک بەرژەوەندیی حزبی.
کەواتە دانانی دەستوور دەبێ بە زیهنییەتێکی زیاتری ماف و ئەرک و چۆنێتیی ڕێکخستنی کاروبارەکانەوە بێت، نەک تەنیا سیاسی، چونکە بەو شێوەیە زیاتر لە دەستووری نەرم نزیک دەبینەوە و، زیاتر تەعبیر لە لایەنە سیاسییەکان دەکات نەک لە "گەل" و، هەمیشە زۆرینەی پەرلەمانیش تەحەکومی پێوە دەکات.

زیهنییەتی به‌كۆمه‌ڵی ئیرادەی گەل نەک ئۆپۆزیسیۆن و حاکم

ئەمە مۆتەکەی تەواوی مشتومڕ و باسەکانی هەرێمی کوردستانە لە هاوکێشە هەمەجۆرەکاندا؛ زیهینییەتی ئۆپۆزیسیۆن و حوکمداری تێکەڵ بەیەکدی بوون. ئەوەی کە لە دەسەڵاتە بە زیهنییەتی ئۆپۆزیسیۆن کار دەکات و ئامادە نییە هیچ بەرپرسیارێتییەک بگرێتە ئەستۆ، کە لە هەمان کاتدا بەشدارە لە دەسەڵات؛ ئەوەی کە لە ئۆپۆزیسیۆنە بە زیهنییەتی دەسەڵات بیر دەکاتەوە، تەنانەت بە زۆرینەی پەرلەمانیش قەڵسە؛ خۆ ئەگەر جارێک گوێی لێ نەگیرێ، بەنیگەرانییەکی زۆرەوە باسی دەکات و بیری دەچێتەوە کە ئەو کەمینەی پەرلەمانە و لە بەرامبەریدا زۆرینە هەیە.

لێرە مەبەستمان ئەوە نییە کە زۆرێک پرسی چارەنووسسازی نیشتمانی و نەتەوەیی هەن پێویستیان بە هەماهەنگی و کۆدەنگی هەیە، بەڵام لە بابەت دروستکردنی بڕیار و یاسا و هەڵوێست، لە ئاکامدا زۆرینەی پەرلەمان تەحەکووم دەکات. ئەوەی کە ئێمە لە هەرێم کردوومانە ئەوەیە کە، خەریکە بەزۆر سیسته‌می تەوافوقی دەخزێنینە ناو بونیادی سیاسی و کۆمەڵایەتیی کۆمەڵگەی سیاسیی کوردی؛ ئەمەیش کارێکی گەلێک نێگەتیڤییە و ئاکامێکی زۆر خراپی لێ دەکەوێتەوە و زیهنییەتی "من ئاغا و تۆ ئاغا، ئەی کێ جێمان بۆ ڕاخا" زیندوو دەکەینەوە و بەرجەستەی دەکەین و لە بەرەنجامیشدا خاوەنی بڕیاری خۆمان نین؛ لە لایەک پەرتەوازەین و لە لایەکی تریشەوە فاکتەری دەرەکی، تەحەکووممان تێدا دەکات.

ئەمە ئەو زیهنییەتەیە کە ئاستەنگە لە بەردەم دانانی دەستووری هەرێمی کوردستان و هەموارکردنەوەی سەرلەنوێی پڕۆژەکە. دەکرێ بۆ ساتێکی مێژووییش بێت لایەنەکان واز لە زیهنییەتی بەرتەسکی حزبایەتی بێنن لە پێناو بەرژەوەندیی گشتیی گەل، چونکە هەرگیز ناکرێ دەستوور بە زیهنییەتی ئۆپۆزیسیۆن و دەسەڵات دابنرێ. ئەمە مانای ئەوە نییە کە ئەوەی لە دەسەڵاتە ڕای خۆی بسەپێنێ؛ هەرچەندە ئەو بابەتە دەسەڵات لێی بەرپرس نییە، ئەوەندەی کە وەزیفەی پەرلەمانە.

