حەیدەر عەبدولرەحمان
بەشی یەكەم
سەختترین كار لەدراماو سینەمادا دەست بردنە بۆ مێژوو، كە دەبێت زۆر بەهەستیاری و بەرپرسیاریەتیەوە هەڵس و كەوتی لەگەڵدا بكەیت، هەر بەلاڕێدا بردنێكی مێژوو (بەهەر ئامانجێك) بێت، باجێكی گەورەی لەسەرە.
بەڵام ئەم هەستیارییە بەمانای ئەوە نیە، ئیدی بوێری ئەوەمان نەبێت دەست بۆ كاری مێژوویی بەرین، لەكاتێكدا ئێمە وەك گەلێكی جەزرەبە دراوو ستەم لێكراو، لەهەموو گەلانی دنیا پتر پێویستیمان بەهەڵدانەوەی لاپەڕەكانی مێژوو و دەرخستنی ڕاستیەكان هەیە.
بەردەوام لەچەندین لاوە شەڕی دراماو سینەمامان پێ دەفرۆشن و قەستی ناشیرین كردنی شوناسی نەتەوەییمان دەكەن، پارەیەكی خەیاڵی زۆریش بۆ ئەو ئامانجە نەگریسە تەرخان دەكەن، كەچی مخابن ئێمەی كورد دەستە پاچە وەستاوین بۆ وەڵامدانەوەی ئەو هێرشە درامایی و سینەماییانە كە بەئەنقەست دەكرێتە سەرمان.
لە ئادیابین دا (حەسەن عەلی خان) دەستی بۆ ئەو مێژووە بردووە، بۆ ئەوەی ئەو ئاراستە شێواوەی درامای كوردی بەئاراستەیەكی تر بگۆڕێت و دوای جەلیل زەنگەنە و حەسەن عەلی كەسانێكی تر بەدوایاندا دا بێن و بەهەمان بیركردنەوە، بەردەوامی بەو سەرەتایە بدەن، كە ئەوان بەكۆمەڵێ كێشەوئاریشا دەستیان پێكرد.
لە (ئادیابین) دا زۆرینەی كێشەكان بەسەر لایەنە مێژووییەكەدا شكاونەتەوە،، هەندێ بینەر وا هەست دەكات، لەهەندێ لاپەڕەی مێژوویی دا مێژووەكەی دەشێوێندرێت و غەدر لەراستیەكان دەكرێت، ئەم غەدرەش لەسەر خۆی هەژمار دەكات و نایەوێ ئەو ڕاستیانە پەردەپۆش بكرێن.
لەمەدا بینەر مافی خۆیەتی بەرهەم هێنەرو دەرهێنەر بخاتە بەردەم بەرپرسیاریەتیەوە، لەپای ئەوەی ورد بین نەبوونە دەرهەق بەهەندێ لایەنی مێژوویی، كە ساغ كردنەوەیان پێویستی بەوە دەكرد، كەسانی پسپۆر لەو بوارەدا راوێژیان پێ كرابوایە.
(حەسەن عەلی خان) لەوەدا سەركێشی كردووە، كە پانتاییەكی ئێجگار دوورو درێژی مێژوویی خستۆتە چوارچیوەی یەك دراما، كە كۆی تۆماری كردنی تێدا بەگشتی ناگاتە بیست سەعاتێك و ئەو بیست سەعاتەی دابەشی سی ئەلقە كردووە، خۆی لە چەندین رووداوی گەورەی مێژووی كورد داوە، كە لەسەردەمی دەسەڵاتی عوسمانی و بەریتانییەوە دوای جەنگی جیهانی یەكەم دەست پێ دەكات، لە ساڵی 1917 ەوە تا شۆڕشەكانی شێخ عەبدولسەلام و شێخ ئەحمەد بارزانی و شۆِشە یەك دوای یەكەكانی بارزان و روداوەكانی كۆماری مهاباد تا دەگاتە پەڕینەوە لە ئاراس :
پەڕینەوە لە ئاراس بە تەنیا پێویستی بە فیلمێكە، لەو داستانەدا و لە كاتی بەریەكەوتنی بارزانیەكان لە گەڵ ئێرانیەكان حەوت پێشمەرگە شەهید دەبن و چەندی تر بریندار دەبن، بۆ ماوەی 53 رۆژ ئینجا گەیشتنە سەر رووباری ئاراس، لە گەڵ گەشتنیان بۆ سنووری یەكێتی سۆڤیەت بارزانی دوو نامە بەدەستی میرحاج ئەحمەد بۆ ستالینی سەرۆكی سۆڤیەت دەنێرێ و داوای پەڕینەوەیان لێ دەكات بۆ ناو خاكی یەكێتی سۆڤیەت، دوای ماوەیەكی كورت سۆڤیەت رەزامەندی لە سەر پەڕینەوەكەدا.