ئەگەر گفتوگۆکانی دەستوور بەو ئاقارەدا بڕۆن، هیچ بەرەنجامێکی ئەوتۆی لێ ناکەوێتەوە و لە زۆربەی وێستگەکانی گفتوگۆدا دوچاری زبری و لاوازیی پەیوەندیی نیشتمانی ده‌بن و سازش بۆ هەندێ لایەن دەکەن بۆ بەهێزکردنی هەڵوێستی هەندێ لایەن و بە چاوی بابەتییانەیش سەرنجی پرس و دۆسییەکانی ناو دەستوور نادەن.
هەر بۆیە لە جیاتی ئەو زیهنییەتە تەواو سیاسییە، پێویستە بە زیهنییەتی به‌كۆمه‌ڵ بیر لە پرسی دەستوور بکرێتەوە و ئاییندەی گەلی کوردستانی تێدا بخوێندرێتەوە نەک حزبی. ئەمە ئەو مەترسییەیە، کە ئەوەندەی ئاییندەی حزبێکی سیاسیی تێدا دەخوێندرێتەوە، ئەوەندە ئاییندەی گەلی تێدا ناخوێندرێتەوە.

هەر بۆیە گفتوگۆی لایەنەکان بەندە لەسەر ڕای بەرامبەر، تا بزانن ئەو چی دەڵێ تا ئەوان یان هەمواری بکەن، یان ڕایەکی پێچەوانەیان هەبێت. لە هەرێمی کوردستان زیهنییەتێک خەریکە برەو پەیدا دەکات، بەوەی ئەوەی کە لە دەسەڵاتە هەموو کارەکانی خراپن و پێویستە هەمیشە دژایەتی بکرێ و گومان بخرێتە سەر ڕەفتارەکانی؛ ئیدی ئەگەر لەسەر ئاستی بەرژەوەندیی گشتیش بێت. چونکە هەندێک لەو لایەنە سیاسییانە وا ئاڕاستەی جەماوەر و ئەندام و لایەنگرانیان دەکەن، بەوەی کە دانانی دەستوور لە هەرێمی کوردستان بۆ خزمەتی لایەنێکی دیاریکراوە نەک گەل. هەر بەفیعلییش لە واقعی کرداردا ئەو زیهنییەتە ڕەنگی داوەتە و هەندێ لایەن بۆ لاوازکردنی هەڵوێستی بەرامبەر کاری لەسەر دەکەن.

خۆ ئەگەر ئەو لایەنەی کە ئەوان لێی دەترسن باسی دانانی دەستوور نەکات، کەم لایەن هەیە بەجددییەوە باسی لێوە بکات.

کەواتە با وەک هەوڵەکەی جاری پێشوو بەو زیهنییەتی ئۆپۆزیسیۆن و دەسەڵاتەوە گفتوگۆی پرسی دەستوور نەکەین، هیچ لایەنێک لەو پرسەدا نە ئۆپۆزیسیۆنە نە دەسەڵات، بەڵکو هەموان لەبەرەی ئیرادەی گشتی گەلی کوردستاندان و دەبێ بە زیهنییەتی دەستەجەمی و زۆرینە لە بڕیارداندا بگەینە ئاکام، چونکە ئەم پرسە ئەوەندەی کە پرسێکی مافە مەدنییەکان و دانانی چوارچێوەیەکە بۆ بەڕێوەبردنی وڵات، هەندە پرسێکی سیاسی تەواو نییە.

سێیەم: زیهنییەتی خاوەندارێتی: دەستوور بۆ کێیە؟

جاری پێشوو ئەمە مشتومڕێکی زۆری لێ کەوتەوە؛ پرسی دەستوور تەواو نەک هەر بەسیاسی کرا، بەڵکو تەواو کرا بە پرسێکی حزبی؛ هەر بۆیە دوچاری ئەو تەنگژەیە بوو کە دواتر لێی دەرنەچوو و لە ئاکامیشدا لیژنەکە بێبەها مایەوە. هەر بۆیە لە دوو زیهنییەتەکەی پێشتر باسی ئەوەمان کرد کە چۆن پرسی دەستوور دوچاری تەنگژە نەکەین و بە بەرپرسیارێتییەکی نەتەوەسازییەوە ڕەفتاری لەگەڵ بکەین.