حەسەن عەلی ئەو داستانە تراژیدیە گەورەیەی ئەوەندە بچوووك كردۆتەوە، خۆزگەی ئەوەی بۆ بخوازی ناوی ئاراست هەر نەبیستبوایە.
پاشان پەڕینەوەیەك بە بێ نیشاندانی پێشەوای ئەو كاروانە كە مستەفا بارزانیە، شاردنەوەی مێژوویەكە كە كورد شانازی پێوە دەكات.
ئەگەر هەر یەك لەو هەموو روداوە تێكەڵاوانە بخەیتە چوارچیوەی یەك دراماو بۆ هەر رووداوێك لەو مێژووە دوورو درێژە تەنیا دیمەنێك دروست بكەیت ، ئەوە دەسەڵاتت بەسەر ئەو هەموو ماوەیەدا ناشكێ و كورت دێنی.
جەلیل زەنگەنە لە گەردەلوولدا بە (سێ بەش) هێشتا نەیتوانی ئەو مێژووە تێر بكات و بە ناتەواوی دەستی لێ هەڵگرت، بەڵام دوای ئەوەی گەردەلوول ئاسەوارێكی گەورەی لەمێژووی درامای كوردی دا بەجێ هێشت، كە تا ئەو دەمەش هیچ درامایەكی مێژوویی و سیاسی نەیتوانیووە سنووری گەردەلوول ببڕێ.
بەگشتی مەعلومە چەند ئەوەندەی پانتایی رووداوەكان لەدرامایەكدا فرەوانتر بێت، دەسەڵات شكانی دەرهێنەر بەسەر بەرهەمدا كەمتر دەبێتەوە.. بۆیە بینەر هەست بەوە دەكات كە دەرهێنەر بە شێوەی بروسكە بەسەر مێژوودا تێدەپەڕێ و ناتوانێ ئەو وێستگە مێژووییانە تێر كات.
حەسەن عەلی خان ویستویەتی ئەركێكی هونەری و نەتەوەیی گەورەی سەرشانی خۆی لەم قۆناغە هەستیارو گرنگەی كوردستان بەجێ بگەیەنێ، بەڵام كۆمەڵێ كێشەی مێژوویی بۆ دروست بووە، چونكە هەوڵی ئەوەی نەداوە، پێشتر پەنا بۆ كۆمەڵێ لەشارەزایانی بواری مێژوویی بەرێت و خۆی لەو كێشانە دوورە پەرێز رابگرێ .
بەڵام بینەریش دەبێت لەوە بگا كە مێژوو كتێبێك نیە بۆ خوێندنەوە، بەڵكو كامێرایەكە بۆ نیشادانی وێنە.
كتێب و كامێرا هەردوكیان بەیەك ئاراستە ڕوو لەمێژوو دەكەن، ئامانجەكانیان دەڕژێتە نێو یەك سەرچاوە، بەڵام هەر یەك لەوان زمانی جیاوازو ستایلی تایبەتی خۆیان هەیە و هەر یەك بەفۆرمێك مێژوو دەگێڕنەوە.
بەڵام لەهەمان كاتدا مێژوو كتێبێكی موقەدەسیش نیە نەتوانی گۆڕانكاری لێ بكەیت و جوانتری كەیت، كاتێك دەبێتە موقەدەس كە بیشێوێنی و بەئاراستەیەكی بەریت كە بۆ بەرژەوەندییەكی تایبەتی بەكاری بێنی.
دراماو سینەما لەسەردەمی ئەمڕۆكەدا بوونەتە ئەلتەرناتیف بۆ خوێندنەوەی مێژوو، چونكە هەموو بینەرێك مێژوو ناخوێنێتەوە، بەڵام زۆرینەی خەڵك دراماو سینەما دەبینن
بۆیە مەعریفەی بینەر بۆ ڕوداوە مێژووییەكان، لەدراماو سینەمادا زۆرترە لەسەرچاوەی مێژوویی وەك كتێب، ئەگەر ئەو بەرهەمە درامی و سینەماییانە لەسەر بونیاتێكی باوەڕپێكراوی مێژوویی بونیات نرابن، نەك لەسەر خەیاڵ.
هەر كات پێداچوونەوە بۆ تێگەیشتن لە مەعریفەی مێژوو بكەیت، لەوە دەگەیت كە ئەو وڵاتانەی دراماو سینەمایان تێدا تەژیە، نیوەی زێتری سەرچاوەكانی تێكەیشتنی كۆمەڵگاكانیان لەرێ ی دراماو سینەماوەیە نەك كتێب.
كتێب بۆ نوخبەیەك لەكۆمەڵگایە و بۆ فێر بوونە، بەڵام دراماو سینەما بۆ جەماوەرە بەگشتی و ئامانجی سەرەكیش چێژ وەرگرتنە.