دەستوور بۆ لایەنێکی دیاریکراو نییە؛ تایبەتتر، دەستوور بۆ "پارتی دیموکراتی کوردستان" نییە، تا لایەنەکانی تر دژی پرسی دەستوور بوەستن. ڕاستە هەر لایەنەو بۆچوونێکی تایبەتی خۆی بۆ پرسەکانی ناو دەستوور هەیە؛ ئەوەیش مافی هەمووانە، بە لایەنە سیاسییەکان و ئەوانی تریشەوە کە لە ده‌رەوی دونیای سیاسی کار دەکەن و بوونیان هەیە و ڕۆڵی تایبەتی خۆیان لەناو کۆمەڵگەدا دەگێڕن.

دەستوور بۆ هەمووانە. دەستوور بۆ بەرجەستەکردنی کەسێتیی مەعنەویی ئەم گەلە ستەمدیدەیە؛ بۆ ئەوەیە کە چوارچێوەیەک بۆ چۆنێتیی بەڕێوەبردنی وڵات و بەرجەستەبوونی مافە مەدەنییەکان و ململانێی سیاسی دابنێین، تا ململانێ ناوخۆیییەکانی خۆمان، کە ئێستا لەسەر ئاستی عێراق و ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستە و دەستمان داوەتێ، بیگێڕینەوە چوارچێوەی هەرێم و کەس ئەو مافەی نەبێت بە ناوی گەلی کوردستانەوە بچێتە ناو هاوکێشەکانی دەرەوەی هەرێمەوە، بێجگە لە حکوومەتی هەرێم، ئەویش بە هه‌ماهه‌نگی لەگەڵ پەرلەمان.

ئێمە لە هەرێمی کوردستان نابێ نیازی دانانی دەستوورێکمان هەبێت بۆ لایەنێک یان بۆ کەسێکی تایبەت؛ ئەوەی کە دەکرێ، بۆ ئیرادەی گشتیی گەلی کوردە. بەڵام لە لایەکی تریشەوە لایەنەکان دەبێ ئەوەندە بەرپرسیارێتیی نەتەوەسازییان لە بڵندیدا بێ کە هەر شتێک لەلایەن لایەنە سیاسییەکەی ترەوە لە دەرەوە و ناوەوەی دەسەڵات خرایە ڕوو، بەگومانەوە سەرنج نەدرێ و دژایەتیکردنی نەبێتە ئەسڵ. لەو حاڵەتەدا دەگەینە ئەو بەرەنجامەی کە "ڕێک كەوتووین لەسەر ئەوەی کە قەت ڕێک نەکەوین." بەڵکوو وا باشترە لەسەر جۆرێک لە متمانە ڕەفتار لەگەڵ یەکدی بکەین و متمانەیشمان بەوە هەبێ کە ئەو فورسەتەی لەپێشە، دەبێ بۆ بەرژەوەندیی گەلی کوردستان بقۆزرێتەوە و کاری جددیی بۆ بکرێ. هەر ئەو متمانەبەخشینەیە کە پەیوەندییەکان باشتر دەکات و لەسەر بنەمای نییەتپاکی ڕەفتار لەگەڵ یەکدی دەکەین.

پرۆسەی دانانی دەستوور پێویستی بە سەنگەرگرتن لە یەکتر نییە؛ پێویستی بەوە نییە کە ڕیزی ئۆپۆزیسیۆن و دەسەڵات جیا بکرێتەوە. هەر کاتێ بەو زیهنییەتەوە چوونە ناو پرۆسەکە، ئاکامێکی نەزۆک بەدەستەوە دەدەین، چونکە دەستوور بۆ لایەن و کەس و ناوچەیەکی دیاریکراو نییە و نابێت وا سەرنج بدرێ، بەڵکوو بۆ گەلی کوردستانە. هەمووان گفتوگۆی بەکۆمەڵ لەسەر پرسەکانی دەکەین و دواتر بە زۆرینە بڕیاری لەسەر دەدەین. ئەوەی کە بابەتەکان یەکلایی دەکاتەوە و پرسەکانی پەسەند دەکات، ئەوە گەلی کوردستان خۆیەتی، کە لە نێوه‌ندی پڕۆسەیەکی ڕاپرسیی جەماوەرییەوە، کۆتا بڕیاری خۆی بە "بەڵێ" یان بە "نەخێر" لەسەر دەدات.

کەواتە زیهنییەتی دەستوور بۆ هەمووانە و دەستکەوتی ئیرادەی گشتییە. دەبێ دروشمی ئەم قۆناغە بێت و لەسەر بنەمای نییەتپاکی ڕەفتار لەگەڵ یەکتری بکەین. هیچ لایەنێکیش مافی ئەوەی نییە پێچەوانەی ئەمە ئیدیعا بکات، بەوەی بە ناوی گەلەوە هەوڵ بدا جێگەیەک بۆ بەرژەوەندییەکانی خۆی لە پرسی دەستووردا بدۆزێتەوە. ئەوەی کە دەمێنێتەوە نیشتمانە؛ پرسی نەتەوەسازی و کەسێتیی مەعنەویی گەلە، نە حکوومەت و نە حزبی سیاسی.

چوارەم: زیهنییەتی ڕەنگدانەوەی ئیرادەی گەل و واقعیبوون لە پرسی دەستووردا

ئەم جۆرە لە زیهنییەتی دانانی دەستوور بەهایەک دەداتە پرسەکە. لە لایەکی تریشەوە بەهەندوەرگرتنی بابەتەکەیە، بەوەی کە دانانی دەستوور بۆ هەرێمی کوردستان، تایبەتمەندییەکی تایبەتی هەیە و دەبێ لەگەڵ مۆرکی نیشتمانی و نەتەوەسازیی ئەو گەلە ستەمدیدەیە بێتەوە. ڕاستە ئێمە زۆرێک لە ئەزموونی جیهانیمان لەبەر دەستە، بەڵام هەر یەکەو تایبەتمەندییەکی خۆی هەیە و جیاوازە لەوی تر.

بەڵام ئەوەی کە زۆر گرنگە لێرەدا ئاماژەی پێ بکەین، ئەوەیە کە دەستوورەکە ڕەنگدانەوەی ئیرادەی گەلی کوردستان بێ. دەسەڵاتی پەیوەندیدار، دەبێ واقعییانە لە هەوڵی دانانی دەستوورێکدا بێ، نەک بە هەندێ گریمانەی سیاسیی نێگەتیڤی، چونکە ئەوەی کە زیاتر بەربەستە لە بەردەم پرسی دەستووردا، زیاتر فاکتەری ناوخۆیە. بە مانەیەکی تر، ئایا تاچەند لایەنەکان لە ئاستی بەرپرسیارێتیی نەتەوەییدا دەبن و وڵات چیدی لە بێدەستووریدا ناهێڵنەوە؟

بێ گومان لایەنەکانیش دوای 29 ساڵ لە دەسەڵاتی سیاسیی کورد لە هەرێم و ژیانی سیاسی و هەڵبژاردن و بەڕێوەبردنی دەسەڵات و ژیانی پەرلەمانی و ئۆپۆزیسیۆن- ئەگەرچی چەندان تێبینیمان لەسەر هەبێ- جۆرێک لەو عەقڵییەتەیان پێکەوە ناوە کە دەبێ واقعییانە ڕەفتار لەگەڵ پرسی دەستووردا بکرێ، بەوەی کە کام شێوازە لە دەستوور لەگەڵ پرسی نەتەوەسازیی گەلی کوردستان دێتەوە و لە بەرژەوەندیی ئەوە.

ئەو واقعبینییە لە چەند ڕەهەندێکی پرسی دەستووردا بەدەردەکەوێ و لایەنەکان دەخاتە ژێر پرسیارەوە، کە ئایا تاچەند واقعبینن و لە ڕوانگەی بەرژەوەندی و کەسێتیی مەعنەویی گەلی کوردستانەوە بیر لە بابەتەکان دەکەنەوە و مشتومڕی لەسەر دەکەن و لە پرۆسەی بڕیارداندا ڕەنگ دەداتەوە، لەوانەیش: سیسته‌می حوکمڕانی، ئایین، مافە مەدەنییەکان، دادگه‌ی دەستووری، پێکهاتەکانی کوردستان، سیسته‌می کارگێڕی و هتد.