كەواتە چی بكەین بۆ ئەوەی دەسەڵاتی ئەوە بەخۆمان بدەین مێژوویەكی خاوێنی نەتەوەیی تۆمار بكەین ؟
ڕەنگە وەڵامدانەوەی ئەو پرسیارە تەنها هەر لای دەرهێنەرەكان نەبێت، كە بەگەورەی بەرهەم ناونراون، بەڵكو ئێستاكە بەرهەم هێنەرەكان و پارەدارەكان خاوەن بڕیارن، ئەوان جڵەوی ئاراستەكردنی ئەومێژووەیان خستۆتە دەست، بێ ئەوەی رێگە بەهیچ دەرهێنەرێك بدەن هیچ پرسیارێكی هەبێت.
بەرهەم هێنەر لەدرامای ئادیابین دا خاوەنی بیرۆكەی دراما كەیەو ویستویەتی وەك مەسیحیەك دەرفەتێك لەدرامادا قۆرخ بكات، لەپەنای ئەو دەرفەتەدا لایەنێك لەپەیوەندی مێژوویی نێوان مەسیحیەكان و بارزانیەكان نیشان بدات، بەسوود وەرگرتن لەو رۆَژانەی كە شێخ عەبدولسەلام بارزانی لەساتەوەختێكی تەنگەتاودا لەژێر فشاری عوسمانییەكاندا پەنا بۆ قەشە (مار شەمعون) دەبات و ئەویش لەو تەنگەتاویە بەهانایەوە دێت و لای خۆی حەشاری دەدات.
ئەم هەڵوێستەی (مار شەمعون) لاپەڕەیەكی مێژوویی مەسیحیەكانە و مافی خۆیانە شانازی پێوە بكەن، بەڵام خستنە ڕووی بەو فۆرمە لاوازو سەر پێییە، لە دیمەنێكی كورتی هێمادار و نیشاندانی شێخ عەبدولسەلام بەشاردنەوەی روخسار، لەكاتێكا زۆربەی پێغەمبەرانی خوا سیمایان دەركەوتووەو دایەلۆژیان هەبووە، مانایەكی تر دەبەخشێت و لاوازی دەرهێنەر دەردەخا، لەچارەسەر كردنێكی درامی بۆ دیمەنەكە.
ئەمە لەكاتێكا خودی ئەو بابەتە گرنگە بابەتی فیلمێكی تایبەتەو هی ئەوە نیە بچووك بكرێتەوە و لەپەراوێزی دیمەنێك لە درامایەكدا بەرجەستە بكرێت.
هەولێریش بەهەمان شێوە بەخۆی و بەو مێژووە پڕ لەسەروەرییەی بچووك و كەم بایەخ كراوە، ئەو هەولێرە نیە كە لەمێژوودا دەیخوێنیتەوە، وەك لانكەی شارستانیەكان، شاری عیلم و مەعریفەو كولتوورو كەلەپوور، شارێك بەشاری هۆلاكۆ شكێن ناو نراوە، كەچی كامێرا لەكاتی رۆیشتنی عوسمانیەكان و هاتنی ئینگلیز خەڵكەكەی هەموو تێك دەقرژێن و لە ترسان شار بەجێ دێڵن، تەنانەت ماڵی پاشاش خۆیان بۆ ڕاكردن ئامادە دەكەن.
ئایا ئەركی كامێرا ناشیرین كردنی شارێكە یا ئەگەر ناشیرین بوو جوانتری كەیت ؟
هەولێر لەهیچ سەردەمێكا، لەسەختترین رۆژانی مێژوو، روو بە رووی هەموو ئەو ئیمپارتۆریەت و حكومەتە شۆڤینیانە بۆتەوە كە قەستی پەلاماردان و داگیركردنیان كردووە.
یەكێك لەجوانیەكانی ئەو شارە فرە نەتەوە فرە ئاینە، كەسایەتیەكانیەتی، كە لەو سەردەمەی دراماكەدا ئەستێرەی درەوشاوەی شاری هەولێر بوون، ناكرێت تۆ باس لەمێژووی نوێ ی هەولێر بكەیت و كەسایەتیەكی گەورەی وەك مەلا فەندی فەرامۆش بكەیت.
لە شوێنی ئەو كەسایەتیە ناودارانەی هەولێر كەسایەتی وەهمی وەك ( مومتاز پاشا) و ( بەهجەت پاشا ) دروست بكەیت.
لەگەڵ چەندین لە پریفیسۆرو مامۆستایانی زانكۆ قسەم كرد، هەموو جەختیان لەوە كردەوە، كەسانێك لەمێژووی شاری هەولێردا نەبوونە بەو ناوە، رەنگە ئەو ناوانە لەرۆمانێكی خەیاڵی بووبن، كە هیچ پەیوەندییان بە مێژووەوە نیە.
دەكرێ لەنێو ئەو هەموو زاناو داناو نیشتمان پەروەرانەی هەولێر، هەموویان فەرامۆش بكەیت و مومتاز ناوو بەهجەت ناوێك دروست بكەیت ؟.
ئایا ئەمە شێواندنی مێژوو نیە؟
ماويه تى....