کەواتە؛ کاتێک ئێمە بیر لە هەر یەکێک لەو بابەتانە بکەینەوە، دەبێ واقعی هەرێمی کوردستان و پرسەکەی لەبەرچاو بگرین. کام لەو ئەزموونانە باشن کە دەبێ ئێمە لێیانەوە سوودمەند بین؟ دەبێ لە کوێ تایبەتمەندیی خۆمانی بۆ زیاد بکەین، یان بیگۆڕین لەوەی کە هەیە لە وڵاتی ڕەسەن؟ بۆ نموونە دەکرێ ئێمە یەکێک لەو جۆرانەی سیسته‌می حوکمڕانی پەسەند بکەین، بەڵام پێش بڕیاردان پێویستە بیر لەوە بکەینەوە،

که‌ ئایا ئەو ئەزموونە تاچەند لەگەڵ پرسی نەتەوەسازیی کورد دێتەوە و بەرەوپێشی دەبات؟ ئەم بابەتەیش نابێ تەنیا سیاسەتمەدار و ئەندامی حزبی و تەنانەت ئەندامانی خودی لیژنەی دانانی دەستوور کە بڕیارە لە ڕۆژانی ئاییندەدا دیاری بکرێن قسەی کۆتاییی لێ بکەن، بەڵام بۆ ئەو بابەتانە دەبێ زیاتر پسپۆرانی دەرەوەی لیژنە گفتوگۆی زێتری لەسەر بکەن و هەماهەنگیی تەواو لە نێوان لیژنە و پسپۆراندا هەبێت، تا لەو نێوەندەوە دەستوورێکی نەتەوەسازی-نیشتمانی-دیموکراسی بۆ هەرێمی کوردستان بێتە ئاراوە.

کۆبەند

ئێمە گەلێکی ستەمدیدەین. دەسەڵاتی خۆسەرمان هەیە، دەسەڵاتەکەیش پێویستی بە دەستوورە، چونکە چیدی حوکمداری بەبێ دەستوور نابێ و بێدەستوور چارەنووسێکی دژوار چاوەڕێمانە.

ئێمەیش وەک گەلانی دونیا هیچمان لەوانی تر کەمتر نییە، تەنیا ئیرادە و لەبەرچاوگرتنی بەرژەوەندیی گشتیی گەلی کوردستان نەبێ، کە ئەمەیش هەمووان لە بەردەم بەرپرسیارێتییەکی نەتەوەیی و نیشتمانیدا دەبینێتەوە؛ دەبا هەمووان لەو ئاستەدا بین.

دەستوور بۆ گەلی کوردستانە؛ بۆ هیچ لایەن و کەسێک نییە. خاوەنی دەستوور ئیرادەی گشتیی گەلی کوردستانە.

دەبێ بە شێوه‌یه‌كی به‌كۆمه‌ڵ ئەو پرسە تەواو بکرێ و یەکلایی بکرێتەوە، نەک بە زیهنییەتی ئۆپۆزیسیۆن و دەسەڵات.

دەبێ بە زیهنییەتێکی واقعییەوە بابەتەکان گفتوگۆ بکرێن و یەکلایی بکرێنەوە و دوور لە حزبایەتی، دەبێ ڕانگدانەوەی ئیرادەی گشتیی گەلی کوردستان بێت. کامە لە ڕاکان یان ئەزموونەکان بۆ پرسی نەتەوەسازی و نیشتمانیمان گونجاوترە و بەرەوپێشەوەمان دەبات و زیاتر یەکانگیریمان پێ دەبەخشێ، دەبێ ئەوە هەڵبژێرین.
دەستوور فریادڕەس نییە بەتەنیا، ئەگەر ئێمە لە ئاستی دەستوورەکەدا نەبێن و جێبەجێی نەکەین. بە جوانیی ماددەکانی نییە، بە پابەندبوونمانە پێوەی. عیبرەت لە بنەمای یاسایی، لە جێبەجێکردنیدایە نەک لە دانانی.

 



Copyright © 2020 All Rights Reserved Designed And Developed By AVESTA GROUP